طراحی شهری و راهکارهای پدافند غیر عامل

نویسنده: مجتبی فرهمندیان، دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه بین المللی امام خمینی ره

چکیده :

امروزه مي توان با بکارگيري اقدامات موثر و کاربردي و حتي الامکان کم هزينه و چند منظوره در مرحله قبل از بحران، به ميزان زيادي از شدت و گستردگي خسارات و تلفات ناشي از خطرات ( نظامی و غیر نظامی – طبیعی ) کاست. از مهمترين اين اقدامات، استفاده از اصول پدافند غيرعامل به عنوان راه حلی جهت کاهش خطرپذيري در برابر خطرات مختلف و افزايش کارايي هنگام روبرو شدن با خطر است که بايد در سطوح مختلف برنامه ريزي و از جبنه های مختلف منطقه اي، شهرسازي و معماري مورد توجه قرار گيرد. معماري و شهرسازي به عنوان يك واسطه، قدرت دفاعي را بالا مي‌برد و در ارضاي نياز به امنيت در سلسله مراتب پله‌اي مازلو اثر مثبت داشته و باعث بقاي انسان مي‌گردد. در "اكستيكس"، واژه "دفاع" در مقابل "دشمن" (تهديدات انسان ساز) و واژه "ايمني و حفاظت" در مقابل تهديدات طبيعي بكار مي‌رود. با اين رويکرد روانشناسانه به معماري و شهرسازي، بحث ايمني و امنيت بايد در کليه سطوح برنامه ريزي و طراحي، از موضوعات كلان شهرسازي تا معماري ، فضاهای باز شهری و جزئيا‌ت فني مد نظر قرار گيرد.

در مقاله حاضر ابتدا خلاصه ای از مبحث طراحی فضاهای شهری ( بخصوص فضاهای باز و منظر شهری) و موارد تاثیر گزار در طراحی آن آورده شده است، سپس به تعريف واژه پدافند غيرعامل پرداخته و پس از آن اصول و الگوهای اصلی مد نظر در پدافند غیر عامل که به نحوی در طراحی و برنامه ریزی معماری و به طور خاص معماری منظر شهری کاربرد دارند مطرح گردیده، سپس الزامات و تمهيدات برنامه ريزي و طراحي معماري منظر شهری به گونه ای که اصول پدافند غيرعامل در آنها مورد توجه قرار گرفته شده باشد ارائه گردیده و توصيه هايي در زمينه احجام و المانهاي پيراموني،طراحی پلان( محوطه و فضای سبز)، نماها، دسترسیهای عمده و سيرکولاسيون داخلي مطرح شده است.

اين مقاله با توجه به مطالب مبحث 21 مقررات ملي ساختمان با عنوان پدافند غيرعامل ارائه شده است. در انجام اين تحقيق و جمع آوری مطالب روش کتابخانه اي بکار رفته است. در روش کتابخانه اي از منابع مختلف بين المللي و داخلي، پايگاههاي اينترنتي معتبر و تجارب کشورهاي پيشگام در رابطه با پدافند غيرعامل و معماری منظر شهری استفاده شده است.

واژگان کلیدی:

طراحی شهری، پدافند غیر عامل، فضای سبز، بحران، ایمنی، حفاظت.

1- تعاریف و اصول:

1-1- معماری و منظر شهری:

طراحی شهری، هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمانها و خیابانها و مکانهایی است که محیط شهری را میسازند. به گونه ای که منظر شهری حاصل، برایند تعامل ساختمانهایی است که در کنار یکدیگر شکل کلی یک مجموعه زیستی به نام شهر را شکل میدهند.

شهر محل سکونت افراد زیادی است که اثر گذاری عناصر گوناگون آن میتواند در ایجاد حس آسایش و امنیت روانی و جسمی در ساکنین آن امری بدیهی است. " ساختمانی که در ناحیه ای بیرون از شهر به صورتی منفرد ساخته شده باشد به عنوان یک تجربه معماری قلمداد میشود ولی اگر نیم دوجین ساختمان را با یکدیگر ترکیب کنیم از یک هنر متفاوت استفاده شده است.در کنار هم گذاشتن چندین ساختمان کنار یکدیگر چندین واقعه شروع به بروز میکند."

