پرورش گوسفند

در کتاب برهان قاطع و فرهنگ دهخدا گوسفند چنین معنی شده است :
گو یعنی "دام" سپند یعنی "مقدس" ، دام مقدس در واقع از تمام بهره های این دام به هر نوعی استفاده می شود .
(از روده ها بهترین نخ بخیه ، برای زه راکت های خوب ، برای تهیه وسایل موسیقی ، برای پر کردن کالباس های گرانقیمت )
با توجه به اهمیت گوسفند و پرورش و نگهداری آن در ایران و بهره های چند گانه آن توجه علاقمندان را به نکات زیر جلب می نمایم :
در مجموع گوسفندان بر اساس تولید و بهره اصلی به چهار دسته تقسیم می شود :
الف)نژاد های گوشتی
ب) نژاد های شیری
ج) نژاد های پوستی
د) نژاد های پشمی

· الف)نژاد های گوشتی :
با توجه به این که همه گوسفندان پوششی پشمی داشته اند از روی شکل ظاهر هم باید بتوان تشخیص داد چه بهره ای از دام انتظار می رود گوسفندان پشمی دارای دست و پایی پوشیده از پشم (آن هم پر پشت ،کوفته ، در ناحیه گردن چروکهائی مملو از پشم ) در حالی که گوسفندان گوشتی که در اینجا مد نظر ما می باشد دست و پایی کوتاه داشته ، در ناحیه کپل ها دارای ماهیچه های مضاعف و مواضع ذخیره چربی خالی بوده بلکه بیشتر گوشت در رانها و گردن ذخیره گشته و چربی های زیاد آن در دنبه (قریب به 10-8کیلوگرم وزن دارد )جمع و ذخیره می گردد . راندمان لاشه بالاتر از 50% اخیراً حتی به مرز 56% رسیده است .
قوچ ها این نژاد ها با داشتن وزنی قریب 100-70کیلوگرم و میش های این نژاد را به وزنی 50-40کیلو گرم در سن یک ماهگی با یک دیگر تلاقی داده پس از4+150روز دوره آبستنی بره ای به وزن 3-5/2 کیلوگرم (نژادهای خارجی حتی 4 کیلوگرم و دیگر نژاد ها بره های با وزن کمتر ) به دنیا می آورند که خوردن شیر از مادر به مدت 4-5/3ماه (از هفته 5 به بعد نوزاد نشخوارکننده نشخوار کردن را فرا گرفته کنار مادر سایر غذاها را علاوه بر شیر می خورد ).
مخصوصاً اگر مرتع وجود داشته باشد استفاده از آن به دلایل زیادی که قبلاً اشاره شده توصیه می شود (علت ییلاق و قشلاق رفتن عشایر به همین دلیل است ) لذا پس از گذشت 6 ماه بره ای به نام شیشک به وزن تقریبی 50-40 کیلوگرم ازدیاد وزن روزانه قریب (300-250گرم ) به بازار عرضه کرده گوسفندان ایرانی بعلت داشتن دنبه و جذب بوی احیاناً نامطبوع گیاهان و خوراک ها توسط چربی نتیجتاً مزه گوشت گوسفند ایرانی باب ذائقه هر فردی می تواند باشد که این امر در مورد گوسفندان خارجی با داشتن دنبالچه یا دنبلچه صادق نیست .

