درباره تعزیه

تعزیه چیست ؟

تعزیه = تعزیت ( به فتح ت و کسر ز و فتح ی ) به معنی تسلی دادن - تسلیت گفتن و صبر دادن به مصائب است .

تعزیه = تعزیت کلمه ای عربی و ریشه آن « عَزَیَ » فعل ثلاثی مجرد است که به باب تفعیل برده شده که بر وزن « تَفعِلَه » مصدر آن تعزیه گردیده است .

در فرهنگ لغات نیز تعزیه = تعزیت بمعنای عزاداری کردن - بر پاداشتن مجلس انبیاء و اولیاء خدا خصوصا حسین بن علی (ع) نمایش وقایع کربلا و نیز نمایش مذهبی شبیه خوانی آمده است .

این نمایش سنتی مذهبی ایرانی باز نمایی مصیبت و شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش در صحرای کربلا است که بر گرفته از نمایش اساطیر ایرانی قبل از اسلام مانند سیاوش - یادگار زریران و ... می باشد .

پتر بروک « Pter Brook » انگلیسی در مورد تعزیه می گوید : در یک دهکده دور افتاده در ایران شاهد یکی از قوی ترین آثار تئاتری که در عمرم دیده ام بودم . یک گروه چهارصد نفری که غالب آن را مردم ده تشکیل می دادند زیر درخت نشسته بودند و حالشان از قهقه و خنده به گریه می رفت در حالی که همه آخر داستان را می دانستند و می دیدند که حسین در خطر مرگ است اول دشمن گول می خورد حماقت می کند و بعد شهید می شود .

اجرای نمایش تعزیه بصورت آوازی است و هر بازیگر نقش خود را در دستگاه های ردیف آوازی ایران و متناسب با نقش خود اجرا می کند . مثلا حضرت عباس در چهارگاه حر در عراق شبیه عبد الله بن حسن در گوشه راک می خواند و چنانچه برای مثال امام با عباس سؤال و جوابی داشته باشند و امام شور بخواند عباس هم باید جواب خود را در دستگاه شور بخواند و فقط مخالف خوان ها و اشقیا خوان ها هستند که عموما با صدای بلند و بدون تحریر شورهای خود را با آهنگ اُشتُلُم و پرخاش ادا می کنند . ولی نباید از لحاظ سجر و قافیه ناهماهنگ باشند .

تعزیه یا شبیه خوانی کدام یک ؟

نمایش مذهبی سنتی تعزیه همیشه دو نام داشته است :

۱- تعزیه « تعزیت » : به معنای تسلی دادن و صبر و شکیبایی دادن مصیبت دیده .

۲- شبیه به معنای چیزی را با چیزی مثل و مانند کردن با کمی تأمل و دقت در معنای این دو واژه می توان دریافت که آنها متفاوت و متنافر از یکدیگرتد . وبه همین دلیل به بسیاری از شبیه ها در واقع تعزیه نمی توان گفت در حالی که به همه نمایش های تعزیه می توان شبیه گفت . که این خود نیز به دو دسته شبیه ماتم و شبیه مضحک تقسیم می شود .

منشاء و پیدایش تعزیه :

متاسفانه درباره منشاء و پیدایش نمایش تعزیه تاکنون تحقیقی درخور توجه صورت نپذیرفته است و کسانی هم که به طور کلی و به رغم خود سخنی از منشاء تعزیه به میان آورده اند گروهی هستند که به اصل و ریشه این نمایش نگاهی تطبیقی داشته و تعزیه را به دلیل پاره ای از تشابهات ظاهری با برخی از نمایش های ادوار گذشته نسبت داده اند .نمایش شبیه خوانی « تعزیه » دو منشاء را در خود جای داده :

۱- نمایش « همان فنون تئاتری » ۲- نیایش « جنبه مذهبی آن »

