قالی در عصر صفوی

تعریف قالی و درآمدی بر پیدایش آن

ناظم الاطباء در تعریف قالی اینچنین می گوید که:قالی قسمی از گلیم پرزدار گرانبها است،که بدان خالی نیز می گویند.

در ایران قالی و قالیچه از دیرباز مهم ترین محصولات صنعتی به شمار می ایند.

درواقع تاریخ دقیقی مبنی بر پیدایش این فن و هنردر دست نیست،اما از قدیمی ترین قالی های مشکوف بشر میتوان به قالی پازیریک اشاره کرد.

این قالی در سال 1949میلادی توسط پروفسور رودنکو درسیبری در نزدیکی مرز مغولستان و در فبر یکی از پادشاهان سکایی کشف شده است.در این فرش از رنگهای فهوه ای مسی،سبز روشن و زرد استفاده شده است.طرحهای ان ترکیبی از طرحهای اشوری،سکایی و هخامنشی است.طرح زمینه ان شامل گلهای 4پر اشوری می باشد و پس از یک حاشیه که از گلهای تقریبا گوش تشکیل شده است،یک ردیف از سربازان ایرانی به چشم می خورد.طرح سواران و کلاه های مخصوص انها اصالت ایرانی ان را نمایانگر است؛نقوش انها با اشکال متداول در دوران هخامنشی و تخت جمشید مشابهت دارد.در انتهای حواشی فرش،جانوران بالدار افسانه ای دیده می شود.نوع گره این فرش ترکی است و حدود 5قرن فبل از میلاد بافته شده است.طرح و گره این فرش نشان دهنده این است که این فرش اولین تجربه بافندگان ان نبوده است و دوران تجره و کمال را پشت سر گذاشته است.این فرش اکنون در موزه ارمیتاژ سن پترزبورگ نگهداری میشود.

قالی بافی در ادوار پیش از صفویان

قالی بافی در ایران دارای اغازی مبهم و سابقه ای دیرینه است.بنا به بری از گفته ها،اسکندر هنگامی که قبر کوروش کبیر را بازدید نمود،این مقبره با فالی بسیار زیبایی پوشیده شده بود؛همچنین در برخی از منابع از فالی بسیار زیبایی سن گفته شده که مربوط به کاخ تیسفون(طاق کسری)در زمان ساسانیان میشود،که با فلزات و جواهرات قیمتی پوشیده شده بوده است،ولی شرح این قالی انقدر با افسانه امیخته شده است که از باور خارج است.

به طور کلی در بررسی فالی های ادوار پیش از صفوی می توان از نگارگری های به جامانده و همچنین نقاشی های اروپایی در قرون وسطی استفاده نمود،زیرا از این قالی ها نمونه ی قابل توجهی در دست نیست و علت ان استعمال قالی بر خلاف سایر اشیا صنعتی است،با وجود دوام بسیار بالای قالی ها به علت استفاده ی زیاد پس از مدتی کهنه شده از بین رفته اند.

اما بر اساس نقاشی ها میتوان اینطور استنباط کرد که قالی بافی در ایران در ادوار پیش از صفوی نیز صنعتی درخشان و ممتاز بوده و قالی های بافته شده دارای طرح و رنگی زیبا بوده اند.

قالی بافی در عصر صفویان

اما قالی بافی ذر عصر صفوی وارد دوره طلایی خود میشود و به درجه ای اعلا میرسد.در این دوره با افزایش بافندگی مواجه ایم و علت ان را میتوان حمایت دربار از این صنعت،نفوذ طراحان دربار در تمم سطوح خلق اثار هنری،دسترسی فراوان به مواد اولیه و رنگ و افزایش صادرات دانست.

تکامل و شکوفایی قالی در این دوره خود گواهی است بر اینکه این صنعت عمری طولانی در ایران داشته و با اینکه نمونه هایی از ترقی آن دردست نیست معهذا ثابت میکند که دوره ی مدیدی طول کشیده تا به این درجه رسیده است.دوره ی شاه طهماسب را اوج شکوفایی قالی بافی دانسته اند و شهر تبریز را مهم ترین مرکز بافت آن دوره.

انواع قالی در عصر صفوی

در ثقسیم بندی قالی هابه علت اشتراک نقشه های قالی در بافت مناطق مختلف و از طرفی مشخص نبودن مکان بافت قالی ها و نداشتن تاریخ،در نتیجه عموما تقسیم بندی قالی ها بر اساس طرح صورت میگیرد و تقسیم بندی مکانی و زمانی نامقدور است.