· نژاد های معروف گوشتی:
1. نژاد سنگ سری : خوشمزه ترین ، ترد ترین گوشت را تولید نموده و به همین دلیل است که این گوسفند قدرت کوچ خوبی دارد (منظور از کوچ دهی عبور خوب و به راحتی از صخره ها و دامنه های صعب العبور پر از مراتع طبیعی و خوردن علف های خوشمزه که هر گوسفندی این خصیصه را ندارد )و لذا گوشت با کفیت بالایی (ازدیاد وزن روزانه 300-250گرم ) را تولید می کند .
2. نژاد مغانی :با داشتن دست و پای کوتاه و تولید گوشت مناسبی آن را به نژاد گوشتی رامبویه فرانسه تلاقی داده و دورگ خوبی تحت اصطلاح مغانبویه به دست آورده اند که توجه گوسفند داران را به خود جلب نموده است .در صفحات آذربایجان و دشت مغان بیشتر پراکندگی دارد .
3. نژاد بختیاری : حوالی اصفهان و مسجد سلیمان بیشتر نگهداری و پرورش داده می شود شیشک آن با راندمان لاشه ای بالاتر از 57% گوشت مطلوبی را تولید می نماید .
4. نژاد زل مازنداران : کوچکترین نژاد گوسفند ایرانی ، تنها گوسفند بدون دنبه (در ایران )بوده و بلکه مانند گوسفندان خارجی دارای دنبالچه می باشد با توجه به تولید گوشت مناسب اما به علت ذخیره کردن چربی در سوج گوشت خود خوشمزه گی سایر گوشت گوسفندان ایرانی را ندارد.
5 .نژادافشاری : با توجه به تولید گوشت و راندمان لاشه مناسب اهمیت شایان توجهی را پیدا نموده اما جالب تر اینکه چون تار و پشم گوسفندان این نژاد با رنگ های طبیعی سفید ، قهوه ای و مشکی میباشد . برای بافت قالیچه معروف افشاری با رنگ های طبیعی سه گانه شهرت فراوان پیدا نموده است .
6.نژاد شال یا چال قزوین : یکی از مشهور ترین و پراکنده ترین گوسفندان گوشتی ایران محسوب شده و این نژاد را با نژاد زندی (که بعداً آشنا خواهید شد ) تلاقی داده دورگه های بسیار خوب و با بازده مناسب تولید نموده اند .

· ب) نژادهای شیری :
همانطور که از اسمشان مشخص است مخصوص تولید شیر می باشند با پوشش پشمی کم پشت در بدن خود اما قدرت شیر دهی خوب آن هم با کیفیت بالا شهرت دارند . بطور کلی شیر گوسفند گرچه در مقام مقایسه با گاو تولید ناچیزی است اما نباید فراموش کرد که دارای مزایای زیادی است که فراورده های لبنی حاصل از شیر گوسفند به مراتب از کیفیت بالاتری بر خوردار است و گران تر هم است .
گویچه های چربی شیر گوسفند ریز و سفید می باشد پنیر حاصل از شیر گوسفند خوشمزه تر و مشهور تر می باشد و دربین 3280نوع پنیری که در دنیا وجود دارد پنیر سفید ایرانی در بین پنیر های سفید دنیا جای مناسب خود را حفظ نموده است .
شیر حاصل از میش های نژاد شیری حاوی چربی فراوان می باشد . دوره شیردهی 200-180 روز می باشد و درصد چربی بر حسب میزان تولید شیر متفاوت است و هر چقدر تولید شیر بیشتر با شد درصد چربی کمتر است و یک میش در یک دوره ی شیردهی 180روزه یخود قریب 1000 لیتر شیر با چربی 5-5/4 درصد تولید می کند .
مشهورترین نژاد شیری را می توان:
1.نژاد قزل :یکی از مشهور ترین نژاد های شیری محسوب شده و پنیر مشهور میتوان بیشتر حاصل از شیر این گوسفندان است .
2.نژاد کردی : گرچه پشم کاملاً نامرغوبی دارد اما جزء گوسفندان شیری محسوب شده و در مدت شیردهی 200روزه خود 800-700 لیتر شیر با چربی 7% تولید می نماید که جهت تولید فراورده های لبنی با کیفیت بسیار بالا کاربرد دارد .
3.نژاد های مهربان و ترکاشوند : هر دو نژادی هستند شیری که اخیراً آنها را با نژاد های دو بهره ای پشمی و گوشتی تلاقی داده و از آن ها نژادی با بهره های سه گانه مطلوب بدست آورده اند
جالب این است که در طول سال طی دو زایش پاییزه و بهار هر بار از زایش دوقلو یا چند قلو تولید می نمایند که روشن است دو یا چند قلو زایی در گوسفند مطلوب و رایج است و ترویج داده می شود در حالیکه در گاو بعلل زیادی نامطلوب می شود .
ج) نژادهای پوستی :
این نژاد را باید از نژاد گوسفندان پشمی متمایز نمود و بدین منظور پشم گوسفندان پشمی را در طول سال طی دو چین چیده و به صور مختلف مورد استفاده قرار می گیرد در حالیکه گوسفند پوستی مخصوصاً در بره های این نژاد پشم همراه با پوست (بدین جهت پوستی )کار برد دارد .
مشهورترین نژادهای پوستی :
1.نژاد قره گل (karakul): یکی از مشهورترین نژاد های پوستی دنیا محسوب می شود که مهد اولیه پرورش این نژاد شرق خراسان می باشد و امروزه به تمامی کشور های جهان صادر شده و در تهیه پوشاک پشمی بسیار قیمت پوست بره تازه متولد شده از مادران این نژاد در تهیه ی این کادوی گرانقیمت به کار گرفته می شود .
بدیهی است هر چقدر سن بره کمتر باشد ظرافت و لطافت و مخصوصاً جعد آن بیشتر و دارای امتیاز فراوان تری است و ارزش بیشتری دارد و بدین جهت بعضی از پرورش دهندگان حتی در هفته های پایانی آبستنی ناجوانمردانه میش را با زدن ضربه وارد کردن شوک وادار به سقط جنین نموده تا بره ای با پوست ارزشمندتری برای تهیه این کالای گرانقیمت به کار رود .
2.نژاد کبوده شیرازی :بر خلاف نژاد فوق که کاملاً سیاه براق می باشد این نژاد به رنگ خاکستری است با همان کیفیت قره گل و فقط با وجود رنگ خاکستری است که از دیگری متمایز می گردد .
خوشبختانه از این نژاد به منظور تولید گوشت نیز استفاده می شود .
3.نژاد زندی : این نژاد همانند دو نژاد قبل جزء حیوانات پوستی محسوب شده ولی شهرت دو نژاد قبلی را در تولید پوست پشمی برای پالتو و کلاه های گرانقیمت به کار نمی رود .
گوسفندان نژاد زندی که بیشتر در حسن آباد قم و استان قم و مرکزی پراکنده می باشد دارای دو خصوصیت مهم می باشند قدرت کوچ دهی خوب ، قدرت دو یا چند قلو زایی (تلاقی با سایر نژاد ها ) .

