"فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی"مطالعه موردی"نارنجستان قوام"
بررسی نمونه‌های به جا مانده نشان می‌دهد رنگهای به کار رفته در تزیینات ساختمان‌ها متأثر از ویژگی‌های اقلیمی آن منطقه بوده است. مصالح ساختمان‌ها، علاوه بر توانایی‌های سازه‌ای و توجه به مسائل اقتصادی و بوم آورد بودن، بهترین شکل بهره برداری از انرژی محیط را نشان می‌دهند.
سازه‌های طاقی در این بنا‌ها نشان دهندهٔ رابطهٔ اقلیم و معماری هستند. حتی در نقوش تزیینی رد پای خورشید را به عنوان مهم‌ترین عامل اقلیمی در نقوشی با نام شمسه و چرخ خورشید می‌توان دید.
نام اغلب این فضا‌ها از همین ویژگی اقلیمی آن‌ها گرفته شده است، مانند اتاق کرسی، زمستان نشین، سردابه و…
حیاط‌های مرگزی در این بررسی نیامده‌اند، گرچه این حیاط‌ها خود پاسخی اقلیمی به فضای باز خانه‌اند و ایجاد فضایی با درخت و حوض آب و در امان از بادهای گرم و تابش شدید آفتاب، بهترین دلیل شکل گیری حیاط در مرکز خانه بوده و در همه اقلیم‌های مشابه هم دیده می‌شود.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
حیاط نارنجستان
در کتاب فرهنگ مهرازی ایران، نارنجستان چنین تعریف شده است: میان سرایی که می‌توان آن را سر پوشیده کرد و در باغچه آن درختان نارنج و… پرورش داد.
حیاط نارنجستان حیاطی کوچک در مجموعه اندرونی بوده که علاوه بر تأمین نور فضاهای اطراف، امکان نگهداری گیاهانی را که نسبت به یخبندان شبهای زمستان مناطق کویری حساس هستند فراهم می‌کرده است. ابعاد کوچک آن و مجاورت با طاق‌ها و توده‌های ساختمانی که در طول روز با انرژی خورشید گرم می‌شدند موجب می‌شده که با تخلیه این انرژی در طول شب، دمای فضای محدود حیاط بالای صفر حفظ شود، و حتی در برخی موارد این حیاط‌ها سقفی با یک سوراخ بزرگ در مرکز دارند که در زمستانهای خیلی سرد امکان پوشاندن آن با پارچه وجود داشته است.
این حیاط‌ها به ندرت در محور‌های اصلی بنا و بیشتر در گوشه‌ها و فضاهایی که مشکل نور گیری داشتند ساخته می‌شدند. الگوی معمولی آن‌ها مربع ۹ قسمتی است که در هر وجه آن یک فضای سه دری قرار می‌گرفته یا هشت ضلعی بوده‌اند. در برخی موارد با گوشه سازی، نوعی گنبد ناقص روی آن‌ها ساخته می‌شده، تزیینات این فضا که تحت تأثیر تزیینات اتاق‌ها و فضاهای جانبی هم بوده، به شکل گلویی آجرکاری یا آجر لعاب دار بوده است.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
گودال باغچه
گودال باغچه یا باغچال در وسط حیاط مرکزی ساخته می‌شده و یک طبقه در داخل زمین فرو می‌رفته است. نمونه‌های این فضا در اقلیم‌های گرم و خشک از جمله در کاشان، نایین و یزد دیده می‌شود. گودال باغچه علاوه بر تأمین خاک مورد نیاز خشت‌های استفاده شده در بنا، امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم می‌کرده. این مساله، در شهرهایی مثل نایین که یک شبکه پیچیده قنات داخل شهر داشته‌اند بسیار مهم بوده است. بنابر این معمولاً در گودال باغچه آب روانی می‌بینیم که حوض میانی را پر می‌کرده و سر ریز آن به خانه‌های دیگر می‌رفته است. در حاشیه این حیاط اغلب رواق و‌گاه چند اتاق به شکلی نیمه باز ساخته می‌شده و کاشت درخت انار، پسته و انجیر در این گودال باغچه‌ها مرسوم بوده است. با توجه به کوچک‌تر و پایین‌تر بودن این حیاط‌ها و استفاده از رطوبت و خنکی زمین، علاوه بر رطوبت گیاهان و خنکی آب، در واقع فضایی به مراتب اقلیمی‌تر از حیاط شکل می‌گرفته است.