فرشهای بافته شده در عصر صفوی نیز بر اساس طرحهای آن در گروهای زیر تقسیم بندی می کنند:ترنجدار،گلدانی،شکارگاه،گلدار هراتی،درخت وبوته، باغی، لهستانی

طرح ترنج دار

از اولین طرحهایی است که بر روی فرشهای این دوره منعکس گردید.نقش این فرشها بدین گونه است که در وسط آن یک طرح ترنجی به اشکال مختلف جای گرفته و اطراف آن طرحهای طوماری و آویز قرار دارد؛در گوشه های قالی 4 ربع ترنج یا لچک قرار دارد.

حال به معرفی 4 تخته از مهم ترین قالی های بافته شده به این سبک در دوره صفوی می پردازیم:

1.قالی اردبیلی (قالی شیخ صفی)

قالی اردبیلی یکی از زیبا ترین فرشهایی است که در بیست سال اولیه دوره صفویه بافته شده است.تارو پود این فرش از ابریشم و پرز آن از پشم بوده و کار بافت آن در سال 946 هجری قمری پایان گرفته است .نام بافنده آن (مقصود کاشانی )همراه با مطلع یکی از اشعار حافظ:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست سر مرا بجز آن در حواله گاهی نیست

در قسمت بالای فرش دیده می شود.

این قالی نفیس را شرکت (زیگلر) که از سال 1883 میلادی در ایران در زمینه تولید و تجارت فرش فعالیت می نمود از ایران خارج کرد وبه مبلغ 2000لیره استرلینگ به موزه( ویکتوریا وآلبرت) لندن فروخت.

در هر متر مربع این قالی517000گره از نوع سینه بکار رفته است .این فرش که مدت سه سال و نیم بافته آن طول کشید 1152 سانتیمتر طول و 534 سانتیمتر عرض دارد.

طرح این قالی بسیار جالب است وسط آن ترنج زیبای قرار دارد که شانزده کلاله دور آن را فرا گرفته است.نقش یک چهارم از این تورنج با کلاله های مربوط در چهار گوشه زمینه فرش تکرار شده و لچکهای چهار گانه قالی را می سازد.ترج طلایی رنگ فرش پوشیده شده از ترکه های ظریف اسلیمی است

زمینه فرش به رنگ آبی سیر است و تمامی آن با گلهای بسیار شکیل و ظریف مملو از شاخ های گل انار که در جرگه طراحان نقش قالی به نام شاه عباسی معروفند تزئین شده است.در داخل حاشیه ای بزرگ که به سه نوار حاشیه ای باریک محصور شده نقش کتیبه ها و گلوله هایی به صورت یک در میان دیده می شود.

روایات چنین است که این قالی برای آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی جد خاندان صفویه بافته شده است.اما در این مورد بین محققین اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد.عده ای از آنان انتساب این قالی را به مقبره مزبور به دلایل متعددی مردود می دانند .یکی از آنا به نام((رکسفورد استید)) رساله ای در این مورد نوشته و ادعا می کند اصولا در این آرامگاه ابعاد مناسبی برای پهن کردن این قالی وجود نداشته است .و همچنین بنا به گفته او در صورت اموال موقوفه این آرامگاه بر اساس تائید متوالی آن در حدود 230 سال پیش فرشی با مشخصات این قالی وجود نداشته است .محقق نام برده به نقل قول از شخصی بنام (جاکسون)که در سال 1919 میلادی با کارکنان شرکت زیگلر در مورد سوابق تاریخی این قالی مذاکراتی داشته اند می نویسد:با وجود اینکه این فرش در تبریز خریداری شده است معهذا از مجموعه فرش های متعلق به آستان حضرت رضا علیه السلام بوده است.

در مورد محل بافته این فرش نیز در بین اهل فن اختلاف است.عده ای بافته آن را در تبریز می دانند،برخی در قزوین وبالاخره عده ای زیاد تر آن را کار بافندگان کاشانی که در بافته فرشهای ابریشمی و نفیس مهارت و سابقه زیادی داشته دانسته و شاهد این ادعا را نیز اهلیت کاشی بافنده و نوع گره های فرش (گره فارسی) می آورند.

