برخی از ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

بسم الله الرحمن الرحیم

و زمین را هم ما بگستردیم و در آن کوههای عظیم بر نهادیم و از آن هر گیاه و هر نبات مناسب و موافق حکمت و عنایت برویانیدیم سوره حجر آیه 18

برخی از ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

تحقیق و نگارش از فرید سیداحمدیدانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد جغرافیای طبیعی ، گرایش هیدرو ژئومورفولوژی از دانشگاه شهید بهشتی تهران

Introduction:

The cathment basin of the shiraz plain is an example like the other plains exiting in the south part of Zagros heights . Shiraz plain with a mild slope from west to east is ending up to Maharloo lake (playa) .

Many different kinds of considerable geomorphologic phenomena like alluvial terrace , playa, alluvial fan,rose , ………are found in this basin . Considering its expanse 4271 square kilometers and its importance, we can use it as an available workshop . It can be a proper subject for geologists , geographers , the earth science students , the teachers and other researchers to survey all these phenomena altogether in a restricted expanse .

It is tried to fulfill this purpose in this essay and also to refer to their positions and situations and the way of their formation in the nature. We hope this can be useable and useful .

مقدمه :

حوضه آبریز دشت شیراز از جمله دشت های میانکوهی در بین ارتفاعات زاگرس جنوب شرق ((زاگرس فارس )) بوده که با شیب ملایم و جهت غرب به شرق ، به دریاچه مهارلو ختم میگردد . در این حوضه پدیده های ژئومرفولژیکی قابل ملاحظه ای چون : تنگ های طاقدیسی ، تراست آبرفتی ، پلایا ، مخروط افکنه ، و دیگر اشکال قابل ملاحظه ای یافت شده که با توجه به وسعت 4271 کیلومتر مربعی منطقه ، قابل توجه بوده و به عنوان کارگاه آموزشی قابل دسترسی ، میتواند مورد مطالعه زمین شناسان و جغرافیدانان و دانشجویان علوم زمین و دانش آموزان و دبیران مربوطه و دیگر محققانی قرار گیرد که بتواننددر یک وسعت محدود ، کلیه این مناظر را در کنار یکدیگر ببینند . در این مقاله سعی گردیده که به صورت مختصر به این پدیده ها پرداخته شده وبه موقعیت قرار گیری و نحوه تشکیل آنها اشاره شود . امید است که مورد استفاده قرار گیرد .

تنگ طاقدیسی الله اکبر :

در بیشتر مناطق واقع شده در رشته کوههای زاگرس ، اشکال خاص ژئومرفولژی به نام تنگ ، که ناشی از از عوامل سنگ شناسی ، اقلیمی و فرسایشی که خود حاصل بی ثباتی در منطقه بوده ، دیده میشود . در معنای عامیانه اصطلاح تنگ تنها دلالت بر فشردگی داشته و جهانگردان اروپایی ، کلمه تنگ را، به عنوان اسم عام برای دره های باریک و پر شیب و چاک مانندی که در همه جای زاگرس با آن روبرو شده اند ، به کار برده اند .

در خصوص شکل گیری تنگ ها فرضیاتی ارائه شده که از جمله آنها میتوان به حالت های پیشینرودANTECEDANCE و تحمیل SURIMPOSITION، اشاره نمود .

پیشین رود به حالتی گفته می شود که در آن رودخانه ،در جهت معینی قبل از چین خوردن زمین مستقر گشته و وقتی که زمین شروع به چین خوردگی میکند ، رودخانه جهت حرکت خود را حفظ نموده و در این صورت شبیه دره ای می شود که در حال برش یک صفحه است . حال اگر این صفحه به تدریج بالا آمدگی پیدا نماید ، رودخانه مجددا به برش خود ادامه میدهد . در تمامی موارد برای ایجاد پیشین رود چند شرط لازم

می باشد که در درجه اول نوعی کندی در حرکات زمین ساخت لازم بوده تا امکان انحراف زهکشی وجود نداشته باشد و در درجه دوم، جریان آب باید از چنان قدرتی برخوردار بوده که نقش تغییر شکل دامنه ها را از بین ببرد .