اگر با تأمل به این موضوع بنگریم جنبه مذهبی آن برگرفته از حالات و رفتار انبیاء و اولیاء خدا از آدم گرفته تا پیامبر ختمی مرتبت « محمد مصطفی (ص) » و اولیاء تا کرامات حضرت صاحب الزمان (ع) می باشد . ولی جنبه تئاتری « نمایش » آن نیز برمی گردد به اولین نمایش که به روایتی توسط پرده ای برای قابیل « قاتل » جهت دفن برادرش هابیل « مقتول » به اجرا درآمد . ولی آنچه مسلم است از بدو پیدایش آن تاکنون دستخوش تغییرات و تکامل و پیشرفت آن در دوران حکومت قاجار و ساخت تکیه دولت بوده است که انشاء الله در مطالب بعد به موضوع ساخت تکیه دولت و دیگر مسائل می پردازیم .

اصطلاحات و واژه‌های رایج در تعزیه :

شبیه گردانی : نمایش تعزیه

شبیه : بازیگر تعزیه

مقتل نویس : نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه

معین البکا : کارگردان تعزیه

ناظم البکا : دستیار کارگردان تعزیه

بانی : سرمایه‌گذار و تهیه‌کنندهٔ تعزیه

فرد : نسخه و متن نمایشنامه تعزیه

بچه خوان : کسی که به جای دو طفلان مسلم می‌خواند

زینب خوان : بازیگری که در نقش زینب بازی می‌کند

رجزخوان : هنگامی که اولیا (خاندان پیامبر) و اشقیا (مخالفان پیامبر) در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند.

اشتلم‌خوانی یا پهلوان‌خوانی: هنگامی که اشقیا با بیان غلوشده گفت‌وگوهایشان را بیان می‌کنند در حالی که اولیا در یک دستگاه موسیقی گفت‌وگو را به آواز بیان می‌کنند که به آن تحریرکردن می‌گویند.

موالف‌خوان: شخصی که در نقش اولیا بازی می‌کند.

دستگاه: هر تعزیهٔ کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند.

روش اجرا:

تعزیه معمولاً با به اجرا درآمدن پیش‌خوانی نمایش مجلس اصلی آغاز می‌شود. کسی که تعزیه را برپا می‌کند «بانی» و گردانندهٔ آن را «تعزیه‌گردان»، «ناظم‌البکا» یا «معین‌البکا» و بازیگران آن را «تعزیه‌خوان» یا «شبیه‌خوان» می‌نامند. همچنین به سایر همکاران برپایی تعزیه «عملهٔ تعزیه» می‌گویند.در این نمایش محدودیتی برای استفاده از لوازم و اسباب در میان نیست. مثلاً در زمان ناصرالدین شاه هنگام اجرای مجلسی از مجالس تعزیه هنگامی‌که سخن از وجود یک شیر به میان آمد، بی‌درنگ صورت زندهٔ این جانور را که در قفسی محبوس بود از باغ وحش آورده و در پیش چشم حاضران به تماشا می‌گذاشتند تا هیجان صحنه بیشتر شود. شبیه‌خوان‌ها برای آسانی ادامهٔ مطلب مربوط به نقش خود، معمولاً به هنگام اجرا، تکه کاغذی به نام «فرد»، در دست دارند که در آن‌ها مصراع‌های آخر نقش طرف مقابل یا نخستین مصراع از ادامهٔ نقششان یادداشت شده تا بتوانند به‌موقع و بدون زحمت نقش‌آفرینی خود را دنبال کنند. بازیگران ناشی یا خردسال را شخص تعزیه‌گردان، از کنار محدودهٔ نمایش راهنمایی می‌کند؛ حتی گاهی به شبیه‌خوان‌های کارآزموده هم تذکراتی می‌دهد. نقش زنان را هم مردان بازی می‌کنند که در این حالت به آن‌ها «زن‌خوان» می‌گویند. چنین بازیگرانی برای این‌که در نقش خود بهتر ظاهر شوند باید صدایی زیبا داشته باشند و ترجیحاً نقاب بر چهره بپوشند. گاهی نیز برای بهتر شدن بازی نقش زنان، از پسران نوجوان کارآموخته استفاده می‌شود.

