معرفی پیکتوگرام های تخت فولاد اصفهان

علائم و پیکتوگرام ها
بشر در طول تاریخ از هزاران سال پیش برای برقراری ارتباط از تصویر استفاده کرده که هر یک بیان کننده ی مفاهیمی بوده اند و بهترین نوع ارتباط مردمان در طول تاریخ استفاده از شکل تصویری و نوشتار ترسیمی بوده است.
سومریان و مصریان از نخستین اقوامی بودند که از تصویر برای نوشتن استفاده کردند. ( تصویر 1 )

دیده شدن یک شکل یا علامت ذهن را فعال کرده و به تجسم وا می دارد. همین تجسم است که معنای نشانه را قابل فهم می کند. « علائم و نشانه هایی که در زندگی روزمره با آن ها سرو کار داریم از کیفیت مشابهی برخوردارند. مشاهده ی آن ها یادآور پیام یا یک وظیفه ی خاص است . هر اندازه کیفیت تجسمی ـ بصری نشانه قوی تر باشد، پیام آن نیز زودتر و بهتر دریافت می شود . » ( وزیری مقدم، 1376، 326 )
بعضی از علامت ها رفته رفته مفهوم عمیق تری پیدا کردند و به نماد تبدیل شدند. نمادها فرآورده ی ذهن بشر هستند.
نشانه ها را به سه دسته ی کلی تقسیم می کنند:
1 . نشانه های تصویری
2 . نشانه های نوشتاری
3 . نشانه های ترکیبی
پیکتوگرام Pictogram ( تصویر نشانه ) : نشانه ی تصویری ای که بازنمایی ساده شده ای از یک شی ء یا یک فعالیت خاص است . پیکتوگرام ها برای بیان تصویری ساده و روان استفاده می شوند. معمولاً دراین نشانه ها ضمن ساده شدن تصویر، چند بخش از عناصر اضافی هم حذف می شوند، ولی نباید انجام این کار به گویاییِ نشانه صدمه بزند. پیکتوگرام ها نخست به بیننده امکان می دهند تا اطلاعات را خیلی سریع دریافت کند و دوم آنکه این نشانه ها در همه ی زبان ها قابل فهم است، به بیانی دیگر مشکل تفاوت بین زبان های مختلف را برطرف می سازد. معمولاً این نشانه ها برای آسان شدن ارتباط در محیط به کار می روند، مانند علائم و نشانه های موجود در فرودگاه، ترمینال، راه آهن، فروشگاه، بیمارستان، مترو، باغ وحش و پارک یا علائم راهنمایی و رانندگی. (تصویر 2) تصویر 2 : نشانه های مورد نیاز مسافران

