تحلیل محتوا

«مرکز تربیت معلم شهید رجایی قزوین»

نام: حسن

نام خانوادگی: اصغری(کاردانی آموزش ابتدایی)

موضوع: تحلیل محتوا

استاد راهنما: حسین اویسی

زمستان 89

تحلیل محتوا چیست؟

محتوای درسی و مفاهیم ممکن است در فرآیند آموزش توسط خود علم، اصلاح، تغییر، تکمیل و یا توسعه پیدا کند. به همین دلیل معلم ابتدا باید به تحلیل محتوا بپردازد. تحلیل محتوا یعنی تلاش برای بررسی و شناخت ابعاد گوناگون یک برنامه ی درسی و محتویات آن. و این به معلم امکان می دهد که با برداشتی صحیح از اهداف آموزشی و نیز امکاناتی که محتوا در اختیار او قرار داده است، به سازماندهی مجدد محتوا ، متناسب با نیاز ها، توانایی ها و امکانات خود و شاگردانش بپردازد و محتوای آموزشی را در قالبی پویا و زنده به شاگردانش ارائه دهد.قبل از شروع آموزش باید برنامه ی درسی و محتوای آن را عمیقا شناخت که این همان تحلیل محتواست. بعد از آن باید بر اساس دانش ها، توانایی ها ی حرفه ای و مهارت های خود به سازماندهی مجدد محتوا پرداخت. و همین سازماندهی محتواست به وسیله ی روش های مناسب تدریس، محتوای کتاب ها در قالب محتوای بومی و منطقه ای و قابل فهم و درک برای کودکان در آورده است. مطالعه ی راهنما امکان تحلیل محتوا سازماندهی مجدد را به معلمان می دهد.

محتوا در هدیه های آسمان در سه چیز ارائه گردیده است : کتاب درسی و کارکردهای آن، کتاب کار و کارکردهای آن و کتاب راهنمای معلم همراه با کارکردهای آن.

کتاب درسی دربرگیرنهدهی یک سری متن و تصویر برای درک و فهم مفاهیم و محتوای آموزشی برنامه ی درسی است که خود این متون و تصاویر بخشی از مفاهیم مورد نظر برنامه ریزان و تالیف کنندگان کتاب درسی است.

کتاب درسی مهم ترین بخش آموزشی در هدیه های آسمانی است. زیرا که به طور تقریبی تمامی اجزای یک واحد درسی را داراست. البته به جز فعالیت های کتاب کار که در آن کتاب قرار دارد. کتاب درسی در اقع راهنمای معلم و دانش آموان است و دربرگیرنهده ی محتوای اصلی هدیه های آسمان است. کتاب درسی مهم ترین ابزار برای اندازه گیری محسوب می شود.کتاب کار و تمرین های موجود در آن تکمیل کننده ی تدریس و تعمیق دهنده ی یادگیری های دانش آموزان است و در آنها ایجاد علاقه و نشاط می کند. شاید این کتاب بهترین و موثرترین ابزاری برای ارزشیابی یادگرفته های دانش آموزان باشد. در ابتدای این کتاب مشخصات دانش آموزان نوشته می شود و در زیر هر صفحه و نیز در پایان کتاب معلم یادداشتهایی برای او می نویسد. کتاب کار کاملا توسط خود دانش آموز شکل گرفته و کامل می شود. به طور کلی کتاب کار به تکمیل تثبیت و یا تعمیق یادگیری کمک می کند. و در ارزشیابی دانش اموزان و تشخیص تحقق اهداف نیز موثر است. برای انجام فعالیت های کتاب کار دانش آموزان مهارت های متنوعی را به کار می گیرند.تمرین های کتاب کار زمینه ای فراهم می کند تا دانش آموزان روابط موضوعات مختلف مورد نظر را دریابند. ابعاد و نیز مصادیق مختلف یک مفهوم را شناسایی و تحلیل کنند. مفاهیم متعدد را با یک دیگر ترکیب کنند، مصادیق را تشخیص دهند، آموخته های خود را تعمیم دهند و ... تمرین های کتاب کار هم چنین می تواند باز خوردی از یادگیری بچه ها برایشان فراهم کنند. شاید یکی دیگر از ویژگی های آن این باشد که اغلب تمرین ها و سئوالات پاسخی واحد و یک نواخت نداشته و دانش آموزان می توانند برحسب تجارب و یافته ها و آموخته های خود جوابی متفاوت از پاسخ دیگران به آن ها بدهند.

