دوران هخامنشیان ,پارت‌ها ,ساسانیان ,مغول و دوران صفویه

دوران هخامنشیان

در این دوران كه دربرگیرنده سال‌های (330 ـ 550 پ‌م) است. چاپارها و چاپارخانه‌ها (كاروانسراهای بین‌راه) در نقاط مختلف كشور و میان راه‌های اصلی در نظر گرفته بودند؛ سیستم ارتباطی سریع و حیرت‌‌انگیزی كه مایه تحسین و شگفتی یونانیان شده بود و به آن «افدالموس بازیلئوس» می‌گفتند.

چاپارخانه‌های بسیار مجهز و پیك‌های تندرو كه در سرما و گرما و برف و باران راه می‌پیمودند. در حاشیه تمام شاهراه‌ها، چاپارخانه‌هایی از پیش آماده شده بود.

به همین علت نامه‌ها، كالاها و مسافران بدون درنگ به مقصد می‌رسیدند. حمل و نقل كالا و مسافر و نامه‌ها را به وسیله پست، باید به پادشاهان هخامنشی نسبت داد؛ روشی كه بعدها مصریان و مغرب‌زمین نیز آن را تقلید و مورد بهره‌برداری قرار دادند.

بنابراین اندیشه ساخت كاروانسراها و منزلگاه‌های بین راه (پست و چاپارخانه‌ها)، از دوران هخامنشیان آغاز شد. ارتباط گسترده امپراتوری ایران با ممالك همجوار و زیرسلطه‌اش بعلاوه رونق گسترده تجارت و بازرگانی و حمل و نقل كالا میان شرق و غرب كه ایران علاوه بر پل ارتباطی، صادرات و واردات فراوان كالا و داد و ستد گسترده نیز با این دو قطب پیرامونی، ایجاد كاروانسراها برای آسان كردن حمل و نقل و آسایش تجار و كاروانیان را ضروری می‌ساخت.

اصولا فلسفه اصلی و پایه‌ای ساخت «جاده ابریشم» همین مساله بود. راهی كه از بندر «كان سو Kansu» در چین آغاز می‌شد و به بندر ونیز ایتالیا پایان می‌یافت.

دوران پارت‌ها

یكی از راه‌های معروف (شاهراه) این دوره (227م ـ 234پ‌م) كه غالب امور حمل و نقل و كالا مسافر و كاروان‌ها از آن انجام می‌شد و كاروانسراهای مهمی داشت.

راهی بود كه از خلیج‌پارس آغاز می‌شد و در امتداد دجله ادامه می‌یافت و به سلوكیه می‌رسید و از آنجا به بندر «دورا اوروپوس» و سپس به مراكز بازرگانی انطاكیه (سوریه) می‌رفت. دولت پارت‌های اشكانی با جدیت تمام از آن مناسبات میان ایران و روم و همچنین شرق با روم جانبداری می‌كرد.

پارت‌ها مساله ترانزیت و بازرگانی و تجارت و روابط اقتصادی با دنیای آن روز را بسیار مهم تلقی می‌كردند و اجازه نمی‌دادند كسی به آن خدشه‌ای وارد كند بنابراین كشور به حدی ترقی كرد كه خانم نینا ویكتورونا پیگولوسكایا پژوهشگر برجسته روسی، ایران عهد پارت‌ها را «كشور آسمانی» نامیده است.

این داد و ستد پررونق بویژه در نیمه نخست پادشاهی اشكانیان دو سده دوم و نخست پیش از زایش (یك م ـ 224پ‌م) از راه‌های فراوان میان رودان (بین‌النهرین) بعلاوه راه شمالی‌تر در سلوكیه كه بند الحضرا (حاترا) را به نصیبین و زوگ‌ ما (پلی كه این بندر را به شهر آپا (Apa)‌، در كرانه مخالف خود پیوند می‌زد، انجام می‌شد.

تولید ابریشم چینی در مصر و سوریه و منسوجات سوری در مغولستان و سكه‌های مهرداد دوم اشكانی در تركستان حكایت از رونق فوق‌العاده داد و ستد در آن دوران دارد.

دوران ساسانیان

در دوران ساسانیان (656ـ227م) سیستم حمل و نقل به طور كلی برای نیازهای دولتی به كار گرفته می‌شد، به عبارتی دولت بر تمام امور حمل و نقل راه‌ها، كاروانسراها، كاروان‌ها و درآمدهای آن كنترل كامل داشت.

سیستم ساسانیان اقتباسی از دوره هخامنشی بود كه بعدها خلفای عباسی نیز همین شیوه را برای داد و ستد به كار بردند. كالاها و مراسلات پستی و اموال كاروانیان با اسب و حتی توسط پیك‌ها (اشخاص) حمل می‌شد. از راه‌ها و كاروانسراها و اموال آنها بخوبی مراقبت می‌شد.

در مناطق كوهستانی، اسب، چاپارهای پیاده، در دشت‌ها اسب و در بیابان‌های گرم، در ایالات سرحد عربستان از شتر بهره می‌گرفتند. صنعت پارچه‌بافی (نساجی) یكی از مهم‌ترین صنایع ایران در دوران ساسانیان بود. لباس‌های ابریشمی به وفور در زمستان می‌پوشیدند. بنابراین تجارت ابریشم از راه دریا كه از هند وارد می‌شد رونق داشت.

