جاودانگی نت های تار و سه تار زیر انگشتان حسین علیزاده

نگاهی به شناسنامه هنری حسین علیزاده:

· حسین علیزاده – آهنگساز، نوازنده تار و سه تار، متولد 1330 تهران.

· هنرآموزی در مراکز آکادمیک: هنرستان عالی موسیقی، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد برلین (آلمان).

· هنرآموزی به شیوه ی سنتی: استادان، هوشنگ ظریف، حبیب الله صالحی، محمد کریمی، علی اکبر شهنازی، داریوش صفوت، نورعلی برومند، سعید هرمزی، یوسف فروتن، عبدالله دوامی.

· فعالیت های آموزشی داخل کشور: تدریس در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مرکز حفظ و اشاعه موسیقی، کانون فرهنگی هنری چاووش، هنرستان موسیقی و کلاس های خصوصی، عضویت در هیئت علمی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، برگزاری کلاس های هم آوایی و سلفژ ایرانی و ...

· فعالیت های آموزشی خارج از کشور: تجزیه و تحلیل موسیقی ایران در مراکز آموزشی و هنری آلمان و فرانسه، شرکت در سمینار شرق شناسی دانشگاه یو سی ال ای (آمریکا)، تدریس موسیقی ایرانی در دانشکده های هنرهای زیبا کالیفرنیا (آمریکا)، تجزیه و تحلیل موسیقی ایرانی دانشگاه های بیل و سیاتل (آمریکا) و ...

· فعالیت های هنری: سرپرستی گروه های هم نوازی مرکز حفظ و اشاعه ی موسیقی، سرپرستی گروه های شیدا، عارف و گروه سازهای ملی، شرکت در چهار دوره جشن هنر شیراز، شرکت در اجرای باله گلستان اثر موریس بژار و ...

· کنسرت های داخل کشور: کنسرت نوا (جشن هنر شیراز)، شورانگیز (تالار وحدت)،کنسرت به نفع زلزله زدگان گیلان (تالار وحدت)، کنسرت به نفع شورای کتاب کودک (تالار وحدت و فرهنگسرای بهمن)، کنسرت به همراه کیهان کلهر، محمدرضا و همایون شجریان (وزارت کشور) و ...

· کنسرت های خارج از کشور: فستیوال لس آنجلس، فستیوال هنری شرق بولونیا (ایتالیا)،کنسرت در مراسم افتتاح شهر موسیقی (پاریس)، کنسرت در موزه واشنگتن،کنسرت به دعوت موسسه موسیقی جهانی (نیویورک)، کنسرت های متعدد در رادیو های فرانسه، بلژیک و سوئد، کنسرت در دانشگاه های سیاتل و بیل (آمریکا) و آلبرت هال لندن، کنسرت با هنرمندان هندی در لوس آنجلس و سانفرانسیسکو، کنسرت های متعدد با محمدرضا شجریان و کیهان کلهر در اروپا و آمریکا، کنسرت به همرا گروه هم آوایان و پژمان حدادی در آمریکا و ...

· آثار منتشر شده آموزشی: تالیف کتاب های ده قطعه برای تار (4جلد)، دستور سه تار، ردیف مقدماتی (کتاب سوم هنرستان موسیقی)، اجرای ردیف میرزا عبدالله (با تار و سه تار)، اجرای کتاب های اول و دوم هنرستان موسیقی.

· آثار منتشر شده هم نوایی برای سازهای ایرانی: نوا، سواران دشت امید، حصار، سرودهای آذرباییجان، شورانگیز، رازو نیاز، صبحگاهی، نو بانگ کهن، راز نو، زمستان است، بی تو بسر نمی شود، فریاد، به تماشای آبهای سپید.

· آثار منتشر شده در قالب تکنوازی: ماهور (تار)، هجرانی(تار)، هم نوایی(تار)، نوا (تار)، همایون (سه تار)، ترکمن (سه تار)، پیکوبی (سه تار).

· آثار منتشر شده: ارکسترال: نی نوا، عصیان، واریاسیون های کردی.

· موسیقی فیلم: چوپانان کویر (حسین محجوب)، دل شدگان (علی حاتمی)، گبه (محسن مخملباف)، حماسه سنگ (تئاتر)، سریال زیر تیغ (محمدرضا هنرمند).