بهرحال هیچیک از مسائل مطروحه و شک و تردیدهای موجود در باره سابقه تاریخی این فرش،محل تردیدی در زیبای و نفاست این اثر پر نام ونشان باقی نمی گذارد و این فرش به هر محل که وابسته باشد و توسط هر بافنده ای وبا هر گره ای که بافته شده باشد در مجموع فرشی است زیبا و شکیل و در خور هرگونه توجه و تحسین.

نمونه دیگری مشابه با این قالی که بافته ظریف تری داشته و فقط شامل قسمت بزرگی از زمینه فرش می باشد نیز در موزه (لوس آنجلس)در کالیفرنیا نگهداری می شود.

در سال 1314 شمسی کپیه ای از طرح این قالی با اندازه های کوچک تر (407*628)برای باشگاه افسران تهران در کارگاه قالی بافی ((عمواوغلی))مشهد بافته شد.

2.قالی چلسی

اين فرش كه يكی از فرشهای زيبا و دلنشين و نفيس جهان است. تار و پود آن ابريشم و پرز آن پشمی است. ابعاد آن (540×360 سانتي‌متر) و گره آن از نوع متقارن است. طرح آن شامل دو ترنج كامل با كلاله‌های جانبی و دو نيم ترنج متصل به حاشيه‌ها مي‌باشد. در زمينه لاكی آن حيواناتی مثل آهو، گوزن، شير و پلنگ مشاهده مي‌شود. اين فرش هم اكنون در موزه ويكتورياآلبرت لندن جای دارد و چون توسط يكی از تجار خيابان كينگزرود در چلسی واقع در شهر لندن خريداری شده به اين نام معروف گشته است.

3.قالی موج دریا

اين فرش از تار و پود نخی و پرز پشمی تشكيل شده است نوع گره آن تركی مي‌باشد و دارای ابعاد 77/6×72/3 متر مي‌باشد. علت نامگذاری آن اين است كه نقشة آن شبيه موج دريا مي‌باشد. نام ديگر آن فرش پرتغالی مي‌باشد چون كه اين فرش به سفارش پرتغال بافته شده است. محل بافت آن كرمان مي‌باشد.اين فرش در موزة وين نگهداری مي‌شود.

4.قالی ترنج دار منظره حیوانات

ين فرش كه در موزه ميلان نگهداری مي‌شود و در هر مترمربع آن 568800 گره دارد. تار و پود آن ابريشمی و پرز آن پشمی است. زمينه آن از ترنج و حيوانات تشكيل شده است و از اين نظر با فرش چلسی مشابهت دارد. اين فرش در موزه ميلان نگهداری مي‌شود.

طرح گلدا ر

در طرح گلدانی متن قالی غالبا با شاخه های اسلیمی و ترکه های گلدار و یا خطوط هندسی به اشکال لوزی و یا مربع به طریقی تقسیم شده است که زمینه فرش مشبک و توری مانند به نظر می رسد و در داخل هر یک از این مساحت های کوچک شکل گلدانی مملو از گل و یا نقش دسته گلی دیده می شود. غالبا طرح های گلدانی یکسویه هستند وبه گونه ای که هرگاه در جهت معکوس به آنها نظر افکنده شود اشکال بافته در آن وارانه به نظر می رسد.در برخی از طرح های یکسویه گلدانی ممکن است تصاویری از حیوانات وحشی و شکارچیان سوار بر اسب بر متن فرش بافته شوند(آرتورپوپ) عقیده دارد که اصل این طرح از جوشقان است و شاهد آن را نیز فرشی متعلق به آرامگاه شاه عباس در قم می آورد که در مایه طرح های گلدانی بافته شده و بافنده آن(نعمت الله جوشقانی) بوده است.نمونه هایی از فرشهای بافته شده با این طرح امروزه زینت بخش موزه های بزرگ دنیا در شهرهای نیویورک،هامبورگ،پاریس،میلان،لندن و تهران می باشد.

طرح شکارگاه

فرشهای بافته شده در این سبک معمولا مجسم کننده صحنه هایی از شکار و طبیعت می باشد.تعداد فرشهایی که در این گروه و مربوط به این زمان طبقه بندی شده اند به هجده تخته می رسند.

