قالی بافی

قالی بافی
از پیشینه بافت قالی گره و پرزدار ایران در فصل هنر عصر هخامنشی یاد شد. بدیهی است كه پیدایش و رواج قالی ، سده‌ها پیش از آن آغاز شده بوده است. این امر را یافته‌های باستان شناسی از جمله ابزارهای فلزی بر این در كاوشهای «شهر سوخته» سیستان در۱۳۴۰ش/۱۹۶۱م دو پاره فرش گره و پرزدار كشف شد كه به هزاره ۲ق م تعلق داشت.
گزارشهای مورخان یونانی و رومی از صدور قالی و قالیچه‌های بافت ایران در دوره حكومت دراز مدت اشكانی به دیگر كشورها، به ویژه روم و چین خبر می‌دهد. در عصر ساسانیان این هنر گستردگی بسیار یافت. افزون بر گزارشهای تاریخی درباره فرش ابریشمین گوهرنشان مشهور «بهارستان » یا « بهار كسری» كه در گشایش تیسفون به دست اعراب پاره پاره شد و فرشهای بزرگ و كوچك روزگار ساسانیان موجود در خزانه‌های خلفای عباسی و اموی، كاوشهای باستان شناسی در ایران و مصر نمونه‌هایی از قالیهای این دوره به دست داده است. از بافته‌های چند سده نخست هجری آثار بسیار كمی باقی مانده است، همانند قالی كشف شده در فسطاط كه به احتمال زیاد در شمال شرقی ایران بافته شده است و آزمایش كربن ۱۴ تعلق آن را به سده ۲ یا ۳ ق/۸یا ۹ م ثابت می‌كند و نقش شیر روی آن با دست بافته‌های همزمان آن در پارچه‌های بافت شرق ایران همسانی دارد.
افزون بر نمونه‌های متعددی كه در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی جهان از قطعه فرشهای قرون نخستین می‌شناسیم، گزارشهایی بسیاری در متون فارسی و عربی از قرنهای یاد شده از گونه‌های مختلف فرش در دست است. پاره فرشهای به دست آمده در نواحی شرقی ایران از جمله شماری پاره فرش كه از معابد تبت به آمریكا و اروپا برده شده است، فاصله زمانی پاره فرش فسطاطا را- كه هم اكنون در موزه هنرهای زیبای سان فرانسیسكو نگاهداری می‌شود- پر می‌كند. پاره فرشهای تبت را بین سده‌های ۵ تا ۸ق/۱۱تا ۱۴م تاریخ گذاری كرده‌اند. محل بافت شماری از آنها را آذربایجان غربی و برخی راآسیای صغیر می‌دانند. كه در دوره‌های یاد شده از دیدگاه جغرافیای سیاسی و مكتب‌های هنری پیرو سیكهای جاری ایران عصر سلجوقیان تا ایلخانان و جانشینان آنان بوده است. عصر صفویه دوران شكوفایی هنر قالی بافی ایران به شمار می‌آید. دگرگونی مهم در این دوره تكامل چشمگیر طراحی در قالیهای ایرانی است. تبدیل طرحهای شكسته هندسی به طرح‌های تكامل یافته اسلیمی، گل وگیاه ، درخت، پرندگان، انسان ، جانوران و جز آن نیز تحولی مهم به شمار می‌آید.