تاریخچه ی تخت فولاد اصفهان
« مزار مقدس تخت فولاد با قدمتی دیرین پس از قبرستان بقیع در مدینه و وادی السلام در نجف اشرف، شریف ترین و شکوهمند ترین مزار جهان تشیع به شمار می آید . » ( خاک تابان/ ویژه نا مه ی نوروز 83 )
« تخت فولاد در جنوب شرقی اصفهان به مساحت 75 هکتار قرار گرفته . از زمان صفویه گورستان رسمی اصفهان گردیده و قدمت آن دست کم به زمان آل بویه می رسد. در بعضی از قسمت های آن، به گفته ی کارشناسان، سبک دیلمی مشهود بوده و سنگ قبرهایی که به دهه ی 6 و 7 هجری بر می گردد، پیدا شده. در اقوال آمده در دوره ی سلجوقی در این مکان بناهای مجللی بوده و جایگاه عبادت و زیارت عرفا بوده است. دارای 47 تکیه است که 13 تکیه از زمان صفویه و 34 تکیه از زند و قاجار به این سو است. در کتب تاریخی به نام های لسان الارض، بابا رکن الدین و تخت فولاد از آن یاد شده است.
لسان الارض یعنی زبان زمین به دوره ی قبل از اسلام بر می گردد که قدمت و اهمیت آن با خلقت آسمان و زمین و انسان شروع می شود. همچنین وجود قبر یوشع بن نوح (ع) در لسان الارض از حدود 2000 سال پیش است.
بابا رکن الدین عارف و زاهد معروف در سال 769 قمری در دوران اقتدار مغولان در این محل دفن شده و به واسطه ی عبادتگاه بابا فولاد دیلمی متوفی ( 959 هجری ) در این مکان، به این نام خوانده می شود. » ( مهسا جزینی، تخت فولاد گورستانی آن سوی تاریخ، روزنامه ی کیهان، شماره ی 18925، 25/7/86 ، ص 11 )
این گورستان در سال 1375 جزء آثار ملی به ثبت رسیده و در سال 1363 تدفین در آن ممنوع شده است. این مجموعه ی گرانقدر علاوه بر قداست فراوان مذهبی، آینه ی تمام نمای فرهنگ و هنر ایران اسلامی است و در آن ابنیه و بقعه های تاریخی که با نمونه های عالی آجر کاری و کاشی کاری، خوشنویسی، حجاری، معماری و تزئینات وابسته به آن و نقوش و نمادها در این مکان همراه است، عرصه ای برای تجلی ادبیات و اشعار در زمینه ی ماده تاریخ است.

معرفی نقوش و پیکتوگرام های تخت فولاد اصفهان
از نمونه های جالب آثار این قبرستان، نقوش روی قبور آن است.
- نقوش تزئینی که شامل طرح های اسلیمی و نقوش گل و بته و مرغ و گلدان که یادآور بهشت است.
- نقوش نمادین که کلی است. مثل نقش سرو که نماد جاودانگی است و نقش مهر و تسبیح وشانه که نشان ایمان و پاکیزگی است و عناصر نمادینی مانند شیرها سنگی که نشان از رشادت و استقامت فرد متوفی دارند.
- نقوش ساده شده ای که در نهایت صراحت شان بیانگر شغل متوفی هستند » ( خاک تابان/ ویژه نامه ی نوروز 83 )
در گذشته هایی نه چندان دور آدم ها با شغل های شان شهره بودند و شاید یک شغل نسل به نسل می گشت و حالت موروثی داشت ؛ مثل عبدالغفار قصاب یا استاد حسین آهنگر و ... به گفته ی یکی از حجاران نزدیک این قبرستان، این کار تا حدود 15 الی 20 سال پیش نیز رایج بوده و در گذشته ای که سطح سواد مردم پایین بوده و همه ی اقشار جامعه سواد خواندن و نوشتن نداشتند، آدرس قبور را از روی تکیه و این نقوش راحت تر پیدا می کردند. بعدها کم کم تبدیل به یک رسم شده و حجاران به درخواست اطرافیان متوفی نقشی را که با شغل او مرتبط بوده روی سنگ قبرش حک می کردند. و البته این کار هیچ دلیل خاص دیگری نداشته است.
با توجه به دلایل صراحت و سادگی این نقوش، کاربردی بودن و نقش راهنما داشتن آن ها و کاربردشان در محیط، می توان آن ها را پیکتوگرام نامید.
این نقوش حک شده نقش پیکتوگرام را در هدایت بازماندگان متوفی دارند.
شیوه ی حکاکی این نقوش به دو صورت برجسته یا گود است. در موارد گود با خراش روی تخته سنگ، شکل مورد نظر را ایجاد کرده و در مورد نقش برجسته، با خراش در اطراف طرح شکل را نمایان ساخته اند. ضخامت خطوط یکسان است. نقوش بیشتر به صورت خطی یا سطح و یا ترکیب خط و سطح است. حکاکی ها بیشتر از طریق خلاصه کردن شی ء مورد نظر انجام شده و در بعضی از موارد نیز نقوش با اشکال هندسی یا نقش دیگری که حالت کادر دارد، ترکیب شده است. نکته ی دیگر ترکیب بندی زیبای نوشته ها و نقوش است. نوشته ها بیشتر از خط نستعلیق است و ترکیب بندی نقوش و نوشته ها به صورت قرینه که ترکیب بندی سنتی ما است انجام شده و یادآور کتیبه های ابنیه ی معماری است.