شبیه‌خوانان در اجرای هر مجلس معمولاً دو دسته‌اند: اولیاخوان و اشقیاخوان. شبیه‌خوان‌هایی که نقش اولیا و یاری‌دهندگان دین را بازی می‌کنند، اولیاخوان، مظلوم و انبیاخوان نامیده می‌شوند و کسانی که نقش اشقیا و دین‌ستیزان را بازی می‌کنند اشقیاخوان یا ظالم‌خوان‌اند. اولیاخوان‌ها نقش‌های خود را موزون و خطابه‌ای سرمی‌دهند، اما اشقیاخوان‌ها سخنان خود را ناموزون و معمولی و در پاره‌ای از موارد، تمسخرآمیز بیان می‌کنند. اولیاخوان‌ها جامهٔ سبز یا سیاه بر تن می‌کنند و اشقیاخوان‌ها لباس سرخ. اما در مورد سیاهی‌لشکرهای هر یک از دو دسته، استفاده از جامه‌هایی با این رنگ‌ها مصداق کاملی ندارند.

انواع تعزیه :

تعزیه از درون سوگواری‌های مذهبی برآمده و خود نیز جزئی از سوگواری به‌شمار می‌رود. اما رفته‌رفته با پیمودن مسیر تکاملی، انواع تعزیه‌ها به وجود آمد. تعزیه را می‌توان به تعزیهٔ دوره، تعزیهٔ زنانه و تعزیهٔ مضحک تقسیم کرد.

تعزیهٔ دوره [ویرایش]

تعزیهٔ دوره عبارت است از نمایش چندین دستگاه تعزیه به گونه‌ای همزمان به طوری که چندین گروه تعزیه‌خوان در یک محل یا محل‌های مختلف، آن را می‌خوانند. شیوهٔ کار به این صورت است که گروه نخست پس از پایان بخشیدن به کار خود در محل نخست، به محل دوم می‌رود و در آن‌جا همان دستگاه را تکرار می‌کند و دستهٔ دوم جای گروه اول را گرفته، دستگاه دیگری را به نمایش درمی‌آورد. آن‌گاه گروه نخست پس از به پایان بردن کار در محل دوم به محل سوم می‌رود و گروه دوم نیز که کار خود را در محل اول پایان بخشیده، جای گروه نخست را در محل دوم می‌گیرد. به همین صورت چندین دستگاه تعزیه به صورت همزمان به نمایش درمی‌آید. در برخی جاها تعزیهٔ دوره را در میدانی گرد و پر از تماشاگر بازی می‌کردند.

تعزیهٔ زنانه [ویرایش]

تعزیهٔ زنانه نمایش تعزیه‌ای است که روزگاری به وسیلهٔ زنان و برای تماشاگران زن، معمولاً در دنبالهٔ مجالس روضه‌خوانی اجرا می‌شد و تنها به صورت کاری تفننی بر جا ماند و عمومیت و توسعه‌ای نیافت. این تعزیه‌ها را در فضای باز حیاط‌ها یا تالارهای بزرگ خانه‌ها اجرا می‌کردند. بازیگران شبیه‌خوان‌ها زنانی بودند که پیش از آن در مجلس‌های زنانهٔ «ملا» روضه می‌خواندند یا پای چنین مجالسی راه و رسم بازیگری را آموخته بودند. آن‌ها نقش مردان مجالس مختلف را نیز خود بازی می‌کردند. داستان این تعزیه‌ها مثل مضامین تعزیهٔ معمولی بود، با این تفاوت که قهرمان‌های اصلیش را بیشتر زنان تشکیل می‌دادند. تعزیهٔ زنانه تا میان عهد قاجار گاه‌گاه در خانه‌های اشرافیان بازی می‌شد و رفته‌رفته تا اواخر این دوره از میان رفت.

