شهر کاخک

شهر کاخک در 22 کیلومتری مرکز شهرستان گناباد واقع در استان خراسان رضوي از جمله شهرهایی است که سابقه تمدن وفرهنگ چند هزارساله دارد. تشکیلات زمین شناسی وفسیل انواع سر پایان (حتی در ارتفاعات کاخک) نشاندهنده آن است که منطقه کاخک دردورانهای بسیار قدیم در کف دریا قرار داشته است . شاید به همین دلیل سابقا" کاخک به جزیره کوخک(به فتح خاء) معروف بوده است که احتمالا منطقه کاخک نخستین منطقه ای بوده که در منطقه عمومی گناباد بدلیل تغییرات ناشی از چین خوردگی وتغییرات آب وهوایی اززیر آب بیرون آمده و چون اطراف آنرا آب فرا گرفته بوده است، به جزیره ای خوش آب وهوا تبدیل شده است. شاید هم علت نامگذاری، خانه کوچکی بوده است که در آن جزیره خوش آب وهوا ساخته شده بوده است. تابنده نویسنده تاریخ وجغرافیای گناباد در مورد وجه تسمیه کاخک میگوید: بعضی از نویسندگان با فتح خاء که مصغر کاخ است، تلفظ نموده اند که معنی کاخ کوچک را دارد وآن نیز ازجهتی درست است زیرا به واسطه ی ارتفاع زیادی که نسبت به حومه گناباددارد، و نیز از سایر آبادیهای گناباد ، به واسطه اشجار زیادی که دارد،خوش آب وهواتر وخوش منظره تر وزیباتر است وبه همین جهت تشبیه به کاخ شده است. هر چند که سابقه سکونت مردم در منطقه کاخک دقیقا مشخص نیست ولی شهرکاخک واقع در22کیلومتری مرکز شهرستان گناباد از جمله شهرهایی است که سابقه تمدن وفرهنگ چند هزارساله دارد. تشکیلات زمین شناسی وفسیل انواع سر پایان (حتی در ارتفاعات کاخک) نشاندهنده آن است که منطقه کاخک دردورانهای بسیار قدیم در کف دریا قرار داشته است . شاید به همین دلیل سابقا" کاخک به جزیره کوخک(به فتح خاء) معروف بوده است که احتمالامنطقه کاخک نخستین منطقه ای بوده که در منطقه عمومی گناباد بدلیل تغییرات ناشی از چین خوردگی وتغییرات آب وهوایی اززیر آب بیرون آمده و چون اطراف آنرا آب فرا گرفته بوده است، به جزیره ای خوش آب وهوا تبدیل شده است . شاید هم علت نامگذاری ، خانه کوچکی بوده است که در آن جزیره خوش آب وهوا ساخته شده بوده است. تابنده نویسنده تاریخ وجغرافیای گناباد در مورد وجه تسمیه کاخک میگوید: بعضی از نویسندگان با فتح خاء که مصغر کاخ است، تلفظ نموده اند که معنی کاخ کوچک را دارد وآن نیز ازجهتی درست است زیرا به واسطه ی ارتفاع زیادی که نسبت به حومه گناباددارد، و نیز از سایر آبادیهای گناباد ، به واسطه اشجار زیادی که دارد،خوش آب وهواتر وخوش منظره تر وزیباتر است وبه همین جهت تشبیه به کاخ شده است. هر چند که سابقه سکونت مردم در منطقه کاخک دقیقا مشخص نیست ولی آثار بجا مانده از ساسانیان نشان میدهد که مردم آن منطقه از دیر باز،مردمی با فرهنگ ومتفکر بوده اند . مرحوم اسماعیل مقیمی میگفت که هنگام خاکبرداری مهمانسرای شهر داری کاخک واقع در خیابان آبشار که از قدیم معروف به محله عیدگاه بوده است، مقدار زیادی خاکستر و آجرهای بزرگ وقطعات سفالی را مشاهده نموده است که با توصیفی که ایشان از مشخصات آن آثار داشت ، میتوان گفت که محله عید گاه کاخک ، محل استقرار آتشکده زرتشتیانی بوده که اعیاد رسمی خودرا در آنجا بر پا میکرده اند. همچنین چنارهای هفتصد ساله کاخک و پیداشدن آثار سکونت در منطقه پایین دست کاخک و مظهر قنات معروف به کاریز پایین نشاندهنده آنست که که صدها سال پیش، کاخک قدیم بر اثر سانحه ای کاملا ویران شده وافراد دیگری به منطقه مهاجرت کرده وآب قناتهای کاخک را بین خودشان تقسیم کرده اند که هنوز هم 12 شبانه روز آب قنوات کاخک به نام آنهاست که عبارتند از : ارباب ، محمد سعید ، محمد شریف ، میرظهیر، ملک افضل ، سیفا ، زینا، نوردومحمد و...علاوه براین، آثار حدود 5 آسیاب آبی که اکثرا متعلق به ایران باستان هستند، نشان میدهد که یا جمعیت کاخک آنقدر زیاد بوده است که یک یا دو آسیا نیاز مردم را تا مین نمی کرده است ویا آرد تولیدی به سایر شهرستانها صادر می شده است. معمرین کاخک میگویند که کاخکیها ،سنگهای سنگین این آسیابها را از کوههای قاین استخراج و پس از تراشیدن توسط گاو به کاخکحمل می کرده اند که حمل این سنگها حدود یکماه طول می کشیده است . آثار تاریخی مهم دیگری که در کاخک قرار دارند عبارتند از:

1- ارگ فرود که در ارتفاعات منطقه (زو) وکوه قلعه از توابع کلات کناباد واقع شده است وبدست فرود شاه ازپادشاهان اشکانی(در مورد اینکه آیا فرود شاه ، اشکانی یا کیانی است ، اختلاف نظر وجوددارد) ساخته شده است . آقای محمد جواد مشکور در کتاب"حماسه سرایی در ایران" نوشته ذبیح الله صفا میگوید: فرود در شاهنامه ،از شاهزادگان کیانی ونام پسر سیاوش از جریره دخت پیران ویسه است که سپهدار افراسیاب تورانی بود وبا مادرش در قلعه کلات (ارگ فرود)بسر می برد ،در حالیکه دکتر محمد جواد مشکور در کتاب تاریخ سیاسی واجتماعی اشکانیان،فرود را با وردان اول اشکانی یکی میداند.

2- مقبره پیران ویسه : این مقبره که متعلق به پدر بزرگ فرود شاه است در کاخک به قلعه سفید یا قلعه دیو سفید معروف ودر بالای تپه ای که مشرف برروستای ایدو که به (پیرو) نیز معروف است ، قرار دارد . دکتر لباف خانیکی در کتاب گناباد خاستگاه حماسه های پنهان میگوید : پیران ویسه به تلافی کشته شدن نوه اش ، فرود ، به کوه گناباد لشکر کشید . گودرز به قصد جنگ باتورانیان حرکت کرد ... در این جنگ ، ایرانیان بر تورانیان پیروز شدند وپس از آن کیخسرو به دشت گنا باد آمد وسران سپاه را ستود ودستور داد جسد پیران ویسه را با مشک وکافور و ... گلاب اندودند و در دخمه ای دفن کردند . (لازم به یاد آوری است که در بحبوحه انقلاب ، متاسفانه این مقبره بصورت غیر مجاز حفاری شده ودر حال حاظر ، قطعات خمره های بزرگی که پیران ویسه داخل آن مدفون شده بوده است ، در محل وجود دارد

3- قبرستان معروف به "گبرها"که در دو کیلو متری روستای " دهنو "از توابع کاخک قرار داشته است شاهدان عینی میگویند که صورت قبرهای موجود بین5تا 6 متر طول داشته اند.

4 - وجود قلعه مستحکم دفاعی که با کانالهایی به تمام خانه ها متصل بوده ومردم هنگام حمله اشرار در محل قلعه تجمع کرده وبه جنگ با مها جمین می پرداخته اند . دکتررجعلی لباف به نقل از منهاج السراج طبقات ناصری میگوید : در سال 601 ه . ق ملک علاءالدین غوری از غور در افغا نستان، لشکر به قهستان برد وبه شهر قاین رفت واز آنجا به اطراف جنابذ (گناباد) لشکر کشید وقلعه کاخ (کاخک) رافتح کرد وغزو بسیار وجهاد بی شمار به جای آورد وبه غور باز آمد . آثار این قلعه برروی تپه مشرف بر میدان مرکزی شهر وتحت عنوان برج قلعه وآب انبار قلعه موجود است . حدود 25 سال پیش اداره آب وفاضلاب ، اقدام به احداث منبع آبی در مجاورت برج قلعه کا خک کرده بود کهدر همان زمان شایع شد که یکی از کارگران، در حین کار ، کوزه ای حاوی سکه هایی یافته است که نقش مارمولک برروی آنها حک شده بوده است . ضمنا فرد مذکور از طریق مراجع ذیصلاح تحت پیگرد قرار گرفت ونتیجه تحقیقات مشخص نشد