برای شناسایی بیشتر این سبک از میان تخته فرشهای بزرگ اندازه این گروه،قالی معروف صحنه شکارگاه موزه وین را مورد بررسی قرار می دهیم

قالی صحنه شکارگاه از نظر زیبایی و ظرافت بافت (12700 گره در دسی متر مربع)بدون تردید شاهکاری از فن قالی بافی جهان است.تاروپود و پرز این فرش گرانبها از ابریشم و اندازه آن 680 سانتی متر طول آن 320 سانتی متر عرض می باشد.

طرح زیبا این قالی را که بافت آن در کاشان صورت گرفته است به (سلطان محمد) شاگرد بهزاد نقاش معروف نسبت می دهند.

در متن قالی نقش حیوانات از قبیل شیر،گورخر و شکارچیانی که در صدد تعقیب آنها می باشند به چشم می خورد.ترنج هشت گوشه و سبز رنگ این فرش با زمینه عنابی مایل به صورتی و حاشیه لاکی رنگ آن در مجموع هماهنگی وتعادل رنگی بسیار دلپسندی را ارائه می دهد.

طرح درخت و بوته

در دوران صفویه با استفاده از نقش ترنج وتصویر حیوانات و اشکال درختان وبوته ها طرح جدیدی در هنر نقش قالی ابداع شد که به نام طرح درخت و بوته معروف گردید.

برخی از فرشهای بافته شده در این سبک دارای طرح یکسویه هستند و برخی دیگر که دارای طرح دوسویه هستند شکل درختان،بوته ها و جانوران به گونه ای است که در دو جهت می توان به فرش نگاه کرد بهترین نمونه ای که از این سبک در این دوره وجود داردفرشی است که در موزه فیلادلفیا نگهداری می شود که بافت آن در کردستان صورت گرفته.نمونه ای دیگر از این سبک در موزه متوپولیتن وجود دارد که در آن ترنج فرش بصورت استخر آبی مملو از ماهی بافته شده است.در اطراف این ترنج درختان زیبای پرگل و شاخه های گلدار جابجا دیده می شود.طرح فرش مورد بحث دو جهت استدر حالی که قالی موزه فیلادلفیا یک سویه بوده و اشکال آن بر اساس طرحهای گلدانی بافته شده است.در برخی از انواع این فرشها ردیفها به گونه ای بافته شده اند که فرشها به صورت مشبک به نظر می رسندو ما نمونه هایی از این فرشها را کا بافته انها منتسب به جوشقان و کرمان می باشد امروزه در موزه های عمومی و کلکسیون های شخصی مشاهده می کنیم.کارشناسان فن عقیده دارند تمام فرشهای بافته شده در این سبک که دارای طرح یک سویه می باشنددر قرن های شانزدهم و هفدهم میلادی در شمال غربی ایران و کردستان بافته شده اند در پاره ای از نمونه های این قبیل دست بافت ها صحنه های شکار و تصاویر حیوانات مختلف نیز دیده می شود.

در مجموعه های خصوصی و عمومی به دست بافته های دیگر با رنگهای مسلط آبی و سرمه ای بر می خوریم که موتیف ها و نگاره های آنهادر ردیف های افقی بافته شده اندو هر ردیف مشتمل بر دو ترنج کامل و دو نیم ترنج در مجاور هاشیه ها می باشند.از گوشه های هر ترنج چهار ترکه و یا چهار در خت کوچک به خارج امتداد پیدا کرده و به صورت سپری محفظ در اطراف ترنجها به چشم می خورند.نمونه های ظریف و زیبای از این گونه قالی ها امروزه در موزه های فیلادلفیا و متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود.

طرح گلدار هراتی

طرح قالی های گلدار هراتی منسوب به شهر هرات است که در روزگاران پیشین در خراسان و امروزه در افغانستان قرار دارد.بنابر نظر مورخان و کارشناسان هنر قالی بافی،شهر هرات پایتخت دربار تیموریان اولین مرکز بافت فرشها با طرح های گلدار در ایران بوده است.

حاشیه فرشهای هراتی با طرح ممتاز از طرح زمینه فرش طراحی شده که در آن غالبا نقش قوری چای و یا سماور درون مایه اصلی و غالب طرح را تشکیل می دهد.