راه‌های خشكی آسیای مركزی كه سغدیان از آن مراقبت می‌كردند، ایران را با چین مرتبط می‌ساخت. ایران همواره نقش ارتباطی و ترانزیتی میان چین و روم داشت كه ابریشم هنگفت چین از راه ایران به روم می‌رسید و عواید گمركی سرشاری به ایران می‌رساند.

«وسمه ایرانی» (سرمه) یكی از كالاهای تجملی و گرانقیمت بود كه در چین خواهان فراوان داشت. كاروانیان ایران جواهر سوریه و مرجان و مروارید دریای سرخ را از راه حاشیه جنوبی كویر لوت (گوبی) به چین می‌بردند.

دوران آل بویه

حكیم ناصرخسرو، در سفرنامه معروفش گفته است كه تنها در یكی از خیابان‌های اصفهان بیش از 50 كاروانسرا وجود داشت.

راه‌های كاروان‌رو نقش بسزایی در رونق تجاری، بازرگانی و توسعه و فروش محصولات كشاورزی در این دوران داشت، زیرا زمین‌های كشاورزی در مجاورت این راه‌ها قرار داشت. مراكز اصلی جاده‌های كاروان‌رو، همدان، ری، نیشابور، هرات، اصفهان، شیراز، اهواز، بلخ و كابل بود كه تجارت عمدتا با هند و به وسیله كاروان‌ها انجام می‌شد.

دوران مغول و تیموری

در این سال‌ها كه همزمان با سلطه مغولان و جانشینان آنها (ایلخانان) بر ایران بود، با راهزنان به طور جدی مقابله می‌شد و امنیت راه‌ها برقرار بود. غازان‌خان مغول اصلاحات عمده‌ای برای امنیت راه‌ها و راهداری انجام داد.

وی برای این كار پاسداران ویژه‌ای را با فرم و لباس ویژه مامور حفاظت از مسافران و جلوگیری از دستبرد راهزنان كرد. راهداران موظف بودند اگر مالی به سرقت رفت آن را به صاحبش برگردانند، اگرنه باید خسارت آن را می‌پرداختند.

با این وصف مغولان موفق نشدند یا نخواستند در ایران كاروانسرا بسازند و شبكه پیشرفته و آبادانی و راهداری ایجاد كنند یا بدان رونق ببخشند و آن‌گونه كه مورخ ارجمند حمدالله مستوفی گفته، راه‌های عصر مغول به جاده‌های كوتاه و محلی محدود می‌شد و مغولان و ایلخانان از راه‌های قدیم بهره می‌جستند.

البته غازان‌خان مغول یك سلسله اقدامات اصلاحی در امور مالی و اداری و اقتصاد و حمل و نقل انجام داد كه احداث جاده‌ای با ایستگاه‌های بین‌راه در امتداد فرات از آن جمله است. اصلاحات غازان كه زیر نام «یر لیغ‌ها» ‌اجرا شد، گستره‌ای از فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، حمل و نقل و اداری را دربرمی‌گرفت.

اصلاحات غازان در زمینه حمل و نقل و ساخت كاروانسرا و ایستگاه‌های بین‌راه، با نام یام (YAM)‌ صورت گرفت. یام‌ها عنوان كاروانسراها و ایستگاه‌هایی بود كه از دوران قبل بر جا مانده و بر اثر یورش مغولان ویران شده بود. غازان‌خان پس از تعمیر و تجهیز این كاروانسراها و ایستگاه‌ها، این نام را برای آن گزینش كرد.

در بزرگراه معروف «كرمان، زرند، كوبنان» سه كاروانسرا یا منزلگاه معروف به نام‌های اَبان (انار)، اُناس و بهرام‌آباد، وجود داشت. اصطخری و ابن حوقل، جهانگردان معروف آنها را به ثبت رسانده‌اند و ماركوپولو نیز از آن گذشته و یاد كرده است.

آلفونسو گابریل، سیاح اروپایی نیز از راه غربی آن گذشته و گفته‌های ماركوپولو را تائید كرده است. طبق گزارش ماركو پلوو راه یزد به كرمان كویری و خشك بود و پیمودن آن هشت روز طول می‌كشید و بجز سه كاروانسرا (منزلگاه) ذكر شده، جایی برای اتراق نبود اما نخلستان‌ها و پرندگان شكاری فراوان داشت كه بازرگانان برای تفریح و تنوع به شكار آنها می‌پرداختند. پیش از ماركو پولو، كاروان‌ها این راه را در 9 روز می‌پیمودند.

راه اصلی كرمان (راه غربی) در زمان ماركو پولو آباد نبود، اما شاه‌عباس بعدها سه منزلگاه برای مسافران ساخت كه این كاروانسراها به آبادی تبدیل شد. طبق گزارش اصطخری و ابن حوقل، فاصله این راه از رودان تا اَبان (انار) 18 فرسنگ، از اَبان تا فهرج 25 فرسنگ و از فهرج تا كثه پنج فرسنگ مسافت داشت.