*****

این اولین باری نیست که از حسین علیزاده می نویسم ولی اولین مرتبه ای است که بدون موضوعی از پیش تعیین شده از کلیه فعالیت های موسیقیایی حسین علیزاده و به طور کلی کارنامه هنری او می نویسم و چه سخت است گنجاندن اقیانوس اندیشه های علیزاده در محدوده محدود این صفحات.

حسین علیزاده را باید مرد اولین ها دانست. وی بیش از چهل سال در عرصه موسیقی فعالیت کرده و هر سال رنگی نو بر پرده های موسیقی ایرانی زده است. از این رو استاد حسین علیزاده را باید یگانه دوران و شاید یگانه ای در تاریخ موسیقی ایران زمین دانست چرا که تا به حال کمتر نوازنده ای توانسته است در عالم موسیقی ایرانی به اندازه حسین علیزاده تاثیر گذار باشد که منشا این ردپای پر رنگ را باید در تنوع ابزارها و اندیشه های رنگارنگ وی دانست.

لازم است برای آشنایی بیشتر، کوتاه بنویسم که او نوازنده چیره دست تار و سه تار، صاحب سبک و حق مکتبی منحصر به فرد در نوازندگی تار و سه تار است. وی علاوه بر نوازندگی سازهای مذکور کلیه سازهای مضرابی چون «تنبور» و سازهای ابداعی اش چون «شورانگیز» و «سلانه» را به خوبی می نوازد و از معدود افرادی است که ردیف موسیقی ایرانی را به ثبت و ضبط رسانده است. او علاوه بر شاگردی کلیه اساتید زمان خود، شاگردان فراوانی را تربیت کرده و در میان نامداران معاصر موسیقی اصیل ایرانی، او تنها کسی است که همواره با حسن نیت و خلوص به انتقال میراث شنیداری به نسل آینده پرداخته و در این راه کتاب های تحقیقی و آموزشی برای سطوح مختلف هنرجویان تهیه و تنظیم کرده است.

آهنگسازی یکی از برجسته ترین قابلیت های او می باشد و از معدود آهنگسازانی است که نوازنده ای قابل نیز می باشد. او برای گروه سازهای ملی (منظور سازهای ایرانی است که ریشه در تاریخ و فرهنگ ملت ایران دارد و بس)، ارکستر سمفونیک با حضور سازهای ملی، موسیقی تئاتر، فیلم، سریال و ... آهنگسازی کرده است. او از بنیانگذاران و مدیران گروه هایی چون شیدا، عارف و هم آوایان بوده و نیز چند سالی با عنوان مدیر در هنرستان موسیقی پسران فعالیت کرده است، همان مدرسه ای که خود سال ها پیش از آن فارغ التحصیل شده و امروز از افتخارات افرادی است که در آن مدرسه پرسابقه تحصیل و یا تدریس کرده اند.

*****

علیزاده دو قطعه معروف و محبوب «سواران دشت امید و حصار»، برای اهالی موسیقی را در سن 26 سالگی ضبط کرد، شاید امروزه دیگر این قطعات نو به حساب نیایند ولی با توجه به موسیقی رایج در ان موقعیت زمانی (سال 1356) که امروزه با نام «موسیقی گل ها» از آن یاد می کنیم باید به نوگرایی و دیگراندیشی حسین علیزاده ایمان آورد.

نگاهی خاص به سازهای ملی به ویژه تنبک و سایر سازهای کوبه ای از همان اولین نغمات خودنمایی می کند و با توجه به جایگاهی که ساز تنبک در آن روزگار داشته است، این قطعات سخن های بسیاری را نقل می کند؛ سخن هایی با لحن اعتراض آمیز، همان لحنی که همواره در موسیقی علیزاده جریان داشته است.