· د) نژادهای پشمی :
کلیات : تار و پشم گوسفندان ایرانی دارای خصوصیات خاص خود می باشد . اینگونه خصوصیات را پشم گوسفندان سرینوس ندارد . قدرت رنگ پذیری از رنگ های طبیعی (روناس ، پوست گردو ، پوست انار، پوست پیاز و ریشه برخی از درختان ...) تار پشم گوسفند ایرانی را هیچ تار پشمی از گوسفندان خارجی ندارد . همچنین قدرت کشش تار پشم و دوام آن به حدی است که بافت قالی های ایرانی در جهان شهرت پیدا نموده و هیچ کشوری (چین ،هندوستان ) یاری رقابت ندارند همانطور که بافت پارچه های انگلیسی مثلاً (گا بار این هیله ) از تار پشم گوسفند مرینوس (12-10 نژادی با بهره های مختلف از این نژاد گرفته اند ) از نظر ظرافت ، عدم چروکیدگی را هیچ پارچه ای ندارد .
گوسفندان پشمی به طور کلی دارای پشمی پر پشت ، بیخ هم ، کوفته ، دارای دست و پایی نسبتاً کوتاه و پوشیده از پشم فراوان و در ناحیه گردن چروگیدگی چند لایه مملو از پشم می باشد .(بر خلاف سایر نژاد های قبل اشاره به چند نژاد مشهور از این دسته بهتر است به تعریف گال و گال زنی نیز توجه داشت ).