از عناصر مهم تشکیل دهنده منظر شهری میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:

-فضای سبز شهری شامل درختان و بوته های معابر ، پارکها و فضاهای سبز گسترده ، باغچه های خارجی ساختمانها

-ساختمانها

-شریانهای دسترسی شهری مانند کوچه ها ، خیابانها ، اتوبانها و بزرگراهها.

-مبلمان شهری مانند تابلوها ، صندلی ها ، علائم و نشانه های شهری و ...

از دیدگاه فضاهای مثبت و منفی منظر شهری درک عمومی کلی از فضای منفی شهری است که جایگذاری و ترکیب فضاهای مثبت در ایجاد حس رضایت ومطلوبیت آن نقش اصلی را دارند.

1-2- پدافند غیر عامل:

از نظر واژه شناسي، واژه « پدافند» از دو جزء «پد» و «آفند» تشکيل شده است. در فرهنگ و ادب فارسي «پاد » يا «پد» پيشوندي است که به معاني «ضد، متضاد، پي و دنبال » بوده و هر گاه قبل از واژه اي قرار گيرد معناي آن را معکوس مي نمايد. واژه «آفند» نيز به مفهوم «جنگ ، جدال ، پيکار و دشمني» است. در منابع لاتين، معادل دقيق عبارت پدافند غيرعامل “Passive Defence” بکار برده مي شود.

زياري پدافند را بر دو نوع عامل و غيرعامل معرفي مي نمايد پدافند غيرعامل بکارگيري اقدامات آفندي و تهاجمي با هدف ممانعت از پيشروي دشمن است، در حالي که پدافند غيرعامل عبارت است از « بکار بردن روش هايي که آثار زيان هاي ناشي از اقدامات دشمن بکاهد يا آن را به حداقل برساند»

به طور کلی دفاع غیر عامل به مجموعه ای از اقدامات دفاعی اطلاق میشود که به کمک آن میتوان بدون سلاح و با کمترین امکانات و تجهیزات فنی ( نسبت به دفاع عامل – نظامی ) در مقابل تهاجم دشمن و یا بلایا و خطرات مقابله کرد.

دکتر اصغريان جدي، پدافند عامل را ابزاري مي داند که نياز به مديريت مستقيم و کاربري انساني دارد و مشتمل بر ابزار و آلات جنگي، سازماندهي، آموزش و مديريت نيروهاست، در حالي که پدافند غيرعامل را امکانات معماري در زمينه مهندسي جنگ و شرایط بحران مي داند، به گونه اي که بدون ابزار و توانمندي، نيروهاي رزمي و دفاعي را افزايش دهد. مانند پناه گرفتن درون سنگر يا استقرار در نقاط مرتفع که بدون درگیری مستقیم انسان در شرایط امن قرار میگیرد ، در واقع این حالت استفاده از تفکر و پیش بینی شرایط اضطراری و مهیا شدن قبل از وقوع بحران است. در ماده (121) قانون برنامه چهارم توسعه کشور، تعريف پدافند غيرعامل بدين شرح ارائه شده است: « مجموعه اقدامات غيرمسلحانه اي که موجب کاهش آسيب پذيري نيروي انساني، ساختمان ها و تاسيسات، تجهيزات و شريان هاي کشور در مقابل عمليات خصمانه و مخرب دشمن و يا کاهش مخاطرات ناشي از سوانح غيرطبيعي مي گردد، پدافند غيرعامل ناميده مي شود.»