«نوروز 1362» از دیگر آثار علیزاده جوان بود که چون دو قطعه مذکور پر هیجان و مملو از فراز و فرودهای ناگهانی بود. پاساژهای فراوان و همین طور نوآنس تمام قوی این قطعات همه و همه حاکی از انرژی جوانی علیزاده می باشد. کوکی نه چندان دقیق و عدم هماهنگی ریتمیک از دیگر نکات این اثر است که از تجربی بودن آن موسیقی حکایت می کند. این قطعات نشان از میل علیزاده به چند صدایی موسیقی اش دارد. بدان گونه که هر یک از سازها و یا گروه های سازی، ملودی ای جداگانه را می نوازد و در نهایت هماهنگی شنیدنی به وجود می آید که این موضوع از آگاهی حسین علیزاده از قواعد هارمونی و کنترپوآن و به طور کلی ترقندهای موسیقی اروپا خبر می دهد البته استفاده آگاهانه از این قواعد در موسیقی اصیل ایرانی را نیز نباید از یاد برد. چه بسا افرادی که این فنون را به خوبی از بر دارند ولی توفیق تلفیق درست آن را با موسیقی اصیل ایرانی ندارند و معمولا آثارشان شلوغ و پرهیاهو به گوش می رسد.

از دیگر نکات این مجموعه قطعات، استفاده از ساز «رباب» است. حسین علیزاده از همان اولین آثارش رسما علاقه خود را به سازهای بومی و اقوام ایرانی اعلام می کند. از دیگر نکات این اثر انتخاب نوازندگان است. علیزاده به رغم جوانی از نوازندگان جوان و همشاگردی هایی استفاده کرده که امروزه همگی از نامداران و راهبران موسیقی اصیل ایرانی هستند. انتخاب شعری پرهیجان از هوشنگ ابتهاج (سایه) و تصنیف کردن آن در دستگاه چهارگاه را باید برهانی کامل دانست بر آن لحن همیشگی موسیقی علیزاده که از آن سخن رفت.

ای عاشقان ای عاشقان پیمانه ها پر خون کنید

وز خون دل چون لاله ها رخساره ها گلگون کنید

آمد یکی آتش سوار بیرون جهید از این حصار

تا بردمد خورشید نو شب را ز خود بیرون کنید

«نی نوا» را باید فراگیرترین اثر حسین علیزاده دانست که با طیف های عظیمی از جامعه ارتباط برقرار کرده است و بعد از گذشت 24 سال از تولید این اثر هنوز هم از پر مخاطب ترین موسیقی هاست و همچنان آماری بالا را از لحاظ فروش به خود اختصاص می دهد. «نی نوا» که بر الحانی و ارکستر زهی (ویلن، ویولا، ویلنسل) ساخته شده است، قالبی شبیه به فرم کنسرتو در موسیقی کلاسیک اروپا دارد. سوال و جواب های پیاپی و آمد و شد های نغمگی مابین نی و گروه زهی همگی دال بر این دعوی می باشد.

جمشید عندلیبی (تکنواز نی در مجموعه فوق) در یک برنامه تلوزیونی اعلام کرد که علیزاده ایده اولیه این اثر را از یک موسیقی رومانیایی گرفته است. در این اثر نیز چون آثار ذکر شده نگاهی منحصر به فرد به اجزای موسیقی ملی شده و این بار این نگاه شامل ساز کهن «نی» و گوشه های مهم دستگاه «نوا» شده است. هماهنگی نی و ارکستر زهی، ستودنی ست و شنونده متوجه حضور ارکستری غربی در کنار ساز نی نمی شود. همان طور که اشاره شد استفاده از سازهای غربی و به طور کلی تجربیات موسیقایی غربی ها از مهارت های حسین علیزاده است.

از دیگر گفتنی ها تعدیل فواصل موسیقایی دستگاه نوا به فواصل تمپره شده موسیقی کلاسیک اروپا می باشد. به عبارت ساده، ربع پرده ها تبدیل به نیم پرده شده اند. هرچند که در مواقعی نیم پرده های نیز دچار تغییراتی می شوند که توضیح بیشتر از حوصله این مطلب خارج است!

«نی نوا» یا «نوای نی» در دستگاه نوا را نباید از همان لحن همیشگی آثار علیزاده که از آن سخن رفت خالی دانست هرچند که در این اثر از استفاده ریتم ها و مترهای پرتحرک و مهیج خودداری شده است اما شنونده به هیچ عنوان نیوشای موسیقی ای نرم و ملایم و منفعل نمی باشد. تنها کافی است دل به دل آهنگساز داده و بکوشیم خود را در مسیر حال و هوای درونی این اثر قرار دهیم تا به خوبی متوجه فریاد های بی صدا و نهان آهنگساز بشویم. البته با تاسف بسیار باید نوشت که امروزه با عدم شناخت کافی از خواستگاه آهنگساز برای تولید این اثر، قطعات نی نوا (درآمد، نغمه، جامه دران، نهضت و رقص سماع) را در مراسم سوگواری از صدا و سیما می شنویم.

