<<< آشنایی با استاد علیرضا عباسی <<<

علی‌رضا عباسی وفات ۱۰۳۸ هجری قمری[۱]، خطاط برجسته و استاد خوشنویسی ایرانی بود که از طرف شاه عباس صفوی به لقب شاهنواز خان ملقب گردید. وی خط نسخ و ثلث را با استادی تمام می‌نوشت و در خط نستعلیق شیوه‌ای خاص داشت.[۲] اين استاد بی‌نظير، علاوه بر مهارت كامل در نستعليق و ثلث در انواع خطوط نسخ و محقق و رقاع و ریحان و توقیع و تعلیق نيز استاد كامل و ماهری بوده است

سالهای اولیه زندگی :

علی‌رضا عباسی نخست در تبریز شاگرد ملا محمد حسین تبریزی و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیک بود و خط ثلث و نسخ را نیکو می‏نوشت. پس از آنکه در زمان شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس، ترکان عثمانی تبریز را به تصرف آوردند، علیرضا از آنجا بیرون آمده و به قزوین پایتخت دولت صفوی رفت و در مسجد جامع آن شهر منزل گرفت و به کار کتابت مشغول شد و قسمتی از کتیبه‏های آن مسجد را با چند قرآن در آنجا تمام کرد.[۴] امضاء یا رقم او در اين زمان «عليرضا الكتاب» بوده و بدين رقم از سال ۹۸۱ تا ۹۹۰ كتابت از او ديده شده است.[۵] این هنرمند اولین بار هنگامی که مسجد جامع قزوین را با چندین کتیبه تزئین کرد، به‌شهرت رسید. وی در شروع سلطنت شاه عباس در خدمت سردار فرهاد خان از سرداران مهم آن روزگار بود.[۶]

فرهادخان هرروز قدر و اعتباری بیش از روز پيش نزد شاه عباس می‌یافت. اهل هنر از هر طبقه گرد فرهادخان جمع بودند و او چون علی رضا را هنرمندی تواناديد وی را ملازم خويش ساخت. علی‌رضا ملتزم ركاب فرهادخان شد و در خدمت اين سردار بكارهای هنری و كتابت اشتغال داشت و در بيشتر مأموريتها همراه وی بود و با فرهادخان بخراسان و مازندران رفت. فرهادخان از امرایی بود كه در آغاز سلطنت شاه عباس بيش از هر كس ستاره اقبالش باوج كمال رسيده بود. لقب فرزندی هيچكس جز او نداشت مناصب و مأموريتهائی كه در دهساله اول سلطنت اين پادشاه نصيب او شد اسباب حقد و حسد و رشك اطرافيان گرديده بود. بالاخره در سال ۱۰۰۷ ه‍.ق به‌امر شاه عباس، الله وردیخان او را كشت. شهرت علی‌رضا در خدمت فرهادخان بجائی رسيد كه شاه هم بدو رشك می‌برد و در سال ۱۰۰۱ هجری هنگاميكه فرهادخان حضور شاه شرفياب گرديد علی‌رضا را از فرهادخان خواست.

زندگی در دربار صفوی :

علی‌رضا روز پنجشنبه اول شوال سال ۱۰۰۱ ه‍.ق به خدمت شاه عباس درآمد و در زمره ندیمان مخصوص وی داخل شد و شاه جمعی از خوشنویسان مانند محمد رضا امامی و محمد صالح اصفهانی و عبدالباقی تبریزی را بدو سپرد تا زیردست او خط ثلث را بیاموزند. علیرضای عباسی تا پایان عمر در زمره مقربان و ندیمان مخصوص شاه بود و در سفر و حضر در سلک مقربان شرف اختصاص داشت و به تفقدات و انعامات و نوازشهای بی پایان شاهانه سرافراز و مفتخر و به لقب شاهنواز ملقب شد. محبت و علاقه شاه عباس به این مردهنرمند بدان پایه بود که گاه پهلوی او می‏نشست و شمعی به دست می‏گرفت تا علیرضا در روشنایی آن کتابت کند.[۸]