طرح بیشتر فرشهای گلدار تیپ هراتی،فاقد اشکال پرنده و حیوانات می باشد در حالی که به ندرت در برخی از فرشهای بافته شده در این سبک نقش پرنده و حیوانات دیده شده است از جمله یک جفت فرش معروف به نام امپراطور که هدیه پطر کبیر امپراطور روسیه به لئوپولد اول امپراطور اتریش بوده است. امروزه یک تخته از این فرش در موزه متروپولیتن و دیگری در موزه وین نگهداری می شود.در زمینه قرمز این قالی ها نقش حیوانات در ردیف های افقی و عمودی بافته شده است و در حد فاصله این نقشها ،گلها و برگهای پیچک دار دیده می شود.چنین به نظر می رسد فرشهای هراتی که دارای نقش حیوان هستندمربوط به اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم باشند که گاه بافت آنها تا قرن هجدهم میلادی ادامه داشته است.

تاثیر طرح های هراتی با برگهای نیم دایره ای و حاشیه زیبا و اختصاصی آن در بافتهای امروزی مراکز مختلف قالی بافی ایران از جمله آذربایجان ،کردستان ،همدان و استانهای مرکزی ایران انکار ناپذیر است.این روزها در بسیاری از این مناطق و همچنین بعضی از کشور های اروپای شرقی و هندوستان و پاکستان فرشهای زیبایی در این سبک بافته می شود.

طرح باغی

در طرح باغی متن فرش مطابق نقشه کلاسیک باغهای ایرانی به وسیله جویهای آب به چهار قسمت مساوی تقسیم می شوند.

جوی های آب در سر راه التقای خود به استخر میانی باغ که در حکم ترنج فرش است از میان حوضچه های به فاصله های مساوی از یکدیگر می گذرند.در این حوضچه ها و استخر میانی اردک ها و ماهی هایی در متن آبی کم رنگ و یا بژ بافته شده اند.در زمینه های چهارگانه فرش شاخه هایی از گل و درختان که بر شاخسارهای آنها پرندگان به نقمه سرایی مشغولند طبیعت جانداری را مجسم می سازند.

http://www.you-are-here.com/asia/schwarzenberg.jpgب

رخی از فرشهای چهارباغ به شکل محراب طراحی شده اند و در بعضی دیگر زمینه فرش به شش قسمت تقسیم می شود و در نتیجه دو استخر میانی و یا ترنج بوجود می آید.تاریخ بافت این فرشها را به قرون هفده و هجدهم میلادی منتسب نموده و اصل آن را از کرمان می دانند.

فرشهای زربافت لهستانی

فرشهای لهستانی به گروه بزرگی از قالی های زربفت که در این دوره بافته می شد گفته می شود.شاید یکی از دلایل انتساب این فرشها به لهستانی این است که در نمایشگاه بین المللی پاریس (سال 1878)در میان اموال یک شاهزاده لهستانی به نام (چارتوریسکی)یکی از این نوع فرشها به نمایش گذاشته شد بود ولی در حقیقت وجه تسمیه این سری فرشها را باید در سابقه تاریخی دورتری جست وجو کرد .

در بهار سال 1601میلادی مطابق با سال979هجری شمسی (زیگموند سوم) فرمانروای لهستان به یک بازرگان ارمنی به نام(موراتوویتس) ماموریت میدهد تا به ایران سفر کرده و چند تخته فرش برای کاخهای سلطنتی لهستان تهیه نماید.بازرگان نامبرده نیز بافت فرشهای مورد نظر را به بافندگان کاشانی که در ان زمان در بافت فرشهای ابریشمدارای تجربه و شهرت فراوان بودند سفارش می دهد.این فرشهای سفارشی که تعداد آنها هشت تخته می باشدهم اکنون در موزه ((رزیدنتس)) مونیخ نگهداری می شود.

به طور کلی در حدود 300 تخته از این فرشها در زمان شاه عباس و احتمالا جانشین او بافته شده است.به استثناء فرشهای موجود در مونیخ تعدادی نیز در قلعه ((روزنبرگ)) در کپنهاک وجود دارد که از طرف شاه صفی به دوک فردریک هدیه شده اند.تعدادی دیگر از همین نوع فرش نیز در این قلعه نگهداری می شودکه در 1041 شمسی به ملکه دانمارک هدیه شده اند.چهار تخته از این سری فرشها نیز در مرقد حضرت علی علیه السلام در نجف و تعدادی از آنه در کلیسای سان مارکو در شهر ونیز و یک تخته از این سری فرشینه ها در مقبره شاه عباس دوم در شهر قم وجود دارند.اکثر این فرشهای پر شکوه وجلال به رنگهای متمایل به صورتی و سبز و زرد. کم رنگ می باشد.