دلیل تفکیک کتاب کار از کتاب در درسی علاوه بر تفاوت اساسی و ماهوی میان کتاب کار و کتاب درسی: این تفکیک از افزایش نامناسب حجم کتاب درسی جاوگیری می کند. همچنین می تواند به صرفه جویی در هزینه های چاپ کتاب هم کمک کند. بدون کتاب کار آموزش کامل نمی شود. و بدون این کتاب نمی توان به اهداف یادگیری در هدیه های آسمان دست یافت.

کتاب راهنمای معلم اهداف آموزشی و تربیتی مورد نظر برنامه، حد و مرز این اهداف و چگونگی تحقق آن ها را مشخص می کند. و به قوا کتاب راهنمای معلم پل ارتباطی بین برنامه ریزان و مولف کتاب از یک سو و آموزگار محترم از سوی دیگر تلقی می شود.

هر یک از دروس هدیه ها مربوط به یکی از بخش های موضوعی زیر است :

خداشناسی: با هدف کلی آشنایی با صفات خداوند

پیامبری: با هدف کلی آشنایی با پیامبران بزرگ خدا و به ویژه پیامبر اکرم(ص)

امامت : با هدف کلی آشنایی با امامان و پیشوایان و راهنمایان بزرگ

معاد: با هدف کلی آشنایی با تاثیر گفتار و رفتار ما در زندگی دنیا و آخرت

قرآن: با هدف کلی آشنایی با برخی از مضامین قرآنی

آداب و اخلاق: با هدف کلی آشنایی با برخی از خلقیات نیک و آداب اسلامی رفتار با دیگران

احکام: با هدف کلی آشنایی با برخی از احکام ضروری دین

مراسم: با هدف کلی آشنایی با آداب و معاشرت اسلامی به ویژه اعیاد اسلامی

یک واحد درسی در هدیه ها از عناصر زیر تشکیل شده است :

عنوان واحد درسی تصویر متن فعالیت ها و تمرینات انتهای درس

فعالیت ها و تمرینات کتاب کار

در این قسمت می خواهیم درس 22 هدیه های آسمانی پایه ی پنجم را تحلیل کنیم تا بیش تر به دلیل انتخاب این درس جزء درس های پایه ی پنجم پی ببریم و از هدف های ریز و درشت هر یک از قسمت های به کار رفته توسط مولف آشنایی پیدا کنیم. به طور قطع هیچ مولفی هیچ درسی را بدون هدف و قصدی بین دروس نمی گنجاند و به همین منظور ما قصد داریم طبق خواسته ی استاد مربوطه به تحلیل محتوای این درس بپردازیم.

واحد های درسی اجای اصلی و کلی محتوای آموزشی را تشکیل می دهند. هر واحدی از اجزای کوچک تر تشکیل می شود. این اجزا در یک نظام همساز، شبکه ای از مفاهیم را تشکیل می دهند که اهداف درس را محقق می سازد. هر واحد درسی بخش مستقلی از کتاب درسی است که اهداف یادگیری مشخصی را دنبال می کند. شناخت ظایف و کارکردهای هر یک از اجای احد درسی بسیار مهم و ضروری است و یکی از مهم ترین بخش های تحلیل محتواست. عنوان این درس حق مردم است که هدف اصلی آن آشنایی با امام خمینی(ره) است. که با ارائه ی یک داستان که مربوط به رعایت کردن حق مردم و به نوبت کاری را کردن است. که آن از سفارشات اصلی امام خمینی به پیرمرد که نزد ایشان کار می کرد است. می خواهد دانش آموز را بیش تر با امام راحل آشنا سازد. این درس در صفحات 98 و 99 کتاب درسی قرار گرفته است که مربوط به بخش موضوعی امامت است. هدف کلی امامت آشنایی با پیشوایان ، امامان و راهنمایان بزرگ است. و چون امام خمینی به عنوان یکی از راهنمایان بزرگ برای کشورمان است و همه ایشان را به همین دلیل امام خطاب می کنند، به بخش امامت تعلق گرفته است.