· گال وگال زنی :
گرچه گال به معنی نوعی بیماری پوستی یا جرب الصدق می شود اما در پرورش یا بهتر گفته شود در نگهداری گوسفند به روش سنتی (عشایری ) معنی دیگری پیدا نموده است .
نکته :کیفیت تار پشم گوسفند در نقاط مختلف این دام متفاوت می باشد . برای روشن شدن این مطلب کافی است تمام بدن گوسفند را از عدد 1 تا 8 شماره گذاری کرد .شماره های نزدیک به 8 (5تا8 هرچه بالاتر ) متعلق به اطراف پوزه ،صورت (به علت تماس زیاد با آب ) ، زیر شکم ، دست و پا و شماره های 1و2و3و4 به ترتیب به اطراف شکم و شانه ها می باشد .
به عبارت دیگر بهترین تار پشم یا بهترین کیفیت پشم را می توان در این نقاط یافت آنجا که با آب ادرار ، مدفوع و امثالهم در تماس است به علت این تماس بی جا لعاب لانولین (چربی طبیعی که از تار پشم کلیه گوسفندان می توان به کمک دستگاهی به نام سوکسله گرفت ) . شکننده شده از بین می رود و کیفیت پشم به شدت صدمه می خورد . چربی لانولین کاربرد بسیار در تهیه کرم های بهداشتی ،آرایش حتی پمادهای مشابه دام کرم (برای جلوگیری از شقاق یا ترک پستان و نرم نگهداشتن آن می شود ) دارد .
همانطور که اشاره گردید مدفوع ، ادرار با تارهای پشم در این نقاط تماس زیاد داشته به آن می چسبد و ایجاد گلوله های را می نماید به نام گال که :
اولاً کیفیت چنین تار پشمی را به شدت صدمه زده ...
ثانیاً خوابیدن و لیسیدن را برای دام درد ناک ساخته آن را مغلوب می سازد لذا گوسفند دار مجبور است هر چند زمان یکبار این گال ها را با قیچی پشم چینی (به نام دو کارد ) چیده و این عمل را گال زنی می گویند .
اما در صورت صنعتی شدن گوسفند داری (مانند گاو داری و مرغداری که شده است )که هنوز متاسفانه به علل فراوان صنعتی نشده است و این شکل را دیگر کشور ها ندارند فقط مختصر ی تار پشم با ادرار و کمی احیاناً مدفوع تماس پیدا نموده (نگهداری دامها در بوکس های چوبی مخصوصاً با نرده های باریک در زیر پای آن ها) فقط تار پشم را تغییر داده قهوه ای می کند که به آن پشم سوخته یا Brend wood می گویند .
در اینجا بد نیست اشاره ای به نژاد های پشمی دو بهره ای پشمی گوشتی نمود . همانطور که از اسمشان پیداست هم تولید پشم و هم تولید گوشت در آنان شهرت دارد و واقعا نژاد هایی که ذیلاً ذکر می شود استعداد هر دو تولید را به نحو شایسته ای دارند .
از نژاد های مشهور پشمی می توان :
ماکوئی ، سنجابی ، بلوچی
با داشتن گوشتی لذیذ ، رنگ پشم این گوسفندان سفید می باشد و چون رنگ سفید به کمک رنگ های دیگر قابل رنگ آمیزی این مزیت را هم دارد که برای تهیه منسوجات رنگی کاربرد دارد .
داده های مهم فیزیولوژیکی مهم گوسفند :
همانطوریکه در گذشته اشاره گردید فحلی درمیش و بز ماده هر 18-17روز یکبار با همان علائمی که در گاو ظاهر می شود ، بروز می کند و مدت زمان فحلی 36-30 ساعت و دوره ی آبستنی در این دو دام قریب 4+150روز می باشد.
به طور کلی بز و گوسفند در سن 18-12 ماهگی بالغ کامل گشته به سن پرورش رسیده و می توان در امر پرورش از آن استفاده نمود . گرچه ممکن است در سن 7 ماهگی با این تظاهرات قادر به جفت گیری و بارور شدن باشند ، همانطوریکه در بخش پرورش گاو اشاره گردید مناسب نبوده همراه با اشکلاتی می باشد .

منبع:

شركت توسعه صنايع كشاورزي رشد خضرا

پرورش گوسفند

مطالب مشابه :

گوسفند قزل

مشخصات گوسفند نژاد قزل

گوسفند نژاد افشاری

انواع نژاد گوسفند

نژاد های مختلف گوسفند

پرورش گوسفند

خصوصیات چند نژاد گوسفند

قالي ايراني با پشم گوسفند ايراني درخشش جهانی دارد