برخی اصول پدافند غیر عامل که به عنوان معیارهای عمده در رسیدن به راهکارهای مناسب در طراحی منظر شهری و معماری مناسب با پدافند غیر عامل اثر گذار هستند به شرح ذیل است:

• پوشش در همه زمينه ها

• استتار و نامرئي سازي

• توليد سازه هاي دومنظوره (موانع)

• مکان يابي استقرار عملکردها

• اختفاء با استفاده از عوارض طبيعي

• حفاظت اطلاعات سيستم هاي حياتي و مهم

• مديريت بحران دفاعي در صحنه ها

• فريب، ابتکار عمل و تنوع در کليه اقدامات

• تعيين مقياس بهينه استقرار جمعيت و فعاليت در فضا

• کوچک سازي، ارزان سازي و ابتکار در پدافند غير عامل

• مقاوم سازي و استحکامات و ايمن سازي سازه هاي حياتي

. پراکندگي در توزيع عملکردها متناسب با تهديدات و جغرافيا

2- راهکارهای طراحی شهری در رسید به اهداف و اصول پدافند غیر عامل:

با توجه به اهمیت موضوع پدافند غیر عامل و کاربرد وسیع آن در کشورهای مختلف در همه امور ممکن که به نحوی در پیشگیری و کاهش آسیبهای ناشی از جنگ و بحرانهایی مانند زلزله و دیگر مخاطرات طبیعی دخل هستند، کاربرد اصول و روشهای پدافند غیر عامل در طراحی منظر شهری میتواند در رسیدن به منظر شهری مناسب و مطلوب از نظر بصری و جنبه های زیبایی شناسانه معماری و منظر که تامین کننده حد اقل های مد نظر در پدافند غیر عامل نیز باشد بسار موثر است.

الزامات طراحی شهری جهت نیل به طراحی منطبق با دفاع غیر نظامی

- مکانیابی فضاهای باز و وسیع شهری (پارکها و بوستان ها، میادین )

- چند عملکردی طراحی کردن فضاهای منظر شهری

- پراکندگی فضاهای با اهمیت

- مبلمان و فضای سبز شهری

- ورودیها و خروجیها ( شریانها)

- استتار و اختفا ( از منظر فرم طراحی )

2-1- مکانیابی فضاهای باز و سبز شهر :

ایجاد و مکانیابی فضاهای باز شهری :

در ایجاد و مکانیابی فضاهای سبز شهری گسترده مانند بوستانهای وسیع و پارکهای فضای سبز اولین نکته مکانیابی و برنامه ریزی جهت طراحی است. این فضاها باید از لحاظ مکانی به گونه ای باشند که اولا نزدیک به مناطق پرجمعیت شهری بوده و از نظر دیگر ارتباط مناسبی از نظر دسترسیها به منظور استفاده به عنوان مکانهای تجمیع مصدومین و اسیب دیدگان از حملات دشمن ویا حوادث طبیعی داشته باشند. در این مواقع میتوان از این فضاهای وسیع به عنوان پناهگاههای موقت جهت اسکان و یا برپایی کمپ های امداد استفاده کرد.

با طراحی مناسب فضای سبز، ایجاد دسترسیهای عمده داخلی به محوطه که در مواقع لزوم قابلیت حرکت ماشین را داشته باشد، استفاده از عوارض زمین در جهت ایجاد محیط امن داخلی در مواقع حمله و قابل دفاع ، استفاده از درختانی مانند چنار و ... که قابلیت ایجاد حصار های طبیعی در اطراف جهت ایجاد مانع بصری و فیزیکی ( در مواقع اصابت گلوله و ایجاد ترکش ) جهت پناه گرفتگان در محیط داخلی و چنین راهکارهایی میتوان به استانداردهای لازم از نظر مبانی دفاع غیر نظامی دست یافت. به گونه ای دیگر میتوان از ساختمانهای بلند اطراف و یا دیوارهای حائل ( مثلا به کار رفته به عنوان دیوار سرویس بهداشتی ) نیز جهت محصور نمودن بخش هایی از فضای سبز استفاده کرد. در این

حالت میتوان از ایجاد حصارهای متد از درختان در بدنه های منظر شهری جلوگیری نموده و از منظر زیبایی شناسی نیز به ایجاد تنوع در دید و منظر پرداخت.

طراحی فضاهای باز شهری :

طراحی فضای باز شهری می بایست مبتنی بر مبانی زیر باشد:

1 - افزایش سطح حفاظت جانی افراد در فضای باز و در برابر صدمات ناشی از حملات نظامی متعارف.

2 - تسهیل دسترسی سریع به سطوح و عناصر حیاتی (جان پناه ها، خدمات درمانی، آتش نشانی و مانند آن).