تقرب علی‌رضا روز بروز پيش پادشاه افزونتر و بهمين نسبت احترام وی نزد اطرافيان شاه بيشتر می‌شد اوحدی راجع به صادقی بيك در عرفات توشته است (وي مدتي در خدمت شاه عباس بمنصب كتابداری سرافراز بود تا زمانيكه مولانا علی‌رضا تبريزی خوشنويس اين امر را جبراً قهراً از دست او در آورد) صادقي بيك كه در عهد شاه اسمعيل ثانی (۹۸۴-۹۸۵ ه‍.ق) داخل كتابخانه سلطنتی و در زمان پادشاهی شاه سلطان محمد (۹۸۵-۹۹۵ ه‍.ق) به‌منصب كتابداری (رئيس كتابخانه) سرافراز شده بود. درين زمان منصب كتابداری را علی‌رضا از او گرفت ولی صادقی تا پايان عمر (۱۰۱۷ه‍.ق) مواجب كتابداری را از ديوان اعلی می‌گرفت .[۹]

ملا جلال منجم در وقايع سال ۱۰۱۰ه‍.ق چنين نگاشته است (به‌سبب شكايت كردن صادقی بيك كتابدار عتيق در سياه چشمه «مازندران» از نادر العصری ملا مير علی ثانی مولانا عليرضا كه مجدداً خدمت كتابداری و تمام نمودن كتاب خرقه كه مشتمل خطوط استادان نادر و محتوی بر صور استادان مصور قادر بود به او رجوع شده بود فرستادند كه اين خرقه را با خطوط و صور نقاشان و مذهبان و صحافان برداشته به حضور آيد و تاريخ كتاب خرقه نامی و تاريخ اين تصوير خرقه مانی واقع شده). تاريخ تدوين مرقع خرقه سال ۱۰۰۶ه‍.ق ميباشد كه اكنون از اين مرقع بی‌نظير جز نامی در ميان نيست. علی‌رضا در دربار شاه عباس مصدر كارهاي هنري بود در سال ۱۰۱۰ه‍.ق ابينه استانه ثامن الحجج عليه السلام را تعمير كردند شاه نظارت آنرا به‌عهده علی‌رضا واگذشت و كتيبه‌های صحن امام رضا وخواجه ربیع را به‌خط ثلث نگاشت و الواح زرين دور ضريح كه به‌استادی مستعلی زرگر ساخته شده به خط نستعليق وی زينت يافته است.[۱۰]

در سال ۱۰۱۷ه‍.ق به امر شاه عباس باتفاق شيخ بهائی و ملا جلال منجم برای تجديد بنای رصدخانه مراغه اقدام كرد. در سال ۱۰۲۰ه‍.ق خانه‌های اورا شاه به مبلغ سيصد تومان خريد و برای بنای مسجد در قسمت جنوبی ميدان شاه تخصيص داد. و این مبلغ برای يک يا چند خانه در آن زمان مبلغ زيادی بوده است و از اين قيمت می‌توان دريافت كه علی‌رضا دارای چه زندگی وسيع و باتجملی بوده است و از وسعت فضای مسجد شاه وسعت منازل او را می‌توان قياس كرد. [۱۱]