در مواردی نیز رودخانه در سطح پوشش ناموافق مستقر گشته و نخست در سطح مولاسی قرار گرفته و پس از اعمال فرسایشی ، این پوشش را از بین می برد . چنین رودخانه ای که بر روی پوششی از نهشته ها که خود ناهمواری های زمین را پوشانده جاری میگردد سورمپوز و این حالت را سورمپوزیسیون و یا تحمیل میگویند .

بررسی های انجام شده در کوه های زاگرس نشان دهنده این مطلب است که پدیده تنگ و پیدایش مسیرهای غیر منطبق با ساخت زمین شناسی و جهت چین خوردگی ، ناشی از اشتراک هر دو پدیده ذکر شده می باشد .

خصوصیت مشترک تنگ های زاگرس ، جوان بودن یا دوباره جوان شدگی این تنگ ها از نظر زمین شناسی است این اشکال از اواخر پلیوسن به بعدشکل گرفته اند . چراکه این تنگ ها ، ناودیس های اواخر پلیوسن و نهشته های کوهپایه ای را قطع نموده اند .

در شمال حوضه آبریز دشت شیراز ، بین کوه های پشت مله و دنباله آن کوههای سعدی ، یکی از این اشکال خاص به نام تنگ الله اکبر وجود دارد که خود نشانه ای از ناهماهنگی بین آبراهه و ساختمان زمین شناسی در این ناحیه چین خورده است . این تنگ مدخل ورودی شهر شیراز از طرف شمال بوده ((دروازه قرآن )) و در سالهای اخیر بدنبال گسترش مدخل ورودی شهر ، این تنگ را در برخی مناطق تعریض و دره آبراهه ای را که از میان این تنگ عبور می نموده ، پر کرده و بر روی آن ، جاده احداث نموده اند .

تنگ طاقدیسی الله اکبر با ارتفاع قابل ملاحظه خود ، در قسمت های بالایی با دیواره مقعر و قسمت های پایینی با دیواره قائم است . سطوح دیواره های این تنگ شواهدی از تخریب شیمیایی و مکانیکی را در خود نشان داده ، بطوریکه رخنمون های مقاوم به صورت گرد و یا حفره حفره در آمده اند .

بازدید علمی از این تنگه که سهوالوصول بوده و در دامنه غربی آن مقبره خواجوی کرمانی و در دامنه شرقی آن گهواره دید و در میان آن دروازه قرآن قرار گرفته و از آن مکان بدلیل بلندی ، بیشتر دشت شیراز قابل رویت است ، خالی از لطف نمی باشد .

تراس آبرفتی رودخانه خشک شیراز :

زمانی که رودخانه جوان است بستر پر شیبی دارد . رودخانه در این حالت بستر خود را حفر نموده و به نواحی پست می برد . ولی رودخانه در زمان پیری قدرت حفر و تراشیدن خودرا از دست داده ومواد را به صورت رسوب بر جای میگذارد . این وضع تا زمانی ادامه پیدا میکند که به عللی بستر رود بر اثر بالا آمدن بخش علیای بستر خود ، دوباره شیب تندی پیدا کند و یا آنکه نقطه ثابت بستر مجددا به عللی از بین برود . در این دو حالت، آب رودخانه دوباره بستر خود را حفر کرده و موادی را که بصورت رسوب بر جای نهاده بوده است با خود میبرد . بر اثر این پدیده سطح بستر رود دوباره پایین رفته ولی آثاری از ته نشست های اولیه در دو طرف کرانه رودخانه بر جای مانده که تقریبا افقی هستند . به این آثار باقیمانده تراس یا تختان های آبرفتی ((ALLUVIAL TERRACE )) میگویند .

مشخصات اصلی یک تراس ، عبارت از یک بخش مسطح است که در قسمت بالا قرار گرفته و نشانه ای از بستر طغیانی رودخانه است و یک کناره بسیار تند که با شیب نزدیک به 90 درجه مشرف به سطح بستر رودخانه است . در بیشتر اوقات قسمت مسطح بخش مرتفع ، حداکثر تراکم مواد را داراست .نقطه ثابت برای رودخانه ای که وارد دریا میشود ، همان کرانه دریا و یا دریاچه است که به آن تهتراز می گویند . سرعت بر جای نهادن مواد در رودخانه هایی که به دریاچه می ریزند بر اثر بالا و یا پایین آمدن تهتراز تغییر می کند .