از ديدگاه دفاعي فضاهاي باز شهري بدلايل زير داراي اهميت زيادي هستند:

- ايجاد كمپ هاي اسكان موقت.

- ايجاد پايگاه هاي مديريت بحران (محل جمع آوري و انباشت و توزيع نيازهاي غذاي و دارويي، بيمارستان هاي صحرايي، فرود هلي كوپتر، ستاد مديريتي و عملياتي بحران و ...).

- ايجاد محل هايي براي تخليه و انباشت آوارهاي ساختماني كه به ويژه از نظر تسريع در بازگشايي مسيرهاي دسترسي سواره و پياده بسيار حائز اهميت مي باشند.

- ايجاد مانع در برابر گسترش آتش سوزي و مشاركت در كنترل دامنة آسيب هاي ناشي از رخداد سانحه.

از اين رو در طراحي فضاهاي باز شهري بر اساس درك صحيح علل و عوامل موثر بر افزايش يا كاهش آسيب پذيري در برابر هر گونه انفجار متعارف، ملاحظات دفاعي در طراحي فضاهاي باز شهري مي بايست به دو منظور اصلي ممانعت از آسيب زايي عناصر محيط و نيز مناسب سازي محيط مورد توجه قرار گيرند

2-2- چند عملکردی طراحی کردن فضاهای شهری :

چند عملکردی طراحی کردن فضاها به معنی استفاده از فضاهای معماری و شهری در زمان جنگ و صلح است. فضاها و ساختمانهای وسیع مانند متروها ، بیمارستانهای بزرگ ، صنایع نزدیک مناطق زیستی و دیگر ساختمانهای عظیم که در منظر شهری اغلب به عنوان نشانه های شهری به کار میروند باید به گونه ای طراحی شوند که در زمان جنگ نیز بتوانند پاسخگویی مناسب به شرایط جنگی و بحران را داشته باشند.به عنوان مثال مترو لندن به گونه ای طراحی شد است که میتواند در مواقع بحران مانند جنگ و ... بیش از بیست میلیون نفر را در خود به عنوان پناهگاه جای دهد.

فضای سبز : در شرایط عادی: گذران اوقات فراغت، زیبا سازی محیط، تعدیل اقلیمی محیط و ...

حین بحران: محل پناه گرفتن.

بعد از بحران: محل استقرار کمپ های امدادی، کمپ اسکان موقت، بیمارستان سیار، محل انباشت مواد غذایی و دارویی.

2-3- پراکندگی فضاهای با اهمیت :

در هر شهر فضاهایی با اهمیت استراتژیک وجود دارند که در مواقع بحران آسیب رسیدن به آنها میتواند در تشدید بحران و عدم هماهنگی جهت کمک رسانی و مدیریت شرایط بحرانی نقش بسزایی داشته باشد. این گونه بناهای با اهمیت باید در سطح شهر به صورت برنامه ریزی شده ای پراکنده گردیده و به گونه ای مکانیابی و طراحی شوند که برای شهروندان به عنوان مکانهای خاص شهری که میتوان در مواقع ضروری و خاص جهت پناه جویی به آنها رجوع کرد در آیند. عدم نزدیکی این بناها میتواند در عدم آسیب رسیدن به آنها در مواقع بمباران دشمن نقش موثری ایفا کند.

2-4- مبلمان و فضای سبز شهری :

الف: مبلمان شهری : باید به گونه ای باشد که جدای از در نظر گرفته مبانی زیبایی شناسانه منظر شهری، از نظر استحکام و مقاومت اجزا به گونه ای طراحی شوند که ایجاد موج انفجارها باعث آسیب جدی و پراکنده شدن قطعات سازنده آنها به اطراف نشود. این قطعات میتوانند باعث ایجاد ترکش های ثانویه و ایجاد جراحت در افراد گردد. کارکرد دیگر مبلمانهای شهری نقش آنها در شناساندن راههای اضطراری جهت فرار ، مسیرهای ایمن ، اطلاع رسانی در حوزه دیجیتال و فناوری اطلاعات( بیلبورد های الکترونیکی جدید) به صورت لحظه به لحظه، و در آخر ایجاد نقش نشانه جهت دور شدن از محیط بحران و شناختن مسیرهای تردد را داشته باشند.