راه یافتن قالیهای ایرانی به ویژه قالیهای بافته شده در كارگاههای سلطنتی به دربارهای اروپایی نیز سبب شهرت جهانی قالی ایرانی شد. از فرشهای ایرانی این عصر چند صد قطعه قالی و قالیچه در قطعه‌های كوچك و بزرگ در سراسر جهان در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی اماكن مقدس خارج از ایران موجود است. مشهورترین و زیباترین آنها قالی مشهور به « قالی اردبیل» است كه گفته می‌شود به بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی تعلق داشته ، و در ۹۴۶ق/۱۵۳۹م به دست مقصود كاشانی در اندازه ۵۳۴×۱۱۵۰ سانتی متر(مساحت ۴۱/۶۱م۲) با ۳۲ میلیون گره در تبریز بافته شده است. این قالی هم اكنون در موزه ویكتوریا و آلبرت لندن نگاهداری می‌شود. قالی دیگری از همین دوره در موزه پلدی پتسولی میلان در ایتالیا نگاهداری می‌شود كه به سبب طرح بسیار زیبای شكارگاهی كه برآن نقش بسته، به «قالی شكارگاه» مشهور شده است. اندازه این قالی حدود۲۴م۲ است و در سال ۹۲۹یا ۹۴۹ ق/۱۵۲۳یا ۱۵۴۲ م به دست غیاث الدین جامی بافته شده است.
در این دوره شهرهای هرات. تبریز، همدان و قزوین و كاشان مراكز مهم قالی بافی ایران بودند . در این شهرها و همچنین در همدان و در گزین خراسان قالیهای زربفت ابریشمین كه اندازه‌های آنها قبلا به خواسته شاه طهماسب به وسیله سلطان سلیمان تعیین شده بود، برای مسجد جامع استانبول بافته شد. قالیهای كاشان به دربارهای پتركبیر، امپراطور اتریش و پادشاه لهستان راه یافت. فرشهای اخیر كه به سفارش زیگموند سوم بافته، و به ورشو فرستاده شد، بعدها به خطا «لهستانی » نام گرفتند.
پس از انتقال پایتخت صفویان به اصفهان این شهر در شمار مراكز بافندگی فرش درآمد. افزون بر آن در مشهد و استرآباد و شیروان و قره باغ نیز بافت قالیهای پشمی و ابریشمی و زربفت رونق بیشتری یافت. شماری از قالیهای همین دوره است كه با كتیبه «كلب آستان علی عباس» هنوز درمخازن نجف اشرف برجاست و بزرگترین آنها با اندازه ۵/۹× ۱۴متر (مساحت ۱۳۳م۲) یكی از سالم‌ترین نمونه‌های فرشهای ابریشمین و زربفت عصر شاه عباس بزرگ به شمار می‌آید.
بر افتادن صفویان ضربه‌ای هولناك به قالی بافی ایران- كه در پایان عصر آنان برو به افول داشت- وارد ساخت. كارگاههای قالی بافی به ویژه كارگاههای شاهی بسته شد و بافندگان پراكنده و بی پشتیبان شدند. هر چند به روزگار نادر شده و حتی پس از آن هنر قالی بافی شكوفایی گذشته خود را بازنیافت، اما به حیات خود ادامه داد؛ به ویژه كرمان همچنان از مراكز مهم تولید فرش به شمار می‌آمد. مفروش كردن اماكن مقدس شیعیان در عراق از جمله نجف اشرف با قالیهای كرمان در این دوره نشان از رواج این هنر دارد (محمد كاظم، ۲/۴۵۴، ۳/۸۹۲). در روزگار حكومت كریم خان زند كه با آرامشی ویژه همراه بود، كار بافت و تجارت قالی رونق داشت.