مطالعات نشان میدهد که در دشت شیراز یک سطح تراسی وجود داشته که موقعیت قابل مشاهده آن در بالا دست رودخانه خشک و در حوالی محل تلاقی رودخانه نهر اعظم و چنار سوخته (( قسمت شمال شرقی میدان معالی آباد ، ابتدای بلوار چمران و پایین دست سد احداثی مربوط به آتش نشانی))می باشد . این تراس آبرفتی از رسوبات نرم تشکیل شده و چون موقعیت آن در داخل دشت است از نوع پادگانه های فلات میان آب محسوب شده که به دره رودخانه فعلی مشرف است . ارتفاع این سطح تراسی در محل ذکر شده ، 13 متر است که هر چقدر به طرف پایین دست رودخانه پیش رویم ، از ارتفاع این سطح کاسته می گردد . بدین دلیل که قسمت اعظم دشت شیراز را واحد های مسکونی و خیابان ها در برگرفته و مسیر رودخانه فصلی و خشک شیراز را در بسیاری از طول مسیر محاط نموده و بوسیله دیوار ه سنگی پوشانده اند ، سطح تراسی رودخانه در محل ذکر شده دیده شده و درون شهر قابل بررسی نیست .

کناره این تراس با شیب 90 درجه ناشی از رسوبگذاری در دوره های مختلف است . ترتیب استقرار سفره های آبرفتی که در کل منجر به پیدایش این تراس شده بسیار متغیر است چرا که نظم و ترتیبی از جهت قرار گیری رسوبات ریز و درشت دانه وجود ندارد . در این خصوص غلبه دوره های فرسایشی که خود در ارتباط با تغییرات آب و هوا بوده ، همراه با تغییرات و افزایش و کاهش حجم آب دریاچه مهارلو عوامل اصلی بوده اند . و موید این مطلب وجود رسوبات دانه ریز این تراس است که حکایت از پیشروی و بالا آمدن این دریاچه در دوره های گذشته دارد .

بخش مسطح این تراس به دلیل حاصلخیزی خوب ، استعداد بالقوه ای را جهت باغداری فراهم آورده است . زمین های کشاورزی و باغ های قصرالدشت و باغ های کناره ای بلوار چمران شیراز بر روی این سطح تراسی بوجود آمده اند .

پلایای شیراز((دریاچه نمک مهارلو)) :

پلایا یک اصطلاح اسپانیایی است و امروزه به عنوان یک حوضه مرکزی مورد استفاده قرار می گیرد . از مشخصات اصلی یک پلایا ، شیب بسیار ملایم و تبخیر نسبتا بالا بوده و منطقه ای است که یک حوضه یا دره توپوگرافی و یا یک حوزه آبریز داخلی را در بر گرفته و پایین ترین سطح زهکشی آب بوسیله لایه های افقی با تشکیلات ریز دانه پوشیده شده باشد . بطور کلی در محیط پلایا ، تبخیر بیش از میزان آبی است که به آن وارد میشود و در صورتی که میزان نزولات جوی منطقه افزایش یابد و یا میزان آبی که به آن وارد میشود ، بیش از تبخیر گردد ، شاهد تشکیل دریاچه دائمی یا موقتی خواهیم بود .

امروزه به دلایلی چون وجود املاح مختلف به ویژه کلرور ، سولفات ها و کربنات ها و استخراج و استفاده آن در صنایع مختلف و نیز نقش اساسی این پلایاها در تعادل آب و هوایی و تغییرات اکولژیکی در حوزه ، توجه بسیاری به آنان میگردد . استخراج نمک پلایای مهارلو جهت کارخانه پتروشیمی شیراز از قدیم الایام مورد توجه بوده ولی بدلیل آلودگی دریاچه به جهت ورود رودخانه آلوده خشک شیراز ، استخراج نمک خوراکی محدودیت بسیاری پیدا نموده است .