درس ماقبل این واحد درسی که در صفحات 94 و 95 قرار گرفته است بازی شیرها و پلنگ ها است که مربوط به بخش آداب و اخلاق است. هدف از آداب و اخلاق این است که دانش آموزان با برخی از خلقیات نیک و آداب اسلامی رفتار با دیگران است، آشنا شوند. به این دلیل به این بخش اختصاص یافته است که در آن به بازی جوانمردانه و به دور از هر گونه حاشیه ای تأکید شده است.

اما درس ما بعد آن در صفحات 101، 102 و 103 گنجانده شده است، بهترین روز است که مربوط به بخش احکام می شود. هدف از احکام آشنایی با برخی از احکام ضروری دین است و به این دلیل به این بخش اختصاص یافته است که در آن به نماز جمعه که یکی از مهم ترین احکام ضروری دین است تأکید شده است.

عنوان درس: حق مردم

عنوان واحد درسی، معمولا در کنار یا در زیر شماره ی واحد درسی به صورت یک عبارت کوتاه چند کلمه ای درج شده است. در گذشته معمولا عنوان را طوری انتخاب می کردند که مربوط به هدف اصلی درس باشد. اما امروزه این گونه نیست بلکه فقط به بخشی از هدف اصلی درس اشاره می کند. شاید یکی از سئوالات مهم آموزگجاران این باشد که یک عنوان چه کارکردهایی می تواند داشته باشد؟ برخی کارکردهایی که می توان برای عنوان واحد درسی در نظر گرفت در زیر همراه با تحلیل اشاره می شود.

ایجاد انگیزه برای یادگیری باشد. در واقع باید به گونه ای باشد که دانش آموز پس شنیدن عنوان انگیزه پیدا کند که درس را تا آخر بخواند. حق مردم تقریبا می شود گفت که این گونه است. اما هر چند که کم تر ولی در کل انگیزه ی لازم را در دانش آموزان ایجاد می کند تا پیام را یاد بگیرند.

جهت دهی به مسر یادگیری: جهت دهی به مسیر یادگیری در عنوان درس باید طوری باشد که یادگیری دانش آموزان را به سمت و سویی سوق دهد که بتواند پیام اصلی درس را درک کند و بفهمد.«حق مردم» یادگیری دانش آموان را به سمت و سویی سوق می دهد که بتواند پیام اصلی که همان رعایت کردن حق مردم و رعایت نوبت و سوء استفاده نکردن از مقام خود است که از سفارشات امام خمینی است که در نهایت به آشنایی بیش تر با امام و عقیده های ایشان می شود را به خوبی درک کند و بفهمد. «حق مردم» در اقع به گونه ای نیست که دانش آموزان را از مسیر درست یادگیری منحرف کند بلکه برخلاف آن است.

ایجاد سئوال و کنجکاوی(تحریک حس کنجکاوی): در رابطه با این موضوع می توان گفت در عنوان این واحد درس ایجاد سئوال و کنجکاوی را داراست. به گونه ای که دانش آموزان پس از خواندن عنوان این درس این سئوال برای آنها شاید مطرح باشد که چرا این عنوان را برای این درس گزیده اند و هدفشان چه بوده است و در آنها حس کنجکاوی تحریک می شود که بدانند متن داستان چه گونه است و در آخر آن چه می شود و شاید نویسنده برای همین منظور این عنوان را برای این واحد درسی انتخاب کرده است.