بررسی نقوش و نماد های قالیها

طرح و نقوش قالی ها به طور کلی به دو دسته قابل تقسیم است:

1.قالی هایی با نقش ملهم از طبیعت

نقوش طبیعی بیشتر در قرون 16 و 17 میلادی متداول گردیدو حاصل تلاش نگارگران درباری بود.این هنرمندان و نگارگران با تزیین گل و بوته ای و گیاهی اشکال را به چنان کمالی رسانیدند که نظیر آنها را در هیچ جای دیگر نمی توان باز یافت.

در روی تمام سطح قالی و در یک غنای کامل از تنوع رنگ،گسترش پیچیده و انباشته ای از گیاهان را ملاحظه میکنیم که جزییات آنها عبارتند از گلها،برگهایی با عالی ترین ظرافت ها،برگهای درخت خرما،نقوش ملهم از گل سرخ،پیچکها و شاخه هایی که به صورت اسلیمی در روی فرش پخش شده اند.این تزیین گوناگون،جزیی ترین مکان خالی زمینه را که به صورت ترنج هایی به اشکال مختلف است،پر می کند(ترنج ها معمولا به شکل کاملا گرد و یا گردی که به چند قطعه تقسیم شده است:بیضی،ستاره،شش ضلعی،آویز دار و غیره هستند)و یا اینکه بازی و آرایشی از برگهاست که با نظم خاصی کنار هم گذاشته شده اند.

به این مجموعه نقشهای تزیینی میتوانیم نقشی را اضافه کنیم که دارای منشاء چینی است-به نام(چی-Tchi )ابری به شکل نوار یا گلوله،نمادی از آسمان،(تی ین Tien )عالی ترین امپراطور مذهب کنفسیوس است.این نقش در سایه هجوم مغول ها متداول گردید و گسترش یافت.

این نقش فقط به عنوان یک عنصر تزیینی در این هنر ها به کار رفته است و لذا دارای هیچ نوع نشانه نمادین نمی باشد.

نقوش جانداران نیز مربوط به این زمیه ازنقوش می باشد،در این میان طرح شکارگاه از نقش های متداول بوده است.

این طرح شامل سوارکاران و حیوانات می شود. یعنی صحنه هایی از شکار یا نبرد بین جانوران وحشی.ذر کنار این تصاویر واقعی،تصاویر دیگری را نیز میبینیم که وهمی و غیر قابل تصور میباشند و به حوزه اسطوره شناسی تعلق می یابند،از جمله آنها می توان به:فرشته های بالدار،اژدها،سیمرغ و درخت سخنگو یا(وق-وق)اشاره کرد.

کلیه این نقوش و تزیینات،که می توانیم آنها را هم درباری و هم طبیعت گرایانه بنامیم،با وجود انحطاط سبک و تکرار های ارادی و از روی هوس پی در پی و خسته کننده،پس از گذشت قرن ها باقی مانده و هنوز هم به طور گسترده ای در فرش های ایرانی خود را نشان می دهند.

2.قالی هایی با نقوش هندسی

دومین مقوله از نقش عمدتا از طریق سبک هندسی اش قابل تشخیص است.در اینجا نیز با همان موضوع مقوله قبلی مواجه هستیم یعنی نقش های گیاهی
(ستارگان،لوزی ها،هشت گوشه ها،نقوش درهم،اسلیمی ها،نشانه های هندسی و منظم،چند ضلعی های مدرج،چلیپا،کنگره ها،عناصری به شکل چنگک،X،Sو...)و–ندرتا-تصاویر انسانی یا حیوانی

به هر حال،در غالب موارد،شکل های مجرد و شکل های گیاهی را در روی یک قالی می توان پیدا کرد.

از میان نقش مایه های کاربردی در این دو شاخه(طبیعی،هندسی)برخی از آنها کاربردی دیرینه و عمری کهن دارند،که به اختصار به شرح مهم ترین آنها می پردازیم:

1.مرغ مذهب زرتشت

معمولا در قالی های شیراز نقش استلیزه شده خروس را می بینیم که نماد سروش است.بر اساس تعالیم کیش زرتشت-مذهب ایرانیان قدیم-این مرغ مومنان را بیدار می کند و آنها را به نیایش صبحگاهی می خواند.مومنی که هوای نفس را از خود دور می کند و به صدای خروس به گونه ی سرزنده ای برمیخیزد،اولین کسی خواهدبود که وارد فردوس می شود.