نوایی که حسین علیزاده برای نی ساخته است را باید اثری جاودانه و تکرار ناشدنی دانست.

«شورانگیز» مجموعه ای که بر پایه ردیف موسیقی ایرانی تنظیم شده است و توالی گوشه ها و رعایت اصول زیباشناسی موسیقی ردیف دستگاهی (موسیقی دوره قاجار) بیش از هرچیز به گوش می رسد. هر چند که با تمام این توضیحات موسیقی علیزاده، پای بند هیچ اصول تکراری نمی شود و حتی در این اثر که قالبی کاملا اصیل دارد بازهم نوآوری و سنت شکنی است که پیش می تازد. چهار مضراب بیات ترک اولین قطعه این مجموعه است. در بافت موسیقی ردیف دستگاهی (موسیقی دوره قاجار) به هیچ عنوان باب نبوده و نیست که چهار مضراب اولین قطعه ای باشد که اجرا می شود اما علیزاده و موسیقی غیر قابل پیش بینی اش...! در این چهار مضراب نوعی دیگر گروه بندی سازی و رنگ آمیزی شنیده می شود و همین نکته، این قطعه را هر چه بیشتر از قالب سنتی خارج می کند.

قطعه «شوریده» دارای فرمی می باشد که امروزه نوازندگان بسیار از آن بهره می جویند. گروه نوازندگان پایه ای ریتمیک را در متری مشخص فارغ از هرگونه بسط ملودیک و به طور ثابت و با نوآنس پایین می نوازند و به قول معروف پایه را نگاه می دارند و خواننده چند بیتی را بر پایه می خواند. این قالب نوعی فرار یکنواختی و کرختی آوازهای مکرر است علاوه بر این موضوع باعث می شود تا دیگر، نغماتی به عنوان جواب آواز نواخته نشود و به طور کلی نگاهی دیگرگون به مقوله آواز و جواب آواز دارد.

در تصنیف صبوح شعر مولانا بر متر هفت هشتم در مایه بیات ترک تصنیف شده است. این قطعه جزء آن دسته از قطعاتی است که بسیار مورد توجه تقلید آهنگسازان دیگر قرار گرفت. در جمع بندی، حسین علیزاده را باید از معدود موسیقیدانانی دانست که تا حدی موسیقی اصیل ایرانی را از بند مترهای نخ نما شده و همیشگی دو چهار و شش هشت نجات داده است.

قطعه «خزان» در مایه دشتی آغاز می گردد ولی به طور کلی فواصل دستگاه «شور» را تداعی می کند. زیبایی این قطعه بیش از هر چیز در رعایت شدت و ضعف صدا (نوآنس) متبلور می شود.

به تدریج ضعیف و قوی صداها توسط گروه نوازندگان (کرشندو و دیکرشندو) بسیار با دقت انجام شده است البته کوک و هم صدایی نغمات (فواصل موسیقی) نیز بسیار به تشخیص این نکته کمک می کند. در این قطعه از سازهای کوبه ای بسیار کم استفاده شده (به خصوص ساز دف) اما همین مساله است که باعث شده تا ملودی خود را به خوبی نشان دهد. شنونده بعد از شنیدن این قطعه برای اولین بار، مجذوب سوال و جواب های تک تک سازها با ارکستر می شود. به عنوان نمونه، «تار»، نغمه ای را می نوازد و گروه همان نغمات را تکرار می کند و سپس گروه جملاتی را می نوازد و نی پاسخ می دهد که آهنگساز با این روند ملودیک و تنظیم های پیچیده تا پایان فضایی غبارآلود و پاییزی را به تصویر می کشد.