نشانه ای از محتوا و ساختار متن: اگر در ادامه متن داستان را بخوانیم متوجه می شویم که این امر کاملا رعایت شده است. در واقع می توان گفت که عنوان درس برگرفته از بخشی از همان خود متن و شاختار آن است و با خواندن متن داستان به علت انتخاب نویسنده از این عنوان برای درس اطلاع پیدا کنیم. در واقع شاید بتوان گفت که عنوان واحد درسی و متن داستان مکمل یک دیگرند.

نشانه ای از اهداف یادگیری متن:

البته هدف کلی این درس آشنایی با امام خمینی است. اما در مراحل رفتاری آن دانش آموزان باید متن داستان را بخوانند و آن رادرک کنند و بدانند که منظور امام از آن سفارش این بود که حق مردم را رعایت کنند که بر این اساس متوجه می شویم که عنوان درس نشانه ای از اهداف یادگیری متن در آن کاملا به وضوح دیده می شود. این قسمت بیان گر این است که اهدافی که در یادگیری متن وجود دارد عنوان درس نیز نشانه ای از آنه هدف ها داشته باشد و همان طور که گفته شد این قسمت در این درس رعایت شده است.

تصویر: همه ی بچه ها زیبایی را دوست دارند و به دنبال چیزهایی هستند که قوه ی تخیلشان را به پرواز در آورد. بچه ها هنر را دوست دارند و البته هنر ویژه ی خود را می طلبند. از زیاده گویی بیزارند و هر چه فطرت زیبا پرست آن ها را نادیده بگیرند طرد می کنند. توجه به جنبه های زیبا شناختی، یکی از ارکان آموزش های دینی به شمار می آید تا اولا این درون مایه ی فطری بچه ها مورد توجه قرار گیرد. ثانیا آن ها از این دین و آموزه های آن تصویری زیبا در ذهن داشته باشند و ثالثا چهره ی زیبایی از الگوهای دینی بر پرده ی جان و اندیشه اش نقش بندد.

در این کتاب درسی(هدیه های آسمان)مولف تلاش کرده تا زیبایی های دین و دین زیبا را با زبانی کودکانه به بچه ها آموزش دهد. یکی از ابزارهای مفید پرورش حق زیبایی دوستی بچه ها، استفاده ی موثر از تصاویر است.

تصاویر کارکردهایی دارد که همراه با تحلیل آن ها آورده شده است از جمله:

عینی کردن متن(مفاهیم) دانش آموز قبل از اینکه متن داستان را بخواند نگاهش به تصویر می افتد و آن را کاملا با علاقه می بیند و ویژگی های آن را شناسایی می کند. پس متن را می خواند. بعد از خواندن آن کاملا مفاهیم آن برایش عینی می شود. چون که همان ویژگی هایی که در متن برای داستان آمده است دانش آموز آن ویژگی ها را در تصویر موجود دیده است و به صورت عینی این مفاهیم البته با عمق بیش تری به ذهن او وارد می شد.

ایجاد احساس لذت:

در هر کتابی تصاویر موجود باعث احساس لذت خواننده می شود. حال اگر کودکان باشند این احساس لذت دو برابر می شود. چون که بچه ها مطالبی را که بدون تصویر و یا عکس باشد دوست ندارند و به آنها تمایل چندانی ندارند. و به همین دلیل است که کتاب هایی را که تصویر در ان ها زیاد است را بیش تر دوست دارند و از آنها لذت می برند. در این درس هم به همین گونه است. آنها با لذتی که از این تصاویر می برند نوعی در آنها ایجاد انگیزه هم می شود که مطلب درس را با دقت بخوانند.