گودال باغچهٔ خانه پیرنیا در نایین و مسجد مدرسه آقا بزرگ در کاشان نمونه‌های خوبی از این فضا‌ها هستند.
معماری خانه طباطبایی‌ها به شیوه گودال باغچه متقارن و درون گرا است، در کویر خانه‌ها را گود می‌ساختندتا بنا عایق حرارت و صدا بوده ودسترسی به آب قنات هم راحت‌تر و در مقابل زلزله مقاوت‌تر باشد.
بام
بام را در معماری ایران می‌توان بخشی از فضای زندگی دانست و علاوه بر وجود حجم‌های پیچیده و زیبا، به عنوان حیاط هم مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در شهرهایی چون نایین در برخی از بنا‌ها با دیوارهای صندوقه چینی شده، اطراف بام را تا حدود یک متر و نیم بالا آورده و نوعی حیاط در بام بوجود می‌آوردند که در شبهای تابستان برای خواب استفاده می‌شده است. همچنین این دیوار‌ها با سایه اندازی بر بخشی از بام در ساعات مختلف روز نقش اقلیمی ثانویه‌ای نیز داشته‌اند. چنین فضاهایی در مساجد نیز مورد استفاده بوده است. در مسجد سپهسالار در بالای بام وضو خانه‌ای که چهل شیر نام دارد، این فضا به همین شکل وجود دارد. نمونهٔ دیگر خانهٔ عباسیان کاشان با چنین حیاطی در بام است که در آن معماران با قاب بندی‌های ظریف از مشبک آجری، امکان تهویه را نیز فراهم آورده‌اند.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
سرابستان
باغ کوچکی بوده که کنار خانه ساخته می‌شده و تأثیر اقلیمی زیادی بر خانه داشته است. نمونه بسیار خوب آن در کنار خانه پیر نیا در نایین در قسمت جنوبی حیاط وجود دارد، در واقع متمو لین با ساختن چنین فضایی نوعی ییلاق در کنار خانه خود به وجود می‌آورده‌اند.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
زمستان نشین
اگرچه زمستان نشین پیش از آنکه نام فضای معینی باشد، به همه فضاهایی که در وجه شمالی حیاط ساخته می‌شوند تا از آفتاب زمستان که با زاویه‌ای مایل به درون اتاق‌ها می‌تابد استفاده کنند، گفته می‌شود اما مجموعه معینی از فضا‌ها با رابطه‌ای خاص، مجموعهٔ فضاهای زمستان نشین را تشکیل می‌دهند که عبارتند از سه دری، پنج دری و شکم دریده، که روی محور اصلی قرار می‌گرفته‌اند و دو فضای ارتباطی که می‌توانند راهرو یا تختگاه باشند و گوشواره‌هایی که از سه دری، اتاق ارسی یا تهرانی و اتاق دو دری تشکیل شده‌اند و گوشه‌های این بخش را تشکیل می‌دهند.
فضای اصلی زمستان نشین روی محور اصلی قرار گرفته و برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره‌های آنرا از ارسی‌های بزرگ می‌ساخته‌اند. داخل فضاهای مرکزی با توجه به بسته بودن فضا، تزیینات پیچیده‌ای چون قطارهای مقرنس و آیینه کاری‌های بسیار پیچیده دیده می‌شود.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
تابستان نشین
تابستان نشین نیز موقعیتی مانند زمستان نشین دارد با این تفاوت که در وجه جنوبی حیاط قرار گرفته است تا در تابستان از تابش مستقیم آفتاب در امان بماند و روی محور اصلی آن معمولاً فضای نیمه باز با تالار قرار می‌گیرد.