2.ساواستیکا(که به صلیب شکسته معروف شده است)

حال به بحث درباره نمادی که به طور کلی در هنر مشرق زمین و هم در تعداد زیادی از گونه های قالی های گره ای دیده می شود،می پردازیم.

این نماد اولین نشانه های خود را نیز از5000سال پیش در سرامیک های ایلامی نشان می دهد که احتمالا خاستگاه آن نیز از همانجاست.منظور همان نقشی است که ساواستیکا نامیده می شود.

نقش ساواستیکا را به عنوان یک نشانه خوش یمن برای سلامتی دانسته اند.ریشه این کلمه از سانسکریت است(ساوSuیعنی خوب-اس as یعنی بودن).حالت آن نزدیک به حالت اشکالی است که به صورت کلی شبیه به صفحه مدور چرخ و غیره است و نشانه ای از خورشید دارد.در هنر هندی،این علامت خورشید بسیار واضح است زیرا که در بعضی از نقش و نگارها همین ساواستیکا در آلمان جایگزین خورشید می شود.معذالک در اصل وقتی که این نقش شکل خود را یافته،این نماد بدون تردید بیانگر چیز دیگری بوده است.

در واقع این نماد بیشتر از هر امری بیانگر باروری و حاصلخیزی است،این نظریه از طریق کشف ساواستیکا در کنار یک الهه به هنگام حفاری های حصارلیق(ترووای قدیم)تقویت شد.

3.درخت

درخت عنصر دیگری را تشکیل می دهد که دارای ارزش مذهبی غیر قابل تردیدی است و خاستگاه های آن بسیار قدیمی و کهن هستند.غالبا نقش این درخت را در محدوده ای می بینیم که توسط محراب(طاق نمای مقدس)فرش های مخصوص نماز احاطه شده است.این قالی به تعالیم قرآنی مربوط می گردد که به طهارت قبل از نماز تاکید دارد.یک فرد مومن،پس از وضو نیاز به چیزی دارد که به هنگام سجود او را از آلودگی ها دور نگه دارد.موضوع اصلی این قالی ها،محراب یا تاق نمای مقدس مسجد است.وجود یک گیاه یا یک درخت کم و بیش،استلیزه شده در محراب دارای اهمیت زیادی است.قبل از هر چیزی متذکر می شویم که این گیاه یا این درخت دارای حالات گوناگونی است.گاهی موافع در پاره ای از قالی ها این گیاه عبارت از بوته های خشک شده است.گاهی نیز در بعضی از قالی ها گیاهان سرسبز و پرگلی آن را تشکیل می دهند.به هر حال،وجود یک گیاه یا درخت در یک قالی با مصرفی که مطمئنا جنبه مذهبی دارد،نه تنها موید یک ویژگی نمادین و مقدس است بلکه یادآور اهمیت درخت در مذاهب قدیمی جهان شرق است.

این درختان،به عنوان (شناخت خوب وبد)،در باغ عدن کتاب عهد عتیق دارای ویژگی نمادینی با مفهوم فناناپذیری بوده و برای همین است که آن را درخت زندگی می نامند.همین امر،در نقوش قالی های نمازی،علت حضور بسیار متداول این نماد را بیان می نماید که مذالک مستقیما به حکمت الهی اسلامی مربوط نمی شود و خاستگاه و منشا آن مطمئنا بت پرستی و شرک می باشد.

4.بته

نقش بته میری نقشی بسیار متداول است و بی تردید از مذاهب کهن سرچشمه گرفته است.در قالی های ایرانی در ادوار مختلف این نقش گاه به صورت مجرد و گاه در میان سایر نقوش به کار می رفته است.

سبک کار،گاهی طبیعت گرایانه و گاهی نیز هندسی است.پاره ای تغییر شکل ها را ایجاب می کند ولی بته همیشه حالتی را حفظ می کند که به دور از هر نوع اختلاط است.تعبیرهای زیادی از نقش بته شده است که عبارتند از انجیر،فلفل،مهر،بادام،گل های درخت خرما که استلیزه شده و به صورت میوه کاج و غیره درآمده است.کسانی نیز تا به جایی پیش رفته اند که منشا آن را از خط هیروگلیف و تصویر شناسی و خط تصویری مصر دانسته اند.در این صورت نقش بته بیانگر نقش (مناثMenath )است که ظرفی به شکلی توبره بوده است.

