آشنایی با صنایع دستی ایران و فلزکاری (صفحات ۱۸ -۱ کتاب صنایع دستی کهن ایران)

قدیم ترین مراکز صنایع فلز کاری جهان شمال و مراکز ایران در آن کافی ها فراوان بود. فلزکاری از کوه هایی که توروس در ترکیه تا دریای مازندران بود به مراکز آسیا، آفریقا و اروپا گسترش یافت.

دوره هزاره پنجم حفاری هایی که توسط براوان، گیرشمن، اشمیت و هرتسفلد در مناطق ایران به عمل آرودند دره ها در پایان نوسنگی شکل گرفت. مهمترین نقطه مسکونی( سیلک نزدیک کاشان)

کوزه های سیاه دودزده( با دست می ساختند) گل پخته و دوکهای سنگی بافندگی( پارچه بافی) ابزارها همه از سنگ هستند.

اواخر دوره پنجم ابزار فلزی( مس، چکش خورده) از هنر ریخته گری آگاه نبودند کهنترین لایه فرهنگ این دوره عصر سنگ به فلز است نبود کوره در این دوره نمایانگر استفاده فلز خالص مس در اشیا است.

مس طبیعی انارک موارد استفاده: ساخت پیکان، درفش، سنجاق جامهنیمه دوم هزاره پنجم ــــ جدا کردن مس ازکانی، ذخایر کانی مس ــــــ عهد باستان، کرمان هیون تسنگ( مورخ چینی) کانسارهای غنی مس در افغانستان وجود داشته است.

معادن مس ، کاشان، انارک، اصفهان و بخارا، برای خلفای قرن 9 مهم بوده زیرا اخراج بدست می آوردند.

سنگ مس ابزار مسی هزاره چهارم، زر، سیم، ارسنیک، آنتیفوان، آهن، نیکل، قلع.

چگونگی تولید مفرع، معادن مس و قلع در نزدیکی هم بوده که فلز کاران به آلیاژ مس و قلع دست یافتند.

آغاز هزاره سوم،اولین کشور عیلام و مرکز آن شوش، زمان پیشرفت تاریخی که با توسعه پادشاهی های بین النهرین نیاز، مواد خام افزایش یافت.

نیمه دوم هزاره سوم ــ افزایش استعمال فلز، اولین اشیا آهنی دراین دوره زینتی بود فراوانی نیکل نمایانگر نوع آسمانی آن بود، دو گورستان پیدا شد. 1- کشفیات گورستان اول:1200 تا 1000 پ-م اشیای مفرغی(سلاح- ابزار- زیور- دهنه اسب زیور نقره ای و شمشیر)2- گورستان دوم:1000پ.م.جز مفرغ اشیای آهنی یافت شد.

1400 تا 1200 پ-م ارمنستان در این دوره تهیه کننده و فروشنده عمده آهن بود.

تمدن آهن طبق نظریه فوربزــ 1900 تا 1400( ارمنستان)1400تا 1200(میتها)1200تا 1000( ایران) 1200تا 700( مصر) 900(آسور) 600( هال استات یا اروپای سعتی)

فولاد چینی از حبشه می گرفتند( سریک) پلینی فولاد هندی(حیدرآباد) از قبیله جرس فوربز دمشق محل خرید و فروش فولاد و تبدیل آن به اسلحه بود، کارخانه اسلحه سازی دیوکسین که در سال 1399 توسط تیمورلنگ به سمرقند و خراسان انتقال یافت.

نتایج نیدهام از از پیشرفت آهن و فولاد--- 1- آهن ورزیده از سده 6 در کوره های چین 2- چدن ریخته گری از قرن چهارم به صورت ابزار و اسلحه3- چدنی که کربن زیاد داشت در کوه هوایی گذاشته وکربن آن را می سوزاندند4- از سده پنجم روش همگذاری مقداری فولاد در چین ساخته شد.