پیترو دلاواله، سیاح معروف ایتالیایی نیز در توصیف كاروانسراهای اصفهان گفته است: كاروانسرا به حد لزوم برای خارجیان وجود دارد و همه آنها بزرگ و دارای ساختمان نسبتا خوب و تزئینات مناسب‌ است. چنین به نظر می‌رسد كه علاوه بر شاه، اشخاص دیگری نیز مساعی خود را در راه بهبود آنها صرف می‌كنند.

جهانگردان و ایرانگردان كه بارها در این دوران به ایران سفر كرده‌اند، بویژه تاورنیه و شاردن كه در دوران پادشاهی شاه‌عباس دوم و شاه سلیمان میان سال‌های 1076 تا 1088 هجری به ایران آمدند، شرح مفصلی از اوضاع سیاسی ـ اجتماعی و آداب و رسوم ملی و محلی ایران به دست آورده‌اند

دوران صفویه

ساخت كاروانسرا در دوره صفویه اهمیت پیدا كرد. رونق اقتصادی و توسعه شبكه راه‌های ایران موجب شد به هدف فراهم نمودن امكانات رفاهی برای مسافران، بازرگانان و تجار و جهانگردان و آسانی حمل و نقل و رفت و آمد ساخت و تجهیز كاروانسراها در دستور كار دولت صفوی قرار گیرد.

از این رو بهترین و مجهزترین كاروانسراها پس از اسلام، در ایران عصر صفوی ساخته شد كه هنوز هم بقایای آن را می‌توان دید. كاروانسراها بهترین مكان برای آسایش و رفاه مسافران و حفظ اموال آنها از دستبرد راهزنان بود. بعلاوه امنیت راه‌ها و تامین آذوقه و توشه و وسیله ارتباط میان كاروان‌ها و مسافران و ایرانگردان به‌وسیله همین كاروانسراها امكان‌پذیر بود.

ژان باتیست تاورنیه و شاردن، جهانگردان معروف فرانسوی،‌ كارلاسرنا و پیترودلاواله و سایر جهانگردان و ایرانگردان كه بارها در این دوران به ایران سفر كرده‌اند، بویژه تاورنیه و شاردن كه در دوران پادشاهی شاه‌عباس دوم و شاه سلیمان میان سال‌های 1076 تا 1088 هجری به ایران آمدند، شرح مفصلی از اوضاع سیاسی ـ اجتماعی و آداب و رسوم ملی و محلی ایران به دست آورده‌اند.

پیرو گزارش جهانگردان، عمده‌ترین كاروانسراهای ایران در دوره صفویه عبارت بود از: كاروانسرای جمال‌آباد، سرچم و نیك‌پی كه این مورد آخر به علت داشتن سنگ بنای عالی و محكم به این نام شهرت یافته بود.

كاروانسرای زنجان كه همیشه مملو از مسافر، تجار و كاروان‌های تجاری بود نیز از جمله كاروانسراهای عمده این دوران است.

كاروانسراهای اثر، سگزاوه، پاچوب، كوشك، دوقه و شاه‌صفی نیز در شمار كاروانسراهای این دوره است، بویژه مورد آخر كه در دروازه ورودی شهر تبریز واقع شده و از امكانات خوبی برخوردار بود و هر شب حدود صد نفر مسافر را به همراه اسب‌ها و بار و بنه در خود جای می‌داد.

كاروانسراهای قهرو، آقاكمال، مورچه‌خورت و سه كاروانسرا از مرز تا ساوه. كاروانسرای میان راه قم به ساوه در صحرایی خشك و ریگزار واقع شده بود. كاروانسراهای «آب‌ شیرین»، یزد، یزدخواست، قزوین، اردبیل و خواجه در یزد به علت داشتن آب‌انبارهای فراوان معروف بود. البته مهمانخانه‌های فراوانی را هم كه بین راه‌ها وجود داشت، باید به این شمارگان كاروانسراها افزود.

تاورنیه در این مورد آگاهی‌های ارزشمندی به دست می‌داده و نوشته است كه كاروانسراها تقریبا مانند محوطه دیرها و معمولا یك طبقه است. بنای دو طبقه خیلی بندرت دیده می‌شود.

در این كاروانسراها غیر از اتاق عریان، چیزی به مسافران نمی‌دادند. فرش و رختخواب و لوازم آشپزی باید همراه مسافر باشد و آذوقه و ارزاق هم هرچه بخواهد از نان و روغن و بره و مرغ و میوه به اقتضای فصل و به قیمت خوب از كاروانسرادار یا روستای اطراف كه بر سر راه مسافر می‌آیند، می‌توان خریداری كرد. كاه و جو برای اسب‌ها وجود دارد. در بیابان برای اجاره مجراهای كاروانسرا چیزی از مسافر نمی‌گیرند، اما در شهرها وجه اجاره دریافت می‌شود.

دوران هخامنشیان ,پارت‌ها ,ساسانیان ,مغول و دوران صفویه