صدرو قالی در دهه‌های پایانی سده ۱۲ و آغاز سده ۱۳ ق از راه بوشهر به وسیله كارگزاران كمپانی هند شرقی ادامه یافت و به ویژه در انگلستان فرشهای بافت خراسان خرید و فروش می‌شد. از نمونه‌های برجسته این دوره ۴ قالی شناخته شده است كه كهنه‌ترین آنها تاریخ ۱۱۷۹ق/۱۷۶۵م دارد و به دست استاد محمد شریف كرمانی بافته شده است و هم اكنون در موزه ملی تهران نگاهداری می‌شود.. قالی تاریخ دار دیگری از این دوره كه باید از آن یاد كرد، دارای تاریخ ۱۱۹۰ق/۱۷۷۶م است با طرح باغی-سروی كار استاد یوسف كرمانی كه در یك مجموعه خصوصی در بلگراد نگاهداری می‌شود. شمار دیگری قالیهای تاریخ دار و بی تاریخ از این عصر وجود دارد كه در تنوع نقش و ظرافت بافت رواج و رونق قالی بافی در عصر زندیه یعنی پایان سده ۱۲ق/ ۱۸م به خوبی آشكار می‌سازد. كرمان، فارس و اصفهان نیز در این دوره از مراكز فعال قالی بافی به شمار می‌آیند.
در زمان حكومت قاجاریه اگر چه بافت قالیهای هنری و پركار عصر صفویه از دیدگاه كیفی تكرار نشد، اما گستردگی كارگاههای شهری و روستایی كاملا محسوس است. كاخهای تازه ساز قاجارها در تهران به قالیهای بزرگ نیاز داشت. یكی از نفیس‌ترین آنها قالی بزرگ تالار آینه كاخ گلستان تهران است كه تصویر آن در تابلوی نقاشی «تالار آینه» كمال الملك می‌توان دید. قایل ۳۹۶ متری «موزه بافته‌های واشنگتن» كه ۸۰ بافنده كرمانی به مدت ۶ سال در فاصله سالهای ۱۲۶۵-۱۲۷۰ق/۱۸۴۹-۱۸۵۴م دست اندر كار بافت آن بوده‌اند و پیش از انتقال به موزه یاد شده زینت بخش تالار كاخ كنگره آمریكا بوده ، از دست‌آوردهای این دوره است.
در این دوره بافت قالی تقریبا در سراسر ایران- حتی درشهرهای چون فراهان، ساروق، اراك، سنندج و... پیش‌تر دراین كار شهرتی نداشتند- رونق گرفت. در آغاز سده ۱۴ق/۲۰م حتی شهری چون نایین كه پیشینه قالی بافی نداشت، دارای ۲۰۰/۱ دستگاه دار قالی بود و در تهران كه شهری نوپا بود، قالیچه‌های كم نظیر بافته می‌شد. كرمان كه در آغاز سده ۱۳ق/۱۹م بدترین آسیب را از سر سلسله قاجار دیده بود، به چنان شكوفایی دست یافت كه استادان بافنده آن نه تنها به كارگاههای تبریز رفتند ، بلكه به كارگاههای هركه عثمانی برده شدند تا به آموزش بافندگان ترك مشغول شوند. شمار دارهای قالی این شهر در آغاز این سده از ۱۰۰۰ و در نیمه آن از ۵۰۰۰ دستگاه فزون‌تر شد. برگذاری دو نمایشگاه قالی مشرق زمین در لندن (۱۲۶۷ق/۱۸۵۱م) و وین(۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م) در شناساندن قالی ایران و گسترش بازرگانی و كاربرد عمومی آن در میان مردم مغرب زمین نقشی اساسی داشت و سبب فعالیت گسترده شركتهای بین المللی در بازرگانی قالی ایران شد.
كارگاههای بزرگ قالی بافی مشهوری در نخستین دهه‌های سده ۱۴ ق در ایران شكل گرفت . مشهورترین آنها كارخانه عمو اوغلی مشهد بود كه برخی از بافته‌های پر ارزش آن هم اكنون در كاخ- موزه‌های سعد آباد تهران به عنوان آثار ماندنی قالی بافی ایران وجود دارند.
در سالهای اخیر از نوآوریهای تازه‌ای در طرحی و بافندگی قالی ایران به چشم می‌خورد كه پیش از آن سابقه نداشته است. از این میان، بافت قالیهای عظیم و در اندازه‌های تا ۲۰۰ ۱م۲ كاری تازه به شمار می‌آید

منبع : ویستا نیوز

قالی بافی

مطالب مشابه :

سوالات تستی از کتاب قالیبافی