تعزیهٔ مضحک [ویرایش]

تعزیهٔ مضحک، تعزیه‌ای است شاد با مایه‌هایی سرشار از طنز، کنایه، لعن و نفرین. افراد در این تعزیه به تمسخر دین‌ستیزان و کسانی می‌پردازند که به محمد و امامان شیعه و خاندان آن‌ها ستم یا بی‌ادبی کرده‌اند. اگر اولیاخوانی در این تعزیه‌ها نقش داشته باشد، حضورش چه در گفتار و چه در رفتار توأم با وقار و متانت است، در حالی که دیگران هر یک به جای خود با بازی‌ها و حرکت‌هایی مضحک و خنده‌آور ظاهر می‌شوند و شادی می‌آفرینند. گاهی هم برای نشان دادن مجلس کفار از مطربان و تقلیدگران و مسخرگان استفاده می‌کردند که چون مراد از این استفاده تمسخر و توهین به آن‌ها بود، طبعاً منعی نیز نمی‌توانست داشت. این نوع تعزیه‌ها معمولاً روزهای جمعه و عیدهای مذهبی و برای شاد کردن مردم اجرا می‌شد.

موسیقی :

اهمیت موسیقی آوازی در تعزیه چشم‌گیر است به گونه‌ای که ایفاگران نقش‌ها می‌بایست از دستگاه‌های موسیقی آگاه باشند تا اگر نقش آن‌ها تغییر یافت، بتوانند در آواز معین بخوانند. در موسیقی تعزیه برای نقش‌های افراد سخت‌دل آوازهای متناسب با نقش‌های آن‌ها انتخاب می‌شوند مانند شمر که در نوا یا رجز و علی‌اکبر که در دشتی می‌خوانند. برای پیش‌گیری و آمادگی از جابجایی ناگهانی نقش، هر کس باید لحن‌ها و شعرهای دیگر نقش‌ها را فرابگیرد. گاهی کسی که نقشی را به شیوه‌ای بهتر ایفا می‌نموده و از این رو، نام شخصیت اصلی تعزیه، لقبی برای او در زندگی روزمره‌اش باقی می‌مانده‌است.

موسیقی دستگاهی ایران با موسیقی تعزیه تفاوت زیادی دارد. اگر تعزیه‌خوان بخواهید موسیقی دستگاهی را بیاموزد از موسیقی تعزیه عقب می‌ماند زیرا این دو بعداً در دل هم ادغام شده و موسیقی تعزیه را از حس خود می‌اندازد. در تعزیه یک پرده و دو پرده وجود دارد، اما ربع پرده ندارد. همین‌طور در موسیقی تعزیه دوگاه یا درآمد دو وجود ندارد ولی در موسیقی چنین چیزی هست. در تعزیه یک درآمد و یک اوج داریم. تنها ردیف‌هایی که در تعزیه هست چهارگاه و ماهور است. اما این دستگاه‌ها در تعزیه پخش شده‌است؛ مثلاً در چهارگاه اول چهارگاه و گوشهٔ زابل را می‌خواننند اما گوشهٔ حصارش می‌رود در آخر تعزیهٔ حضرت عباس. به این ترتیب، با وجدی که کل ردیف‌ها می‌چرخد اما هرکدام جای خودش هست.

منبع:هیأت تعزیه داران خادم الحسین(ع) خوانسار

درباره تعزیه

تعزیهٔ دوره [ویرایش]

تعزیهٔ زنانه [ویرایش]

تعزیهٔ مضحک [ویرایش]

مطالب مشابه :

متن تعزیه حر

متن کامل نسخه قصاب در مجلس تعزیه شهادت حضرت علی (ع)

تعزیه و تئاتر

نسخه شمر و منقذ تعزیه حضرت علی اکبر (ع)

تعزیه حضرت رقیه

رضا مشایخی

دانلود كتاب هاي نوحه تركي

فیلم‌های تعزیه‌ی 1392

درباره تعزیه

دانلود قسمتی از تعزیه عاشورای 93