5- بارگاه امام زاده سلطان محمد عابد برادر بزرگوار امام رضا (ع) که در تاریخ203 هجری بدست ماموران مامون پس از جنگ سختی در منطقه کاخک به شهادت رسید . جسد مطهر آن حضرت توسط یکی از همراهانشان به نام علی ابن منصور ، مشهور به علمدار برروی تپه ای در قسمت شرقی کاخک مدفون گردید.قبر علمدار نیز در خیابان امازاده(حدود 500 متری بارگاه )قرار دارد .در ابتدا مقبره کوچکی توسط مردم بر مزار امامزاده ساخته شد که در دوران حکومت صفویان،باز سازی وبارگاه کنونی بروی آن ساخته شده است

6- کاروان سرای شاه عباسی واقع در خیابان امام زاده که متاسفانه تخریب وبجای آن مدرسه ای ساخته شده است که در حال حاظر بنام مبارک ثامن الائمه ع)است. آسیابهای کاخک که بنا به قول آقای سید محمد حسینی ، نویسنده کتاب کاخک پایتخت اشکانیان ، از دوران صفویه بجای مانده است که نام چند تا از آسیابها عبارتند از :آسیای ملا ، آسیای خان، آسیای زینا ،و آسیای سفید.

7- آب انبارهای کاخک که دو آب انبار معروف عبارتند از : آب انبار قلعه که به سعی حاجی محمد علی خان در سال 1198 هجری (دوران حکومت شاهرخ افشار) ساخته شده است و آب انبار معروف به چهل زینه که در مجاورت مسجد جامع علیا قرار داشت که چند سال پیش توسط شهرداری تخریب گردید . نگارنده بارها از این آب انبار استفاده کرده ام که حدود یکصد پله وحدود 60 متر عمق داشت بطور کلی در حاشیه هر مسجد آب انباری احداث وچناری غرس میگردید بنابر این در کاخک قدیم بیش از 6 آب انبار و پنج چنار قدیمی وجودداشته است که در حال حاظر دو چنار ویک آب انبار باقی مانده است .

8- مساجد کاخک : یکی از مساجد مهم کاخک ، مسجد جامع سفلی معروف به مسجد سر بازار است این بنا به استناد کتیبه آن ،در سال 902 ه . ق در زمان سلطنت شاهطهما سب صفوی وبه امر خواهر ش ، شاهزاده سلطان خانم بنا شده و در سال1070به اتمام رسید همچنین مسجد جامع علیا نیز در سال 1134 (اواخر دوره صفویه) ساخته شده است . گفتنی است که هر چند این دو بنای مهم تاریخی در زلزله شدید سال 1347 شمسی آسیب دیده بود ، ولی بوسیله بولدوزر درهمان زمان تخریب گردید . مردم کاخک میگویند که راننده بولدوزر پس از تخریب مسجد جامع سفلی به سراغ مسجد جامع علیا رفته ودر حین تخریب مسجد ، بر اثر سقوط بخشی از دیوار عظیم مسجد کشته شده است . بنای این دو مسجد از خشت وگل بوده است . معماران خاک را با آب ممزوج وبعد از چند روز ، گار گران با ضربا ت پا ،گلها را کاملا میکوبیده و مرتبا آب اضافه میکرده اند . پس از آن ، معماران نمونه ای از گل را برداشته وبا طنابی بسته و در مسیر آب جاری قرار میداده اند . پس از چند روز نمونه را باز نگری وپس از تایید، مورد استفاده قرار میداده اند . پی دیوارهای باقیمانده از مسجد جامع علیا بیش از پنج متر عرض دارد.

9- حمامهای کاخک: در کاخک قدیم بیش از 6 حمام وجود داشت که3 حمام ویژه خانم ها و3 حمام ویژه آقایان بود از تاریخ دقیق ساخت این بناها اطلاع چندانی نداریم ولی از مسائل مهم آن است در حالیکه مردم سایر نقاط از حمامهای خزینه ای استفاده میکردند، کاخکیها از دوش استفاده میکردند . آ خرین حمام باقیمانده که تا چند سال پیش استفاده میشد، حدود 20 سال پیش توسط شهر داری وقت بوسیله کمپرسور تخریب گردید .