مبلمانهای شهری نباید به گونه ای طراحی گردند که باعث مسدود شدن مسیرهای حرکتی در مواقع ضروری گردند و در صورت استفاده به عنوان موانع حرکتی در مواقع صلح باید قابلیت برداشته شدن در مواقع ضروری را داشته باشند از این منظر تجدید نظر در طراحی بسیاری از مبلمانهای شهری که توسط نهادها و سازمانهای گوناگون مانند شهرداری در سطح شهر نصب میشوند ضروری است.

2-5- ورودیها و خروجیها ( شریانها) :

همانطور که در بخشی از مطالب بالا ذکر گردید شریانهای دسترسی به مناطق مختلف و آسیب دیده و سلامت آنها نقش مهمی در مواقع بحران دارد. ورودیها و خروجیهای شریانهای مهم شهری باید مشخص و به راحتی قابل دسترسی باشند. بزرگراهای شهرها به عنوان لبه های عمده کالبدشهری در ایجاد منظر و فضای شهری مطلوب، نقش مهمی ایفا میکنند. استفاده از ردیف درختان در امتداد دو سوی این شریان ها میتواند به عنوان سدی در مواقع جنگ و بحران برای این مسیرها به شمار آید و ماشین های تردد کننده در مسیر را تا حدودی از دید دشمن و ترکش گلوله های اصابت کننده به اطراف محافظت کنند.

دسترسیهای عمده شهری باید به گونه ای طراحی و تجهیز شوند که توانایی انتقال سریع نیروهای امداد و نجات و یا نیروهای نظامی را تا نزدیکترین فاصله به نقطه بحران را داشته باشند. نمونه مثال مناسب از این گونه طرح های اثر بخش ایجاد مسیر اتوبوس رو شرق به غرب و شمال به جنوب شهر تهران (BRT) میباشد. این مسیر به گونه ای مناسب میتواند در شرایط بحرانی وسایل و ماشین های امداد را از مسیرهای بدون ترافیک با سرعت بالا انتقال دهد.

مسیرهای اتوبوسهای تند رو در تهران در دید شهری به عنوان مسیرهایی با قابلیت دسترسی و ارتباط سریع و ایمن.

2-6- استتار و اختفا ( از منظر فرم طراحی ) :

یکی از اصول عمده در پدافند غیر عامل استفاده از اصل استتار و اختفا میباشد. در منظر شهری میتوان با استفاده از تدابیر گوناگون ساختمانها و تاسیسات مهم و حیاتی را از دید دشمن محفوظ کرد تا به آنها آسیبی نرسد:

1- استفاده از فضای سبز شهری به عنوان سدی جهت استتار یا اختفای ساختمانهای مهم مانند ساختمانهای فرماندهی نظامی و عملیاتی، نیروگاهها و تاسیسات شهری و دیگر ساختمانهای با اهمیت استفاده کرد. استفاده از بوته های انبوه ، گم کردن ساختمان و ایجاد منظری از درختان و فضای سبز ، هم میتوانند در ایجاد و توسعه فضای سبز در منظر شهری تاثیر بسزا داشته باشد وهم میتواند در راستای اصول دفاع غیر نظامی عمل کند.

2- استفاده از تکرار، یکسان سازی نماها از نظر بافت و رنگ و فرم طراحی ساختمانها در استتار ساختمانهای مهم از دید دشمن بخصوص حملات هوایی. در این حالت میتوان با یکسان سازی ظاهری ساختمان مهم مد نظر با ساختمانهای اطراف و یا حتی کاهش تاثیر بصری و عادی جلوه دادن ساختمان نسبت به دیگر ساختمانهای موجود از شناسایی آن توسط دشمن تا حد ممکن جلوگیری به عمل آید. البته در

این حالت باید مولفه های منظر شهری را نیز مد نظر قرار داد به گونه ای که تا حد امکان از ایجاد بدنه های یکنواخت شهری اجتناب گردد.

استفاده از درختان و فضای سبز جهت استتار ساختمانهای مهم و حفاظت فیزیکی و بصری از مسیرهای ارتباطی در مواقع بحران .