این تالار‌ها و ایوان‌ها جز در مواقع بسیار سرد سال مهم‌ترین فضایی زندگی در خانه بوده‌اند، و اگرچه همیشه تزیینات داشته‌اند، اما با توجه به باز بودن و نفوذ گرد و خاک، از تزیینات بسیار پیچیده در آن‌ها پرهیز و به نقوش ساده گچی در ترکیب با آجر یا سیم گل قناعت می‌شده است.
حسینیه خانه بروجردی‌ها که فضای بسیار پیچیده با تزیینات ترکیبی کم نظیری در تابستان نشین آن دیده می‌شود، از نمونه‌های استثنایی این مجموعه فضا است. در شهرهای سرد سیری چون تبریز، زنجان، اردبیل، عملاً وجه تابستان نشین از بنا حذف شده و فضای نیمه باز ایوان را هم ندارند.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
بهار خواب
این فضا همان مهتابی است و در مناطقی از خراسان تخ بوم (تخت بوم) نیز نامیده می‌شود. این فضای بدون یقف در مجاورت حیاط و در طبقات بالا‌تر از اول ساخته می‌شود و شبهای تابستان در آن می‌خوابند و بسته به محل استقرار آن، در ساعاتی که دیوارهای اطراف بر آن سایهٔ مناسب می‌اندازد از آن استفاده می‌شود. در بهار و پاییز در تمام ساعات روز و در تابستان شب‌ها قابل استفاده بوده است.
این فضا در دوره قاجار به مسجد مدرسه‌ها نیز راه یافت و نمونه‌های زیبایی از آن را در مسجد سید اصفهان، مسجد سلطانی سمنان و مسجد سپهسالار تهران می‌توان دید و در مناطق گرم و مرطوب چون دزفول و شوش‌تر جزء جدایی ناپذیر خانه‌های مسکونی است. تزیینات رایج این فضا از جنس تزیینات نمای رو به حیاط است.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
اتاق کرسی
این اتاق در مجموعه زمستان نشین و اغلب در گوشه‌های این بخش که در و پنجره کمتری به حیاط دارند، ساخته می‌شده تا در زمستان با بستن در و پنجره‌ها بتوان آن را گرم کرد. در وسط اتاق، چال کرسی قرار داشته و ابعاد اتاق تابع ابعاد کرسی بوده، چون دیواره‌های آن برای تکیه دادن مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. این فضا در همه خانه‌های اقلیم سرد و کوهستانی وجود دارد. این اتاق در مناطق پر شیب در پشت اتاق‌ها و داخل کوه کنده می‌شده و فاقد پنجره بوده است. این بخش در خانه‌هایی که حیاط بیرونی داشتند،گاه روی محور اصلی که شکم دریده یا چلیپا بوده نیز قرار می‌گرفته است. در خانه حیدرزاده تبریز اتاق کرسی الگوی شکم دریده دارد. که با توجه به استفادهٔ این اتاق در شب و در بخش‌های خصوصی خانه تزیینات مفصلی ندارد. در خانه پیرنیا در نایین این اتاق با استقرار در محور اصلی، تزییناتی بسیار ظریف با لایه کاری گچی دارد.