ایجاد سئوال :

آن ها با نگاه کردن به این تصویر و دقت در آن، تصویر را برای خود تحلیل و تفسیر می کنند و از دیدگاه خود به آن نگاه می کنند و همین برای آن ها سئوال می شود که آیا تحلیلشان درست است؟ و همین عاملی می شود که متن درس را با دقت بخوانند تا تحلیل خود را با آن مقایسه کنند. شاید این سئوال نیز در ذهن آن ها خطور کند که هدف از قرار دادن چنین تصویری چیست و مقصود نویسنده چیست؟ برای همین منظور این خود انگیزه ای برای انان است که متن درس را با دقت بخوانند و هدف آن را در لا به لای متن کتاب بیابند.

شروعی مناسب برای تدریس:

هنگامی که تصویری در ابتدای درس قرار دارد برای این منظور است که تدریس شروع مناسبی داشته باشد. معلم قبل از آغاز تدریس توجه دانش آموزان را به این تصویر جلب می کند که شروعی مناسب و زیبا که بچه ها نیز آن را خیلی دوست دارند داشته باشد و این باعث می شد که آنها تا آخر تدریس احساس خستگی نکنند.

ساده سازی مفهوم و پیام متن:

تصویر واقعی تصویری است که مفاهیم را ساده کند و اگر نه آن تصویر فایده و ثمره ای ندارد. در این درس تصویری که استفاده شده است که در موقعی که مفهوم مشکل باشد آن را ساده کند و پیام متن را خیلی آسان می کند.

کامل کردن متن درس و آموزش :

هیچ آموزشی و هیچ متنی بدون استفاده ا تصاویر کامل نیست و ناقص است. آموزش موقعی کامل می شود که ما از تصاویر در آن استفاده کنیم. حالا این تصاویر چه بهتر که از تصاویر خود کتاب باشد. معلم می تواند هنگام اموزش از این تصاویر استفاده کند و اعث کامل شدن آموزش و متن درس می شود. معلم با جلب کردن توجه دانش اموزان به این تصاویر می تواند کاملا مفاهیم متن درس و هدف های ان را به بچه ها آموزش دهد.

ایجاد فعالیت :

تصاویر موجود در این درس دانش اموزان را به فعالیت وا می دارد و باعث می شود که آن ها به تصاویر موجود توجه کنند، درباره ی آن از معلم سئوال کنند و بخواهند که درباره ی آن توضیح دهد.در این تصویر کاملا نشان می دهد که مردم در نانوایی هستند و برای خریدن نان آمده اند و نان آن هم از نوع سنگک است و شاطر با سربند و پیش بندی که بسته است کاملا هویت خود را نشان می دهد. پیرمردی که در خدمت امام خمینی بود را مردی مهربان ، مودب و مومن نشان داده است که با چهره ی خندان و دست به سینه بودن ایشان و تسبیحی که در دست دارد مشخص می شود و این را نشان می دهد که هر کسی سعاد این که در خدمت امام راحل باشد را نداشت و از قیافه ی اطرافیان مشخص می شود که آنها کاملا به ایشان احترام می گذارند و از دیدن ایشان خوشحال شده اند. نکته ی دیگری که مورد توجه است این است که در تصویر از هر سنی وجود دارد.(کودک، نوجوان، جوان، میانسال و خانم) که نشان می دهد مردم از هر سنی به خدمتگزاران امام احترام می گزارند. در تصویر از رنگ آمیزی شادی استفاده شده است که باعث لذت بردن بیش تر کودک می شود. نکته ی دیگر آویزان کردن نان ها از دیوار است که در واقع نشان دهنده ی نانوایی های سنتی و نان های سنتی است.

تحلیل محتوا

مطالب مشابه :

تحليل محتوا ]چیست ؟

تحلیل محتوا چیست؟

تحلیل محتوا چیست؟

تحلیل محتوا

روش تحلیل محتوا (Content analysis) چیست؟

تحلیل محتوا چیست؟

تحلیل محتوا چیست ؟

روش های تحلیل محتوای درسی

تحلیل محتوا