علی‌رضا هنرمندی متشخص و محترم و درميان مقربان شاه عباس عزتی خاص داشت و اين عزت تنها برای اين بود كه شاه او را امينی مخلص و خدمتگزاری با حقيقت می‌دانست و از قول اسكندر بيك تركمان صاحب عالم آرا كه خود منشی مخصوص بود عزت او نزد شاه به خوبی می‌توان دريافت. قاضی میراحمد منشی در گلستان هنر ضمن شرح حال مختصری كه راجع به علی‌رضا نوشته می‌نگارد: «از جمله مقربان و مخصوصان پادشاه عالميانند و گاهی بكتابت و قطعه نويسی اشتغال دارند و پيوسته در مجلس بهشت آئين و محفل خاص خلدبرين و نوارشات بی‌غايت سرافراز و مفتخرند» غرض اينست كه در دربار شاه عباس نظير علی‌رضا كم می‌شناسيم كه مقرب خاص بوده و اين امتياز را تاپايان سلطنت پادشاهی چون شاه عباس كه به نزديكان خود هرگز اعتماد نميكرد و اكثر آنانرا ببهانه‌های گوناگون می‌كشت حفظ كرده باشد. نصرآبادی در تدكره خود كه نام علی‌رضا را جزو شعرای خوشنويس، بعد از ملا عبدالباقی معلم ثلث نويس مشهور نقل کرده و می‌نويسد اگر چه فضيلت او به‌مولانا عبدالباقی نمی‌رسد اما بسيار پاكيزه وضع و آدمی روشن بوده است. از اين قول بخوبی می‌توان حدس زد كه مقصود ميرزا طاهر نصرآبادی ستايش صفات نيك انسانی در رفتار و كردار اوست و ادب و آداب در مقام قرابت با شاه و قاضی مير احمد منشی او را به اخلاق حميده و اوصاف پسنديده می‌ستايد.[۱۲]

علی‌رضا عباسی بايد اواخر سلطنت شاه صفی را هم دريافته باشد. اما چون سال وفات وی به درستی معلوم نيست بايد به تقريب او را عمری طولانی برخوردار دانسته و به گوئيم تا اواخر سلطنت شاه صفی (۱۰۳۷- ۱۰۵۲ه‍.ق) در قيد حيات بوده است. از علی‌رضا دو پسر يكی بديع‌الزمان كه در خط نستعليق استاد و دارای فضائل و كمالات علمی بوده و محمد رضا كه خط نسخ را خوش می‌نوشته است می‌شناسيم.[۱۳]

قطعه چلیپا به خط نستعلیق اثر علی‌رضا عباسی قرن یازدهم هجری

علی‌رضا شعر هم می‌گفت[۱۴] و علاوه بر خوشنویسی در نقاشی نیز مهارت داشت.[۱۵] از این رو گاهی وی را با رضا عباسی نقاش پرآوازه هم‌عصرش اشتباه گرفته‌اند. از آنجایی که عليرضای عباسی رئيس كتابخانه سلطنتی بوده از اين لحاظ موظف بوده كه كليه كتابهای خطی، مينياتورها، تذهيبها و قطعات و مرقعات خطی را كه به شاه عباس تقديم می‌شده از لحاظ مسئوليت، نام خود را در روی آنها يادداشت و در دفاتر سلطنتی نيز به ثبت برساند و به علت شباهت اسمی بعضی از مستشرقين اروپايی مانند ميتوخ آلمانی و بعضی از مورخين و نويسندگان ايرانی اشتباهاً علی‌رضا عباسی را مينياتور ساز و تذهيب كار معرفی نموده‌اند در صورتی كه اين موضوع به احتمال زیاد نبايد درست باشد.[۱۶]

از اشعار معروف علی‌رضا عباسی يكی اين رباعی است:[۱۷][۱۸]

تا خانه نشين شدی تو ای در خوشاب		پيوسته مراست از غمت ديده بر آب
من خانه دل خراب كردم ز غمت		تو خانه نشين شدی و من خانه خراب

تذكره‌نويسان اين رباعی را هم بنام علی‌رضا ثبت كرده‌اند.[۱۹]

تا ز آتش عشقت جگرم گشت كباب		پيوسته رود ز ديده و دل نمک آب
آسودگی و عشق تو امريست محال		صبر و دل بی‌قرار نقشيست بر آب