پایاب
محل دسترسی به آب قنات در حیاط خانه‌ها و مساجد است و نمونه‌های عمومی آن نیز در شهرهایی همچون نایین به چشم می‌خورد. الگوی معمول آن هشتی است که با اتاق ترکی یا کلمبه پوشانده و در مسیر قنات در مرکز آن یک حوض ساخته می‌شود. نکته اقلیمی، هوای بسیار خنک آن در تابستان است که علاوه بر استفاده به عنوان یخچال برای نگهداری مواد غذایی، در مواردی برای خواب نیم روزی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
احتمالاً می‌توان بین پایاب و پادیاو رابطه‌ای برقرار کرد، فضایی که به گفتهٔ استاد پیرنیا با مهاجرت به اروپا پاسیو را بوجود آورده است. نمونه‌های عالی پایاب در مسجد جامع نایین، مسجد جامع نطنز، مسجد جامع یزد و خانه‌های تاریخی یزد از جمله خانه‌ای که امروز به هتل کهن کاشانه تبدیل شده دیده می‌شود.
حوض خانه و سرداب
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
اگرچه‌گاه به تالار اصلی تابستان نشین نیز گفته می‌شود، اما به طور مشخص زیرزمینی است که در زیر تابستان نشین ساخته شده و مانند ایوان، فضایی نیمه باز است و اغلب یک حوض نیز دارد. در خانه عباسیان کاشان، نمونه‌های عالی حوض خانه و سرداب وجود دارد. در کاشان فضاهای بسیار متنوعی با عنوان حوض خانه در طبقه همکف یا زیر زمین یا در گوشه‌ها به چشم می‌خورد. در این شهر به زیرزمین‌های گود که در زیر هریک از وجوه ساختمان مخصوصاً تابستان نشین ساخته می‌شود و اغلب الگوی شکم دریده دارند، سرداب می‌گویند. در شهرهایی چون تبریز که فاقد تابستان نشین هستند، حوض خانه در زیر فضای اصلی زمستان نشین با در و پنجره ساخته می‌شود.
در کاشان فضاهای حوض خانه وسرداب معمولاً تزیینات یزدی بندی و با مصالح گچ یا سیم گل دارند. در مقابل در تبریز تزیینات آجری مخصوصاً با آجرهای رنگی و استفاده از کاربندیهای پیچیده در مرکز فضا بسیار رایج است. مهم‌ترین الگوی مورد استفاده در حوض خانه‌ها، شکم دریده است. معمولاً امتداد بادگیر‌ها به این فضا می‌رسد و عبور باد از روی آب حوض، هوایی لطیف در این فضا بوجود می‌آورد.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
شوادان
این فضا که شبادان، شبابیک، خشیان و باد کش نیز نامیده می‌شود به طور مشخص در شهرهای دزفول و شوش‌تر دیده می‌شود. و زیر زمینی با عمق بسیار زیاد است. با توجه به ویژگی خاک این دو شهر، در واقع در دل زمین حفر می‌شود و معمولاً فاقد مصالح بنایی است و حداکثر در مواردی بخش‌هایی از دیوارهٔ آنرا با گچ می‌پوشانند. سقف آن گنبدی و فاقد سازه است. در بالا‌ترین قسمت سقف، سوراخی وجود دارد که معمولاً به کف حیاط می‌رسد.
این فضا که‌گاه ۶ تا ۷ متر در زیر زمین پایین می‌رود به زیر حریم مالکیتی خانهٔ مجاور نیز نوفذ می‌کند.
شوادان‌ها علاوه بر مکش سوراخ بالا که موجب جریان هوا می‌شود، از پدیده نفوذ تأخیری فصول در زمین استفاده می‌کنند. در چنان عمقی معمولاً با دمای یک یا حتی دو فصل قبل روبرو هستیم.