در تشکیل پلایای مهارلو (شیراز) در ابتدا شیب طبقات چین خورده به سمت ناودیس ، تشکیل یک چاله ساختمانی را داده و بعد از آن در اثر نیروهای عمودی که به شکل گسله های بزرگ در جهات مختلف شمالی و جنوبی این پلایا عمل نموده اند ، این واحد ساختمانی به صورت کاملا محسوسی پایین افتاده است . حرکات کوهزایی اواخر پلیوسن در مقابل ارتفاعات مهارلو و تنگ نظری در در جنوب پلایا و کوههای احمدی در شرق و کوههای کفترک و گشنگان در شمال ، این پلایا را ایجاد نموده و متعاقب آن به دلیل وجود جریان های آبی که به این منطقه وارد شده ، سطح پایه آبهای محلی گردیده و در نهایت پلایا ی مهارلو تشکیل گردیده است .

این پلایا سطح پایه رودخانه های خشک شیراز و مسیل چنار راهدار و همچنین مسیل نظر آباد بوده که به ترتیب از غرب ، جنوب غربی و شمال شرقی به آن وارد شده وهمراه با آبراهه های پراکنده دیگر و چشمه های متعدد ، در طول دوران چهارم ، مواد تخریبی ارتفاعات مجاورخود را حمل و در آن انباشته نموده و بدین گونه منطقه ای یکنواخت و هموار با شیب بسیار ملایم ((4/0%)) را بوجود آورده است . این سطح هموار از نهشته های ریز رسوبی تشکیل گردیده و کمیت و کیفیت رسوبات وارد شده به این پلایا ، بستگی زیادی به شرایط آب و هوایی و زمین شناسی حوضه آبریز دشت شیراز دارد . در تشکیلات پلایا ، اصولا میزان رس بیش از سیلت است که این خود نشاندهنده این مطلب است که در زمان رسوبگذاری ، آب و هوای منطقه مرطوب تر از زمان حال بوده و تخریب بیشتر به صورت شیمیایی انجام گرفته است .

مساحت این پلایا 257 کیلومتر مربع بوده و حداکثر درازای آن از جهت غرب به شرق به 5/35 کیلومتر میرسد . این سطح گسترده از حوالی روستای گلخون و نیلگونک و برم شور سفلی به طرف جنوب شرقی و شرق گسترش مییابد ، و ارتفاع متوسط آن 1482 متر از سطح دریاهای آزاد است . واحدهای مختلف تشکیل دهنده این پلایا عبارت از دریاچه فصلی ، قشر نمکی و جلگه رسی هستند .

علت شوری آب این پلایا و نمکزار بودن آن ، میزان تبخیر بالای منطقه ، عبور آبراهه ها و رودخانه ها از سازندهای نئوژن دشت و کوههای اطراف و همچنین وجود گنبد نمکی خیر آباد سروستان واقع در شمال شرقی این پلایا است .در سالهای اخیر و بدنبال خشکسالی های گسترده در جنوب کشور و از جمله دشت شیراز متاسفانه شاهد خشک شدن این دریاچه بوده ایم ، دریاچه ای که با پتانسیل های بالای خود میتواند هم از جهت مطالعات علوم زمین و هم جاذبه های گردشگری و تفریحی مورد توجه برنامه ریزان قرار گیرد .

مخروط افکنه :

از عوارض مشخص دشت های داخلی ایران ، پراکندگی مخروط های افکنه در مناطق پایکوهی و پلایاها بوده که عامل اصلی ایجاد آن سیلاب های فصلی میباشد . سیلابهای ناشی از بارش ، پس از خروج از کوهستان ، وارد اوئد ها شده و در جهت سطوح پایه به چاله ها می ریزند . در این محل به دلیل کم شدن شیب و افزایش عرض بستر ، نیروی خالص آب کاهش یافته و آب مواد حمل شده خود را در داخل دره ها به جای می گذارد با این ترتیب مواد درشت در بالا و مواد ریز تر در پایین جای گرفته و مخروط افکنه ایجاد می گردد . هر اندازه که حوضه آبریز وسیعتر و قدرت حمل آب بیشتر باشد ، مخروط افکنه وسیعتر خواهد بود .

وجود مخروط افکنه در پایکوه ها موجب میگردد که از شدت تخریب بین دامنه و دشت کاسته شود . شیب این گونه عوارض ژئومرفولژیکی به طور متوسط 5% است . مخروط افکنه های فعال با رنگ روشن تر نسبت به مخروط افکنه های غیر فعال مشخصند . مخروط افکنه های غیر فعال به این دلیل که عناصرشان در سطح بستر باقی مانده در نتیجه حرارت و نور خورشید ، به مرور زمان رنگ سیاه و تیره به خود می گیرند و این خود نشاندهنده این است که رسوبات به مدت طولانی درجای خود باقی مانده و آبراهه های موجود فعالیتی نداشته اند .