نتیجه گیری
در پایان قابل ذکر است که مشابه این نقوش روی قبور در سایر نقاط کشور از جمله گورستانی در ملایر یا روستای نقندر در اطراف خراسان و در مناطق بختیاری وجود دارد و شاید در جاهای دیگری از کشور نیز نمونه هایی از آن را بتوان یافت که من خود از نزدیک آن ها را مشاهده نکرده ام و ذکر این نمونه صرفاً به خاطر معرفی بخشی از تاریخچه ی گرافیک بومی این مرز و بوم بوده؛ همان مواردی که گاهی از آن ها غافل هستیم. این نقوش صرفاً جنبه ی راهنمایی داشته و می توان آن ها را جزء پیکتوگرام ها قرار داد.
بهتر است آرشیو تصویری کاملی از نقوش این قبرستان و سایر موارد مشابه تهیه گردد و به مقایسه و بررسی آن ها پرداخته شود. اما در این مورد چون هدف معرفی آن ها به عنوان پیکتوگرام بود، این کار لزوم چندانی نداشت و صرفاً نمونه هایی از این نقوش تهیه گردید. مقاله ای که مشاهده می کنید توسط خانم فاطمه نادری جمع آوری و توسط سایت پرشین جی اف ایکس برای شما کاربران محترم ارائه شده است .

شیوه حکاگی گود تصویر 3 : مرحوم سید هاشم طباخ / شیوه ی حکاکی گود / ترسیم به صورت سطحی تصویر 4 : مرحوم حسین/ شیوه ی حکاکی گود / ترسیم با سطح و ترکیب با نقوش هندسی تصویر 5 : مرحوم مشهد حسن بوجار / شیوه ی حکاکی گود / ترسیم به صورت خطی تصویر 6 : مرحوم حسین زارع / شیوه حکاکی گود / ترسیم به صورت سطحی تصویر 7 : مرحوم سید علی نجار / شیوه ی حکاکی گود / ترسیم با سطح تصویر 8 : مرحوم ابوالقاسم کفاش / شیوه ی حکاکی گود / ترسیم به صورت خط و سطح تصویر 9 : مرحوم استاد ابوالقاسم رول دوز / شیوه ی حکاکی گود / ترسیم به صورت سطحی تصویر 10 : مرحوم کربلایی محمد باقر / شیوه ی حکاکی گود / ترسیم به صورت خط و سطح

شیوه ی حکاکی برجسته تصویر 11 : مرحوم میرزا محمد ( بقال )/ شیوه ی حکاکی برجسته / ترسیم به صورت خطی تصویر 12 : مرحوم ربابه / شیوه ی حکاکی برجسته / ترسیم به صورت خطی تصویر 13 : مرحوم استاد حسین آهنگر/ شیوه ی حکاکی برجسته / ترسیم به صورت خطی تصویر 14 : مرحوم آمنه بیگم / شیوه ی حکاکی برجسته / ترسیم به صورت خطی تصویر 15 : مرحوم محمد ابراهیم حلبی ساز / شیوه ی حکاکی برجسته / ترسیم با سطح و خط و ترکیب با کادر تصویر 16 : مرحوم ... ( پهلوان ) / شیوه ی حکاکی برجسته / ترسیم به صورت سطحی تصویر 17 : مرحوم ... ( آشپز ) / شیوه ی حکاکی برجسته / ترسیم به صورت خطی

شیوه ی حکاکی ترکیبی تصویر 18 : مرحوم ... ( قفل ساز ) / شیوه ی حکاکی گرد و برجسته / ترسیم به صورت خطی و سطح و ترکیب با کادر تزئینی