شوادان‌ها عملاً تزییناتی ندارند و اغلب الگوی فضای مشخصی در آن‌ها دیده نمی‌شود، اما در نمونه‌های عالی الگوی شکم دریده یا چلیپا دارند.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
شبستان
این فضا در مساجد به عنوان نماز خانه در دو طرف گنبد خانه یا اطراف ایوان‌ها شکل می‌گیرد و معمولاً در زمستان بیشتر استفاده می‌شود. به زیر زمین خانه‌های شوش‌تر و دزفول هم شبستان گفته می‌شود که معمولاً حدود ۵/۱ تا ۲ متر در زمین فرو رفته و پنجره‌هایی به حیاط دارند و حد فاصل شوادان و طبقهٔ اول‌اند. از این فضا در ساعاتی از روز در تابستان و در بهار و پاییز و در مواردی به عنوان انبار نیز استفاده می‌شود. سازه و تزیینات آن آجری و پلان آن امتداد پلان طبقهٔ اول است. در کاخ‌های قدیمی به حرمسرا نیز گفته می‌شود، در این صورت تزیینات پیچیده تری داشته‌اند.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
شناشیل
این فضا که مختص مناطق جنوبی ایران بخصوص بوشهر است، نوعی بالکن به سمت بیرون خانه و روی معبر عمومی است. که با چوب ساخته شوده و پیرامون آن با نرده‌های مشبک پوشیده می‌شود تا هوا به راحتی در آن جریان یابد. در برخی از موارد سقف ندارند. نمونه‌هایی از این فضا در برخی از خانه‌های شیراز نیز دیده شده است.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
آب سرا
به ساختمانهای ییلاقی گفته می‌شود که در میان استخر یا دریاچه و برای استفاده از رطوبت و چشم انداز آب ساخته می‌شوند. نمونه‌های عالی آن شاه گلی در تبریز و چشمه علی دامغان هستند.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
کنده
فضایی است که دردل زمین کنده شود. نمونه‌های عالی آن روستای کندوان در اسکو و می‌مند‌اند، ولی در بسیاری از خانه‌های کوهستان، قسمت‌های پشتی فضا را به شکل پستو در دل زمین می‌کنند که کیفیت اقلیمی بسیار مناسبی در زمستان وتابستان بوجود می‌آورد و گاهی به عنوان اتاق کرسی نیز استفاده می‌شود.
اتاق بادگیر
در تابستان نشین خانه‌های حاشیه کویر یا حاشیه دریای جنوب، علاوه بر تالار اصلی، در برخی موارد گوشواره‌ها نیز از جریان هوای بادگیر استفاده می‌کرده‌اند. اتاق بادگیر به هر فضایی در طبقه اول تابستان نشین که از هوای بادگیر استفاده کند گفته می‌شود. تزیینات این فضا همچون تزیینات ایوان است.
مطالب مشابه :
توليد نقشه هاي نايين و كاشان را به صورت تقلبي
شهر نایین - توليد نقشه هاي نايين و كاشان را به صورت تقلبي - آثار تاریخی و صنایع دستی و سوغات
پژوهش های انجام شده در مورد زبان نائینی
به سایت نایین ، با استفاده از مقاله ی کِری به مقایسه نایینی با لهجه های منطقه ای کاشان
اصفهان
قسمت شمالی شامل شهرستان های نایین، اردستان، کاشان است و قسمت جنوبی شهرستان یزد را در
نایین به روایت لغت نامه دهخدا!
نائین پژوه - نایین به روایت لغت نامه دهخدا! - نخستین سایت پژوهشی شهرستان نائین
زبان نایینی
مردم نایین و بافران استفاده از مطالب با ذکر ماخذ بلامانع است . Main Menu دانشگاه کاشان
اقلیم و تاثیر آن در معماری کویری
نمونه های این فضا در اقلیم های بسیار خشک کویری از جمله در کاشان، نایین و یزد دیده می شود.
"فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی"مطالعه موردی"نارنجستان قوام"
نمونه‌های این فضا در اقلیم‌های گرم و خشک از جمله در کاشان، نایین و یزد دیده می‌شود.
اقلیم در معماری ایرانی و خانه هاي سنتی
نمونه های این فضا در اقلیم های بسیار خشک کویری از جمله در کاشان، نایین و یزد دیده می شود.
برچسب :
کاشان نایین