5- در سده سوم آهن ورق موجداری شاختند و فولاد را جوش داده و اسلحه می ساختند

چین در زمان ساسانیان فولاد را از ایران وارد می کرد.

کوره های گداز آهن در ایران ــــ کوههای قره داغ نزدیک تبریز- کوهساران البرز نزدیک رشت و ماسوله در غرب تهران و نزدیک قزوین سنگ هماتیت- کوه آهن مغناطیسی جنوب شرقی بافق در مرکز ایران( عباسیان)

کلمات آهن ورزیده و فولاد آبپزیر که ایرانیان قدیم بکار می بردند: آهن ورزیده را آهن سانسکریت و فولاد آبپذیر را پولاد( فولاد) مغول ها بولوت می گفتند.

صابورقانی که آهن نرینه باشد آهنی است که می توان آن را آب داد- فولاد موجدار ورقه ای – بوته ای، فولاد موجدار بوته ای در هندوستان بنام ووتز شناخته شد.

استفاده از چدن در فولاد مشابه به روش چینی است که نیرهام آن را همگذار نامید.

بلایف این نتایج را از شمشیر های کهن ایرانی از روش عکسبرداری میکروسکپی بدست آرود:

1- از آنچه در قرون وسطی به نام فولاد موجدار در اروپا رایج شد در روسیه به نام ایرانی آن بولات یا پولاد معروف بود. 2- این نوع فولاد موجدار دارای سطح آبگونه ی شکیبی است که بیشتر فولادهای ورقه ای مواج فرق دارد3- ورسها معتقدند که فولاد در هند اختراع شد و بعد از آن به ایران آمد اما در این تحقیقات برای تهیه فولاد موجدار نرم خالص باید فولاد نرم خالص را در بوته انداخت تا کربن آن به 1 تا 7/1٪ افزایش یابد.

قسمت عمده روش تهیه فولاد موجدار و شدت گداختن بار در بوته ها و سپس خنک کردن آنهاست* عکسهای میکروسکپی نشان می دهد که نوارهای سمانتیت شکسته شده و به شکل گویچه های ظریفی از سمانتیت در آمده است و این فولاد شکستگی فولاد معمولی هیپراتکتوئیدی که دارای ساختمانی از سمانتیت نوک تیز و سوزنی شکل است ندارد.

مفزغ های لرستان در نواحی کوهستانی باختری ایران دارای حروف آشوری است که تاریخ و ساختشان را مشخص می کند.

هنرمندان و صنعتگران لرستان در مفرغ ریزی استادی تام یافته و همچنین فن آهن کاری را آغاز کردند و بسیاری از اشیاء مفرغی به شیوه ریخته گری با قالبگیری مومی ریخته شده است.

چهار سبک متفاوت در گنجینه ای که اخیراً در سقز جنوب دریاچه ارومیه پیدا شده خودنمایی می کند- آشوری، سکایی، آشوری، سکایی،مادی، ایرانی.

سده هفتم ــ مادها در شمال ایران به پادشاهی رسیدند- از نفوذ سکاها کاسته شد و سبک مادها جایگزین شد. سلطنت ماد و پاریس یکی شد(کوروش کبیر) و نخستین شاهنشاهی بزرگ در زمان داریوش اول به اوج رسید.

لوح یادبود فرمان بنیاد شوش در مورد فلزات حاکی است که زراراز ساردیس و بلخ آورده و ساخته شدو سیم و مس از مصر- زرگرانی- که روی طلا کار می کنند مادها و مصریها بودند.

حفاری های دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی که توسط باستان شناسان فرانسوی آمریکایی و آلمانی به عمل آورده است.

برای اولین بار فلز روی پدید آمد البته نه به طور خالص بلکه آلیاژی از مس مثل برنج سنگ های روی در جنوب ایران و رگه های بزرگ آن در اصفهان، انارک، در کوه بنان در شمال یزد است.