دونوازی تار در مجموعه فوق (قطعه شورانگیز) شناسه این مجموعه است. هماهنگی دونوازنده تار (حسین علیزاده و ارشد طهماسبی) در این اثر فوق العاده است و بی شک نمونه ای مشابه ندارد. هر چند که تکرار ملودی ها کمی زیاد به نظر می آید اما هر چه از حال و احساس و تکنیک قوی این دو نوازنده بگوییم کم است. چرخش ملودی ها و توالی مضراب ها بیش از هر چیز به شورانگیزی این دونوازی می افزاید. نوازنده اول جمله ای را می نوزاد و سپس نوازنده دوم آن را با یک اکتاو انتقال تکرار می کند. قالبی ساده اما کارا بدون پیچیدگی های بیش از حد تکنیکی اما غنی.

در این مجموعه، بیش از هر چیز باید به تسلط علیزاده بر ردیف های موسیقی ایرانی اشاره کرد. چرا که به رغم نوآوری بسیار کلیه شاخصه های ردیف و موسیقی مبتنی بر ردیف در آن نمایان است. اگر کمی منصف باشیم باید مجموعه شورانگیز را بهترین (و یا حداقل یکی از بهترین های) آثار منتشر شده موسیقی اصیل ایرانی در ژانر گروه نوازی دانست. اهالی موسیقی تا به حال کمتر گروهی را این چنین قوی از لحاظ فنی و احساسی دیده اند.

هرچند که در زمان انتشار این اثر انتقادهایی از جانب افکار سنتی به تلفیق شعر و موسیقی این مجموعه شده بود اما زمان نشان داد که حرکت حسین علیزاده اشتباه نبوده است و امروزه اکثر آهنگسازان قواعدی متفاوت در پیوند شعر با موسیقی ملاک قرار می دهند، همان قواعدی که علیزاده در سال 1367 به آن ها توجه کرده بود.

در نهایت، به آن هایی که انتقاد و اعتقاد دارند سازهای ایرانی قابلیت گروهی نوازی را ندارند، پیشنهاد می کنیم، «شورانگیز »، «راز و نیاز»، «صبحگاهی» و دیگر آثار علیزاده را که در این ژانر تولید و عرضه شده را با دقت بیشتری بشنوند.

تا به اینجا تمام آثاری را که مورد بررسی قرار دادیم همگی قالبی سنتی داشته اند اما حسین علیزاده از سال 1368 دست به کار بزرکتری نیز زده و آن استفاده از صدای بانوان در موسیقی هایش می باشد. ایشان در مصاحبه ای گفته بودند: «استفده نکردن از صدای بانوان در موسیقی، همچون استفده نکردن از رنگی خاص هنگام کشیدن تابلوی نقاشی است. اگر قرار باشد که ما یک درخت به تصویر بکشیم پس باید حداقل از دو رنگ سبز (برای برگ ها) و قهوه ای (برای شاخه ها) بهره بجوییم در غیر این صورت درختی ناقص خواهیم داشت و یا مجبوریم تمام درخت ها را خزان زده به تصویر بکشیم. به عبارت کامل تر فقط باید درخت های خزان زده را به تصویر کشید و بس».

حسین علیزاده با درک این نیاز شنوندگان امروز موسیقی ایران به روایت رازی نو پرداخته است. رازی که نغمه، نغمه آن مملو است از همان لحن مشترک موسیقی های علیزاده که از آن سخن رفت.

«راز نو» که در اسفند ماه 1376 برای اولین بار در تالار وحدت توسط گروه هم آوایان حسین علیزاده بر روی صحنه رفت. همان طور که از نام گروه «هم آوایان» مشخص می باشد، پایه و اساس فعالیت های این گروه بر هم آوایی و هم خوانی به ویژه میان بانوان بنا گشته است که حاصل تلاش این گروه نامی، انتشار آثاری چون «به تماشای آب های سپید»، «دلشدگان»، «گبه»، «نو بانگ کهن»، «آوای مهر» و همین مجموعه «راز نو» می باشد. حسین علیزاده با انتخاب عبارت «راز نو» از طرفی به نوآوری و سنت شکنی اشاره می کند و از طرفی به قدرت سحر البته تاریخی بودن نیاز شنوندگان ایرانی به این نوع از موسیقی و این جنس آسمانی از اصوات انسانی دارد.

