هنر ختایی

ختایی

هنر ختایی

ختایی یعنی منسوب به ختا ، ختایی یادگاری از نفوذ هنر چین در ایران پس از حمله مغول از اسم طایفه "ختا " یا قراختا گرفته شده است . که از اواخر قرن 3 وسرزمینهای را از شمال چین ،ترکستان شرق((مولتان ))و (منچوری ) به دست اوردند که در منابع اسلامی به ختا "خط" معروف است . شماری از طراحان معتقدند که ختایی از خط مشتق شده است یعنی ادامه خط وانرا به صورت خط می نویسند.
موضوع: ختایی یا خطائی ممکن است از خط گرفته شده باشد ویا منسوب به شهر ختن باشد .واز جمله نقشهایی اساسی هنرهای تزئنی ایرانی است که از ترکیب گل وغنچه وبرگ پدید می اید . وهرگردش موزون ان را یک بند می خوانند.برخی منشا این گل را شهر ختن کشور چین می دانند . وعنوان ختائی را از همین نام گرفته اند وگروهی دیگر به واسطه عدم تطابق این طرحها را با طبیعت انها را خطایی (ناشی از سهو وخطا )دانسته اند.لیکن با توجه به تاثیر پذیری هنر نقاشی ایران از هنر چین ومقام ومنزلت شهر ختا یا ختن در ادبیات فارسی وشباهت این طرح ها به نقشه های تزیئنی چینی و نسبت دادن انها به ختن بی مناسب نخواهد بود .ودر تعریفی دیگر طرح ختایی را مشتمل بر نقش گلها و ساقه وبرگهای می دانند که نمونه انها در طبیعت نیست لیکن انها را می توان با الهام وگرده برداری از گلهای مختلف وتلفیق انها با یکدیگر پدید اورد.
ختایی افزون بر قالی در کاشی وتذهیب نبز به کار می رود در قالی اراسته تر وبارنگهای بیشتر ودر کاشی ساده تر وبا رنگ های کمتر .اولین نقوش بر دل غارها وصخره ها وسفال ها توسط انسانهای نخستین ترسیم شد. ولی به تدریج وبا گذشت زمان های بسیار انسان توانست به انها تکامل بخشد .بسیاری از نقشها با الهام از طبیعت بوده بعضی از نقوش گیاهی هستند که به عنوان عناصر تزینی در بسیاری از صنایع هنری ودر معماری مورد استفاده قرار گرفته اند . این نقوش گیاهی گاه به تنهایی وگاه به صورت تلفیقی با سایر نقوش از جمله نقش های ساده وهندسی در بناهای تاریخی دیده می شود . طرح های ختایی نقوشهایی گیاهی وگل وبوته هستند .بوته سمبلی از کاج وسرو است که خود مفاهیم واشکالی از طرح قالی است . که این نقش ها با ظرافت ونازکی در لابه لای نقوش اسلیمی در حرکت هستند وداری نقوش پیچ در پیچ گل وبوته است .طرح ختایی به تناسب فضا وطرح های هندسی روی سطح اثر می چرخند وهنرمن ناگزیر است برای پر کردن نقوش از این طرح ها استفاده کند .زیرا این طرحها وسایلی برای ایجاد نظم ووحدت میاناجزاء اثر هنری هنرمند هستند . ونمودار طرحی از نهال اما با خمیدگی ارام به شکل کمان یا نیمه کمان که بطواتر معمول نقشهای از گل ،غنچه ،برگ وبند را در بر می گیرد وبه هم می پیوندند . بندخود نمایی چندانی در فرش ندارد . اما اصول ومبانی طرح را به تمام ارایه های فرش ابلاغ ی کنند وهمه انها را نظم وترتیب می دهد وبند یا ساقه در نقشهای ختایی با پیچ وخم های مو.