گفته می‌شود اختلاف سلیقه و روش او با میرعماد، که او نیز هنرمندی خوشنویس بود و در نستعلیق‌نویسی او را سرآمد دیگران می‌دانند، موجب کدورت و انگیزه حسادت میان این دو استاد گردید. این حسادات پایان تلخی داشت و به قتل فجیع میرعماد انجامید. [۲۰] هر چند به دلایل مختلف این را یک ‏افسانه بزرگ ساختگى دانسته‌اند كه در هيچ يک از منابع قديمى اشاره و ثبت نگشته‌است. [۲۱]

شاگردان او :

از شاگردان او عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی و محمد صالح امامی یا اصفهانی از همه مشهورترند.[۲۲]

آثار او :

گرانبهاترین اثری که از او باقیست ، قرآن بزرگ کتابخانه آستان قدس رضوی است.

کتیبه‌های سردر و کتیبه بزرگ کمربندی داخل گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری اثر اوست [۲۳][۲۴] كتيبه زيبای سر در تاريخی مسجد شیخ لطف‌الله به قلم علی‌رضا عباسی به‌شرح زير است: ‹‹امر بانشاء هذا المسجد المبارك السلطان الاعظم و الخاقان الاكرم محيی مراسم آبائه الطاهرين مروج مذهب الائمه المعصومين ابوالمظفر عباس الحسينی الموسوی الصفوی بهادر خان خلد الله تعالی ملكه واجری فی بحار التأييد فلكه بمحمد و آله الطيبين الطاهرين المعصومين صلوات الله و سلامه عليه و عليهم اجمعين كتبها علی رضا العباسی ۱۰۱۲ ›› دو كتيبه كمربندی داخل مسجد شيخ لطف الله كه در قسمت پائين گنبد بخط ثلث سفيد بر زمينه كاشی لاجوردی معرق جلب توجه می‌كند به‌قلم علی‌رضا عباسی است. در انتهای كتيبه اول كه شرح آداب ورود به مسجد از قول پیغمبر اسلام است نام خوشنویس چنين آمده است: ‹‹کتبها علی‌رضا العباسی فی ۱۰۲۵›› و در انتهای كتيبه دوم كه مشتمل بر تمام آيات سوره جمعه و سوره نصر است نوشته شده: ‹‹کتبها علی‌رضا العباسی غفر الله ذنوبه››

از کتیبه‌های معروف او کتیبه سردر مسجد شاه اصفهان(مسجد جامع عباسی یا مسجد امام خمینی) به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۲۵ هجری [۲۵] را می‌توان نام برد و کتیبه چهارسوی اصفهان، هنوز باقی است و حکایت از کمال پختگی و هنرمندی قلم او دارد.

در مشهد گنبد زرین حرم امام رضا در پوشش خارجی آن که طلاکاری است، دارای کتیبه‌ای زيبا و بزرگ به خط علی‌رضا عباسی است، متن این کتیبه که در چهار ترنج و به عربی نوشته شده، حاكی از زيارت شاه عباس از حرم و تزيين آن به دستور وی به سال ۱۰۱۰-۱۰۱۶ ه‍.ق. (۹۷۸-۹۸۴ ه.ش)است.[۲۶][۲۷] در داخل گنبد، در منتهی‌اليه چهار ديوار حرم كه زير تاق گنبد واقع شده است، سوره جمعه به خط ثلث عليرضا عباسی نوشته شده است.[۲۸] صندوق چوبی و قدیمی قبر مطهر دارای کتیبه‌ای به خط علیرضای عباسی است که در روی آن حک شده است: کلب آستان شاه ولایت عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲[۲۹] همچنین کتیبه‌های طلای درِ سابق حرم امام رضا به‌خط اوست که امروزه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. [۳۰] کتیبه‌های ضریح مربوط به دوره صفوی نیز به خط علی‌رضا عباسی بوده است. كتيبه طلای این ضريح كه شامل تمام آيه الكرسی در شش لوحه هر يك باندازه ۱۹.۵ ×۲۵۴ سانتيمتر ميباشد و اشعار فارسی خط نستعليق روی هشت صفحه هر كدام به‌طول ۸۸ سانتيمتر و عرض ۳۰ سانتيمتر طلا . كتيبة خط ثلث عليرضا شامل صلوات كبير كه پائين بعضی حاشيه‌های آن‌ها ريخته شده است. شامل ابيات زير:

بخشی از کتیبه‌های اسبق ضریح امام رضا، نمونه خط نستعلیق علی‌رضا عباسی، قرن یازدهم هجری، تراب اقدام زوار هذالحرم عباس الحسينی -- شفيع خلق بروز جزا توانم بود -- سر بجای پا درون روضه‌ات عمداً نهم -- اگر سگی ز سگان رضا توانم بود

سر بجای پا درون روضه‌ات عمداً نهم		زآنكه ميترسم كه بر بال ملائك پا نهم
در محشر اگر لطف تو خيزد بشفاعت		بسيار بجويند و گنهكار نيابند
شفيع خلق بروز جزا توانم بود		اگر سگی ز سگان رضا توانم بود

و دو لوحه بزرگ و يك لوحه كوچك خط نستعليق شامل تاريخ به این مضمون: «امر بصياغه المرقد الاشرف الاقدس» و روی لوحه ديگر اين عبارت نوشته شده: « تراب اقدام زوار هذالحرم عباس الحسينی» . و در دو كنار اين لوحه يك طرف نوشته شده: « كتبه عبد المذنب» طرف ديگر چنانكه ملاحظه می‌شود نوشته شده «علیرضا عباسی سنه ۱۰۱۱» و روی لوح كوچک ديگر تحرير يافته «عمل كلب رضا مستعلی سنه ۱۰۱۲ »[۳۱]

کتیبه‌های‌ سردر بنای خواجه ربيع در مشهد هم به خط اوست.[۳۲] این دو كتیبه زیبا با تاریخ‌های ۱۰۲۶ و ۱۰۳۱ ه‍.ق در داخل گنبد و ساقه خارجی آن سال‌های احداث و تزیین بنا را می‌نمایاند.[۳۳]

يك امضاء از علیرضا عباسی نیز در كتيبه مسجد مقصود بيك اصفهان به تاریخ ۱۰۱۱ ه.ق موجود است.[۳۴]

از آثار خطاطی او رساله عينيه شيخ احمد غزالی به قلم علی‌رضای عباسی در مصر در كتابخانه محمد علی پاشا موجود است و همچنين رساله مرصاد العباد شيخ نجم الدین رازی كه با آب طلا در روی کاغذ خانبالغ نوشته است در اسکندریه نزد يكی از اروپاييان موجود است. كتاب اسرارالنقطه امير سيد علی ابن شهاب الدين محمد همدانی را به خط نستعليق بسيار زيبا به سبك مير علی هروی خوشنويس معروف با قلم خفی (ريز) نوشته که در اسلامبول نزد يكی از مشايخ سلسله جلالی می‌باشد. كتاب منتخب تاريخ الجنان و منتخب كتاب روضة الرياحين از تصانيف امام عبدالله اليافی اليمينی را به دستور شاه عباس به خط ثلث، نوشته است. اغلب كتابهای خطی و قطعات و مرقعات او را به خارجه برده، زينت بخش موزه‌های خارجی و كتابخانه‌های شخصی ساخته‌اند.[۳۵]

در قزوين كتيبه سردر عالی‌قاپو به خط علی‌رضا عباسی تبریزی است.[۳۶]

<<< آشنایی با استاد علیرضا عباسی <<<

مطالب مشابه :

قرآن و تاريخ

ایران شناسی1

تحقیق و پایان نامه های ادبیات

<<< آشنایی با استاد علیرضا عباسی <<<

مرند

چهل نکته خواندنی درباره حرم امام رضا(ع)

تاریخچه پیدایش خط

پژوهش در سنگ نوشته های گورستان تخت فولاد

مقالات مربوط به گچ