نتیجه گیری:

در این مقاله ابتدا به تعریف مختصر پدافند غیر عامل و طراحی شهری پرداخته شد، سپس مولفه های تاثیر گذار در طراحی کالبد و منظر شهر با توجه به اصول پدافند غیر عامل مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به تشابه‌هايي که در برخي انواع خطرات طبيعي و تهديدات انسان ساز يافت مي شود، جهت کاهش خطرپذيري مي‌توان با ارزيابي خطرات بالقوه در هر مکان، تمهيدات بهينه‌ پدافند غيرعامل را جهت کاهش خطرپذيري انواع خطرات و سوانح در نظر گرفت.

ساختار و عوامل تشکیل دهنده منظر شهر، میتواند در مواقع بحران به انسان آرامش دهد و یا با ایجاد سردرگمی، استرس ناشی از شرایط اضطراری را تشدید نماید. در طراحی شهری و توسعه فضاهای سبز در شهرها ، آن طرحی موفق و پایدار است که با در نظر گرفتن مجموع ملاحظات عملکردی و زیبایی شناسانه به همراه مولفه های دفاع غیر نظامی به راه حل و جواب بهینه دست پیدا کند. اگر چه در نگاه اول استفاده از برخی اصول پدافند غیر عمل در طراحی شهری غیر ضروری و یا محدود کننده دیگر مولفه های تاثیر گذار در منظر شهر است، اما با دقت و فهم این اصول میتوان از آنها به عنوان عواملی در جهت پایداری طراحی شهری و کارایی بالاتر آن در مواقع بحران استفاده کرد. طراحی مبتنی بر دفاع غیر نظامی و در نظر گرفتن شرایط بحران در عوامل تشکیل دهنده کالبد شهر مانند درختان، فضاهای باز ( بوستان ها و میدان ها) ساختمانهای بزرگ و کوچک که به عنوان نشانه های شهری شناخته میشوند، شریانهای عمدده و دسترسیها و ... میتوانند جان بسیاری از انسانها را شرایط بحران و جنگ نجات دهند.

منابع :

- آئين نامه اجرايي بند 11 ماده 121 قانون برنامه چهارم توسعه (1384) رياست جمهوري، دفتر هيات دولت، کميسيون سياسي‌– دفاعي.

- اصغريان جدي، احمد (1374) مقاله دفاع غيرعامل در ارگ بم ، مجموعه مقالات کنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران، ارگ بم کرمان، جلد دوم، سازمان ميراث فرهنگي کشور، تهران.

- اصغریان جدی، احمد (1386) الزامات معمارانه در دفاع غیرعامل پایدار، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

- دهخدا، علي اکبر (1351) لغت‌نامه دهخدا، جلد چهارم ، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

- زياري، کرامت‌الله (1378) برنامه‌ريزي شهرهاي جديد، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشکاهها (سمت)، تهران.

- کالن، گوردون (1387) گزیده منظر شهری، ترجمه : دکتر منوچهر طبیبیان، انتشارات دانشگاه تهران.

- www.paydarymelli.ir سایت رسمی سازمان پدافند غیر عامل کشور

- http://pad.msrt.ir پورتال کمیته پدافند غیر عامل – وزارت علوم تحقیقات و فناوری

- www.military.ir

طراحی شهری و راهکارهای پدافند غیر عامل

مطالب مشابه :

دانلودسئوالات دکتری92 -دانلود سئوالات دکترا نیمه متمرکز92

جزئیات افزایش ظرفیت ارشد و دکتری/ زمان اعلام نتایج تکمیل ظرفیت ارشد

ابعاد متنوع نقش پرستاران در بلایا ناشناخته مانده است

سال سوم: شماره ششم: مطلب چهارم: دوره دکترای مدیریت بحران

مراتع ایران

مدیریت کنترل بیماری های واگیر

اعلام جزئیات ثبت نام در آزمون دکتری تخصصی گروه پزشکی/ پذیرش در 51 رشته

اپیدمیولوژی ( Epidemiology ) چیست ؟

سلامت معنوی و روانی:

طراحی شهری و راهکارهای پدافند غیر عامل