در مجموعه «راز نو» نوع انتخاب تعداد و چیدمان اعضای گروه برای اهالی موسیقی بسیار تازگی دارد. چهار خواننده، دو نوازنده سازهای کوبه ای و یک نوازنده ساز نغمگی (علیزاده- تار و تنبور). محسن کرامتی و افسانه رثایی دو خواننده گروه، همواره در تجربیات هم آوایی علیزاده حضور داشته اند و نتیجه گیری های نیک علیزاده از قالب هم آوایی، فراوان به همت این دو هنرمند وابسته بوده است.

هما نیک، نام دیگر بانوی خواننده گروه به همراه علی صمدپور (دمام و همخوان) به خوبی خود را به سلیقه علیزاده نزدیک کرده اند و با شناختی کامل از مفهوم کار گروهی به هنرنمایی پرداخته اند. زنده یاد داریوش زرگری (نوازنده تنبک) نیز در زمان حیات همچون دیگر همکاری هایش با حسین علیزاده، ساده اما درست در خدمت گروه، تنبک نواخته است.

آنچه در نگاه اول ذهن و گوش مخاطب را مسحور می کند، بیان پیچیده اشعار توسط خوانندگان است. هر یک از خوانندگان با اندک تاخیر نسبت به دیگری همان بین را می خواند و در پاره ای موقع شنونده به طور همزمان چهار مرتبه یک بیت شعر را با چهار نوع ملودی مختلف آن هم به طور همزمان می شنود اما با این همه پیچیدگی کلیه اشعار سالم و یکی پس از دیگری شنیده می شوند. از جمله ابزار و محسناتی که که پدیده هم آوایی در اختیار اهنگساز می گذارد، بستری مناسب برای آکسان گذاری روی کلمات است. همان طور که همه اهالی و دوستداران شعر کهن پارسی می دانند که با تاکیدگذاری گوناگون روی کلمات می توان به کلی منظور اصلی شعر و شاعر را به دستخوش تغییر سپرد و علیزاده که مبتکر پدیده هم آوایی در موسیقی اصیل ایرانی است، به خوبی از این اشعار استفاده کرده و با انتخاب هوشمندانه و همین طور تاکیدگذاری روی کلماتی خاص توانسته اندیشه هایش را به حق به مخاطب منتقل کند و از همان لحن همیشگی اش که از آن سخن رفت دفاع کند.

«مقام داد و بیداد» به استاد قلم حسین علیزاده از دو گوشه داد (دستگاه ماهور) و گوشه بیداد (دستگاه همایون) به عنوان یک مقام مستقل طراحی شده است. هر چند که بعضی از متخصصین موسیقی کردی اعتقاد دارند که این مقام یا چیزی شبیه به آن، در موسیقی اصیل آم منطقه از سالیان گذشته وجود داشته است اما حسین علیزاده را باید مبتکر یا حداقل احیا کننده این مقام دانست. تغییرات پیاپی فواصل و اوج و فرود ناگهانی مقام، آن را بسیار مناسب احوال جامعه امروز می کند. جالب آن که در مجموعه «راز نو» بعد از درآمد «مقام داد و بیداد»، قطعه «رنگ اصول» از گوشه های ضربی ردیف دستگاه شور اجرا می شود که نشان از ظرفیت و انعطاف پذیری فواصل موسیقایی این مقام ابداعی (و شاید بومی) دارد.

بی شک حسین علیزاده یگانه دوران ماست که همواره حصارها را شکسته و به یکه سواری در دشت امید پرداخته و با روایت راز و نیازهای نو در بطن جامعه همواره شورانگیزی صبحگاهی را نوید داده است.

جاودانگی نت های تار و سه تار زیر انگشتان حسین علیزاده

مطالب مشابه :

هنرستان موسیقی؛ حلقه فراموش شده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی!

بیوگرافی(2)

استاد حسین علیزاده

دانلود کتاب تئوری موسیقی مصطفی کمال پورتراب

دانلود کتاب دوم هنرستان/نوشته روح الله خالقی

PDF کتاب های درسی

تصویب تدوین کتاب رشته های هنری درشاخه فنی حرفه ای

دانلود کتاب و اجرای صوتی دستور مقدماتی تار و سه تار کتاب دوم هنرستان

جاودانگی نت های تار و سه تار زیر انگشتان حسین علیزاده

نصرالله ناصح پور استاد برجسته ردیف های آوازی و موسیقی قدیم ایران