10- مدرسه علمیه حسنیه کاخک ، قدیمی ترین واولین مدرسه علمیه شهرستان گناباد است که در سال 650 ه . ق وپیش از تجدید بنای امام زاده بنا شده است . این بنا نیز در اثر زلزله کاملا ویران گر دیده است .

متاسفانه بدلیل عدم توجه مسئولین ، تعداد قابل توجهی از آثار باستانی کاخک یا کاملا از بین رفته ویا در حال تخریب است که ذیلا به بعضی از این موار د اشاره می شود : 1 - حفاریهای غیر مجاز در منطقه ارگ فرود که همچنان ادامه دارد 2 - حفاری قبر پیران ویسه وبه غارت بردن عتیه جات آن 3- تخریب مساجد کاخک در اثر زلزله وبقایای آن توسط مسئولین 4 - تخریب مهم ترین آب انبار کاخک توسط شهر داری 5 - تخریب تنها حمام قدیمی باقیمانده کاخک توسط شهر داری 6 - تخریب کاروان سرای شاه عباسی توسط آموزش وپرورش 7 - تخریب آسیای ملا توسط اداره راه وترابری در اثر تعریض جاده کاخک به کریمو 8 - تخریب قبرستان گبرها توسط اهالی روستای دهنو وتبدیل آن به بند سار 9 - تعرض به حریم قلعه تاریخی کاخک توسط اداره آب وفاضلاب 10 - و ...لازم به یاد آوری است که شهر کاخک از پیشینه فر هنگی غنی نیز بر خوردار است وبسیاری از شخصیتهای بزرگ علمی وفر هنگی منطقه از کاخک برخاسته اند که از جمله آنان میتوان به محمدکاخکی ، شاعر ونوازنده چیره دست دربار تیموریان،محمد ابراهیم کرباسی کاخکی ، مجتهد بزرگ عصر صفویه وصاحب تالیفات ،استاد محمد مقیم کاخکی منبت کا بر جسته ،میزا ابوالقاسم کاخکی معروف به شریعت مدار متولد 1270 ه ق مدرس وعالم برجسته،فنایی کاخکی شاعر بزرگ ، استاد محمد پروین گنابادی ، ادیب وهمکار علامه دهخدا و... علاوه بر موارد یاد شده ، اولین مدرسه جدید شهرشتان گناباد در سال1297 توسط کمیته دموکرات ایران در کاخک تاسیس گر دید واولین در مانگاه کاخک در سال1332 توسط دکتر جاکوبر آلمانی راه اندازی وپس از او توسط دکتر با اوئر،دکتر کپلر،دکتر آرمیان و ... اداره میشد بصورتیکه مردم از شهرهای گناباد ، فردوس وبجستان برای جراحی ومداوا به کاخک می آمدند. مرکز ادارات قند وشکر ، اداره دارایی ، اداره تبت احوال (آمار) وبهداری ، شهر کاخک بوده است که بعدا به مرکز شهر گناباد منتقل شده است . در پایان باید اضافه کنم که بسیاری ازروستاهایی که در آمارگیری سال 1345 کمتر از 500نفر جمعیت داشته اند، امروزه بیش از جمعیت فعلی کاخک ، جمعیت دارند این در حالی است که جمعیت 7000 نفری کاخک در سال1345 ، در حال حاظر بر اساس نتایج آ مار گیری سال1385 ، فقط4890 نفر بوده است ؟! توخود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

برای اطلاعات بیشتر به کتابهای: تاریخ وجغرافیای گناباد، نوشته سلطان حسین تابنده ،جغرافیای تاریخی گناباد، پور ابراهیم، تاریخ وجغرافیای گناباد،دکتر هجرتی، کاخکپایتخت اشکانیان ، سید محمد حسینی کاخکی وگناباد خاستگاه حماسه های پنهان ،دکتر لباف خانیکی مراجعه فر مایید

شهر کاخک

مطالب مشابه :

نام، آدرس و تلفن زائرسراهای مشهد مقدس

طرح تشکیل بنیاد ملی برای حفاظت و نگهداری از بناها و بافتهای تاریخی

دفاع استاندار از حرمت کابینه، مهاجری نژاد را ماندنی کرد

شهر کاخک

پیشنهاد: ساخت موزه، کتابخانه و باشگاه فرهنگ بروجرد در دبیرستان امام

اینجا کاخک است پایتخت پادشاهان اشکانی

عملکردشهرداری لطف آباد نوروز 93( معاونت خدمات امور شهری)

ادارات-دانشگاههاوهتلهای رامسر

فرهنگ مهر

ادارات، دانشگاه ها و هتل ها