مخروط افکنه های حوضه آبریز دشت شیراز ، اغلب سطوح ناهموار مطبقی دارند که پیدایش آنها در ارتباط با نوسان دوره های خشک و مرطوب دوران چهارم است . در حال حاضر تپه شاهد ها ، یادگاری از مخروط افکنه های گذشته می باشد . ((تپه شاهدهای جنوبی کوه احمدی که در شرق حوزه و تپه شاهدهای شمالی کوه مهارلو که در جنوب شرقی حوزه واقع گردیده اند . ))

در بسیاری از نقاط حوزه مورد مطالعه ، مخروط افکنه ها محل عبور آبهای سطحی و زیر زمینی است که به سمت دریاچه مهارلو جریان دارند . آبهای سطحی محدود بوده و معمولا در فصول مرطوب و یا در مواقع ذوب برف های کوهستانی جریان پیدا میکنند و در مواقعی که شدت طغیان زیاد باشد ، قدرت تخریبی آب افزایش یافته و نظاره گر مخروط افکنه های فعال خواهیم بود .

اغلب مخروط افکنه هایی که در حوزه راسب شده اند ، بدلیل حاصلخیزی مواد متشکله اشان ، به میزان زیادی مورد توجه روستاییان قرار گرفته است . مرغوب ترین دشت های زراعی در جنوب و شرق و شمال پلایای مهارلو و همچنین جنوب شیراز و همچنین روستای کفترک ((شرق شهر شیراز )) روستای قندیلک ((شرق دریاچه مهارلو )) و همچنین روستاهای ظفر آباد و کوشک بیدک ((جنوب دشت شیراز )) بر روی همین مخروط افکنه ها واقع شده است .

در قسمت شمال غربی دشت شیراز در محل پیوستن کوههای قلات و پسکوهک و دراک به واحد دشت ، مخروط افکنه هایی وجود دارد که در حال حاضر محل واقع شدن کارگاهه های شن و ماسه است که میزان برداشت سالیانه بسیار بالایی دارند . که این خود نشانه ای از دخالت انسان در پدیده های ژئو مرفولژی و تغییر محیط طبیعی و در نهایت افزایش قدرت سیلاب ها در اثر تغییر جهت جریان آب می باشد

از آنجا که بر روی مخروط های افکنه ، زمین های زراعی ، شبکه راهها و خطوط ارتباطی و تاسیسات شهری ، معادن ماسه و شن و ........قرار گرفته اند ، شناسایی این اشکال که معمولا از حالت پایداری برخوردار نبوده و پس از فعال شدن ، خسارات جبران ناپذیری را بدنبال میآورند ، لازم میباشد . هر گونه برخورد و استفاده ما انسان ها با طبیعت میبایست که بر اساس مطالعات زیر بنایی و اصولی صورت گرفته تا خدای ناخواسته افزون طلبی انسان ها ، نتایج غیر منتظره و سهمگینی در بر نداشته باشد .

امید اینکه در این مقاله توانسته باشم قسمت کوچکی از پدیده های ژئو مرفولژی حوضه آبریز دشت شیراز را به همراه عوامل بوجود آورنده آن به قلم کشیده باشم .

منابع :

رجائی ، عبدالحمید:کاربرد ژئو مورفولوژی در آمایش سرزمین و مدیریت محیط ، انتشارات قومس ، 1373

سیداحمدی فرید - ویژگی های هیدرو ژئومورفولوژیکی دشت شیراز – پایان نامه دوره کارشناسی ارشد- دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی تهران – خرداد ماه1374

محمودی – فرج الله (ترجمه): ژئو مورفولوژی اقلیمی ، تالیف روژه کک – انتشارات دانشگاه تهران – شماره 2094- سال 1370

برخی از ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

مطالب مشابه :

شیراز , ایران

بيوگرافي شهر شيراز

شیراز

ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

ادامه شهر شیراز

ویژگی های هیدرو ژئومورفولژیکی دشت شیراز

ايران شناسي- شيراز

برخی از ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

اردوگاه های فرهنگی تربیتی فعال کشور