زون وبا حرکتی منحنی گلها وغنچه ها وبرگها وبرگچه ها در میان می گزارد وبا ایجاد وحدتی کم نظیر عمل جایگزینی انها را انجام می دهد . حرکت افقی ساقه در طرح های ختایی در فضاهای بزرگتر حالت دورانی و حلقوی به خود گرفته وبا در بند کشیدن برگها وغنچه ها ودیدگان بیننده را به مرکز طرح جلب می کند . وبند عامل رویش اتصال وترکیب بندی گلها وبرگها می شود . پایه طراحی بند های ختایی واسلیمی بر اساس گردش حلوزونی نمایان می شود .که به گردش حلزونی ( اسپیرال) می گویند.وباید فاصله بین قوسهای گردش به صورت یکنواخت در همه جای گردش رعایت شود .وبعد از رسم گردش اجزای ختایی با توجه به اهمیت شان مورد استفاده قرار می گیرند . جهت قرار گیری گلهای شاه عباسی ودیگر اجزای که بعد از این بر روی خطوط گردان ترسیم می شود به تناسب جهت گردش حلزونی به کار می ایند . نام گذاری بخش های ساقه که سه شکل اند
1. اصلی
2. انشعابی
3. فرعی
ساقه ای است که اجزاء نقوش ختایی را به یکدیگر متصل می کنند وبه صورت خطوط شکسته یا منحنی طراحی می شوند . در طرح ختایی قسمت های از طرح ساقه ضخیم تر وقسمت های نازکتر است . ساقه با پیچ وخم های زیبا ترکیبی از خطهای کمانی و گاه به ندرت راست خط ساقه گاه دایره ای مارپیچ وگاه کمانی شکسته وایجاد پیوستگی میان نقش گل وبرگ وغنچه وبه صورت شیوه تند وکند طراحی می شود .یعنی بخش نخستین ساقه کلفت تر وبخش پایانی نازکتر می شود .
برگها : برگها در طبیعت انواع مختلفی دارند که در طراحی ابتدا از برگ های ساده وشکسته وهندسی بوده اند .برگهای لوزی شکل ودندانه ای در مقیاس بزرگتر بجایی رگبرگها شاخه های کوچکتر گل را در خود جای می دهند ودر تزیین وهماهنگی طرح های ختایی نقش عمده ای را بازی می کنند . انها با پرکردن فضاهای خالی در وحدت وهماهنگی طرح اثر بسزایی دارند . وگاه گاه مثل ساقه ها با شکستگی قائمه تغییر جهت داده فضاهای خالی را پر می کنند . وگونه ای دیگر برگها کشیده وبه شکل انها ،شمشیری،ماهی،شعله ای ،انتهای بعضی از برگها ی کشیده را طراحان حالت شکسته می دهند وبخشی از برگ باحرکت ناگهانی ،خلاف جهت برگ روی ان بر می گردد . وشکل بسیار زیبا ایجاد می کند وپایه برگها به بند اصلی یا فرعی متصل ونوک برگها ازاد است گونه ای دیگر از برگها شبیه مو طراحی می شوند .
غنچه ها: گلهای کوچک نیم شکفته ای در فرش هستند که از محل پایه به بندهای فرعی متصل می شوند .ومعمولا در انتهای بندهای فرعی قرار می گیرند .غنچه چند قسمت است: گل پنج پر –غنچه پربرگ وغنچه گل عباسی گلبرگها: دارای جهت هستند وجهت انها عمدتا از پایه به سر گل متمایل است . وگاه تقریبا دارای محور تقارن اند . واین تقارن در رنگ امیزی هم وجود دارد در طرحهای گلهای لاله عباسی یک ویا 2تا یافت می شود که از نظر طراحی ومرکز وسرچشمه طرح ان است.
قاعده ترسیم گل ختایی بر دایره استوار است واز ترکیب وتلفیق دوایر انواع گلهای ختایی به شکل غنچه وگل کامل وبا جلوه های زیاد ظاهر می شوند .گل باید در جایی قرار گیرد که توجه بیننده را به خود جلب کند.