اما نظریه مقرون تر به حقیقت آن است که در نقش (بته)یک تغییر شکل خیالی از نقش دیگری را می بینیم که هنوز هم ما آن را حداکثر موارد در روی قالی های کرمان و باز هم در اکثر موارد روی قالی های قدیمی ملاحظه می کنیم.این نقش،نقش دیگری تحت عنوان سرو مینوسپت است و طبق سنن موجود نماد فنا ناپذیری است.باور دارند که این سرو مربوط به نور ایزد اهورامزداست و حتی مربوط به شخص زرتشت است.زرتشت را پس از مرگ به قله کوهی انتقال دادند و او به صورت سرو در آمد.بر اساس حکایت دیگری،ما مواجه با سروی از بهشت هستیم که توسط زرتشت در کاشمر(ترشیرtorchiz)کاشته شد که بعدها بلندترین سرو جهان گردید.

تایید وتصدیق این امر را که سرو نمادی از مذهب قدیمی ایران زردشتی است وفقط یک عنصر تزئینی نیست،ذر موجودیت این درت در قالی های شیراز می بینیم.ظاهرا در این فرش ها این درخت با نقش خروس با هم مورد استفاده قرار گرفته اند.همانطور که قبلا گفتیم،خروس نیز نماد دیگری از همین مذهب است و در ارتباط با انجام دقیق احکام مقدس است و به نظر میرسد که این دو شکل اشاره به پاداشی دارد که در بهشت اهورامزدا در انتظار مومنین صادق است.

5.چلیپا(صلیب)

چلیپا نیز یک نماد بسیار قدیمی است.نقش آن را در سفال های اسلامی(صلیب یونانی،صلیب مالتی،ساواستیکا)دیده ایم.

این نقش به اشکال گوناگون در قالی مشرق زمین دیده می شود ولی هرگز به وضوح بیانگر نمادی از مذهب مسیح نیست.در حالی که بر عکس،وقتی این نقش هر چه بیشتر ظاهر می گردد،(غوطه ور در مجموعه ای از نقوش است و هرگز به صورت برجسته دیده نمی شود.

6.حیوانات

حیواناتی که جابجا در نقوش قالی های ایرانی ظاهر می شوند و برای آنها هیچ نوع نشانه نمادینی قائل نیستند فراوانند.این نقوش عبارتند از:شتر،اسب،پرندگان وغیره.خروس(که قبلا راجع به آن صحبت کردیم)و طاووس از این امر مستثنی هستند.طاووس به مفهوم فناناپذیری،بخصوص در زمینه گبه های قفقازی(کبیستانKabistan)بصورت دوتایی در مقابل هم دیده می شوند.

منابع وماخذ

1.سیری در هنر قالی بافی . نصیری محمد جواد . نشر پرنگ . زمستان 1374

2.فرشنامه ایران . دکتر آذر پاد حسن . حشمتی رضوی فضل ا... . موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی پژوهشگاه.

3.هنرهای اسلامی . کونل ارنست . ترجمه : مهندس طاهری هوشنگ . نشر طوس . چاپ 1355

4.فرش ایران . نصیری محمد جواد . نشر پرنگ

5.راهنماي صنايع دستي.س.م. ديماند.ترجمه:عبدالله فريار.شركت انتشارات علمي وفرهنگي. چاپ دوم.1365

6.تاريخ و هنر فرش بافي در ايران.تاليف: گروه نويسندگان زيرنظردكتر احسان يارشاطر.ترجمه:ر.لعلي خمسه. چاپ اول.1384. چاپ گلشن

قالی در عصر صفوی

مطالب مشابه :

دانلود نمونه تصاویر تزئینی گلدار - Damask Background Pattern

انتخاب کاغذ دیواری

مدل لباس های سنتی

نمونه سوالات درس لباس شب وعروس

سوالات استاندارد لباس شب وعروس

نمونه سوالات مهارت لباس عروس وشب

بته جقه را بسیار دوست می دارم...

قالی در عصر صفوی