گلها گوناگونند مانند گل انار،حنایی،نسترن،نیلوفر وگرد وبه صورت تک گل یا تزینات درونی در زیر ودر سر گل ودر دو سوی ان یا چند گل به یک بوته یا پیوسته به اسلیمی وختایی نشان داده می شوند نمایش گل به شیوه نقش های گوناگون از ویژگی بسیار در قالبهای ایرانی است سرگلهارا به نقش حیوانات پیوند داده ویا در قاب گلها طرحی از پیکرحیوانات می نهند ویا انرا به دسته گل وبرگ وبته جقه نقش می کنند .
گل ختایی به دهها شکل ورنگ ممتفاوت می باشد که هر یک در حد خود نمودار کاملی از ذوق وزیبایی است که هنر مندان با ترکیب وتلفیق طرح ها شکل جدیدی ایجاد نمودند . بعد از اینکه گلهای اصل را روی گردش حلزونی مشخص کردیم اجزای ریز تر مثل گلهای گرد دغنچه وبرگها را در فضای خالی قرار می دهیم اجزای ختای به صورت یکنواخت در گردش خطوط پراکنده می شوند .
نتیجه گیری : هیچ ارایه ای به صورت مجزا دیده نمی شود هر ارایه نیاز دارد که حداقل از یک نقطه به ارایه دیگر متصل شود . همچنان که در طبیعت هم هیچ گل وشکوفه وبرگی مجزا نیست بند هیچ خودنمایی ندارد اما اصول ومبانی طرح را به تمام ارایه های فرش ابلاغ می کنند . وهمه انها را نظم وترتیب می دهند . به این ترتیب بند نه تنها ارایه ها را نظم می بخشد بلکه این نظم را به بیننده منتقل واو را متوجه وحدت وهماهنگی قرار می دهد .
بررسی سیر تکاملی کاربرد طرح گلها در دوره های مختلف از دوران هخامنشی تا کنون نشان داده شده که این طرح در اثار هخامنشی هم بوده که به تدریج تکامل یافته. هنر اشکانی از هنر یونان تاثیر گرفته و شامل نقاشی دیوار وگچبری هایی از نقوش هندسی استفاده شده در دوره ساسانی نقوش گیاهی استفاده می شده که پرکننده های فضاهای خالی و میان انسان وحیوان که در حواشی طرح ها استفاده می شد که نقوش گیاهی قوس دارد ودورانی بودند . در دوره ایلخانیان وتیموریان قرن 8و9 استفاده از نقوش گیاهی (ختایی ) ابر چینی ونقوش حیوانی عجیب مانند اژدها وسیمرغ در طراحی منقوش وکاربرد نقوش اسلیمی وختای در کتاب ارایی بوده ودر دوره صفویه بزرگ کردن قوس های اسلیمی وختایی در عین ظرافت ورعایت تناسبات و ترکیب اسلیمی وختایی در یک دیگر ونقوش ختایی در این دوره متنوع تر شد . واین دوره در بکار بردن نقوش ختایی در تزینات گنبد وکاشی کاری مساجد ابنیه شهرت دارد .مسجد جامع اصفهان در شمار شاهکاری ها می باشد . ودر دوره صفویه به کار گیری گل شاه عباسی رایج شد. از این دوره به بعد در دوره صفویه نقشهای ریز بودند .با گذشت زمان بزرگتر شدند وهر باربا نواوری در دسته از رنقشها چهره تازه ای به خود گرفت.

هنر ختایی

مطالب مشابه :

پیراهن غزل ، با طرح اسلیمی

انواع طرح های و نقوش قالی

بته جقه را بسیار دوست می دارم...

اسلیمی دهن اژدری دهان اژدری شکل سر اژدها اژدرها اژدر dragon leaf eslimi بحثی پیرامون نقوش اسلا

اسلیمی 2

نقوش فرش ایرانی

طرحها ونقشه های فرش ایران وجهان - جهت مطالعه دانش آموزان سوم طراحی فرش -قسمت اول

هنر ختایی

مسجد جامع سجاس تلفیقی از طرح‌های اسلیمی دوره‌های سلجوقی و ایلخانی