توتیاـــ از کوبیدن و نرم کردن کالامین و آمیختن آن با زغال چوب و حبه های مس بدست می آید.

روی فلزی ـــــ در اثر احیای کالامین با زغال بدست می آید و در گرما بخار می شود. از برنج برای نخستین بار در زمان سارگن موم یاد شده است.

زوسیوس توتیا را آلیاژی زرد می نامد و یک ایرانی افسانه ای به نام پایایندوس پسر سیتوس مخترع آن است.

کتاب کوکویائولون در مورد تکنولوژی دنیای کهن است درباره برنج تقلبی اشاره دارد که برنج اصلی( توئوشی) از مس طبیعی و بلوم روی تهیه می گردد.

ادومشی، نخستین جغرافیدان که معتقد است فلز روی از چین می آید.

توتیا همان کالامین است.

دوره شاهنشاهی هخامنشی -ــــــ گسترش بازرگانی- استفاده از حیوانات بارکش برای عبور از جاده های کوهستانی و نعل مسی بکار می بردند. وحدت اداری شاهنشاهی و وصول منظم مالیاتها استقرار کلی دستگاه پولی را ایجاب می کرد.

نخستین بار سکه های دو فلزی(طلا و نقره) توسط کروزوس شاه لیدی بود.

استرابون جغرافیدان یونان خاطرنشان می سازد که طلای آبرفتی در رودخانه هیکیتانیس فراوان است.

روش پالایش طلا بوسیله غالگذاری ـــ سربی که به گدازه افزوده می شود فلزات قیمتی را از فلزات پست جدا می کند سپس سرب و فلزات پست را جدا اکسید می کنند.

سده دوم روش پیشرفته تر کلردهی در ایران شناخته شد( کلر با نقره ترکیب و آن را از آلیاژ طلا و نقره ای که به دنبال غا لگذاری با سرب پدید آمده است جدا می کند) زرگران نیز از این روش استفاده می کنند.

سیم و سرب هر دو از گالن و کانی سرب بدست می آیند.

هردوت ــ داریوش نقره خود را از پادوکیه وکارمانیا( کرمان) بدست می آورد.

خلفای عباسی مالک معادن سیم و سرب در فارس و خراسان و کرمان بودند.

در زمان پادشاهی پارت ها روم در تجارت فلزات عامل اقتصادی مهمی بود.

هنر اسلامی در اصل بر پایه سنت و مهارت و استادی صنعتگران ساسانی است.

کار اصلی استخراج فلزات –دنیال رگه رفتن بود.

قطر گاز کوهکن تقریباً cm43 و طول آن تقریباً m2 است.

معدنچیان به درون کوه که می رفتند به روشنایی مصنوعی نیاز داشتند. ایرانیان از چراغ نفتی استفاده می کردند زیرا خود چراغ نشان دهنده خطر است وقتی هوا کثیف شود خاموش می شود. با دو- هواکش کوچک برای تأمین هوای تازه و در گوشه چاه معدن از تنبوشه های کلی به نام سفالین یاگنگ تهیه می شود.

یکی دیگر از راه های تهیه هوای تازه ساختن بادگیر در معادن است مثل کوخ مس انارک سنگ های معدنی در ناحیه انارک – مس، سیم، رسب، روی، آنتیوان وارسنیک اکثر مس طبیعی دارای نیکل است و در بعضی موراد 50 درصد است. سنگ های مس اغلب کربناتی، اکسیدی، سولفوری و پریت های مس و سرب است.

رومین فلز مهم در انارک سرب است.

امروزه که آب وجود دارد از طریق سنگ شویی سرب را جدا می کنند سایر سنگ های سولفوری را برای این تبدیل که تبدیل به فلز شوند در کوره های تشویه مخصوص( کوره فلکه) تشویه(فلکه) می کنند.

خاک مس را هم با سنگ مس معدنی در کوره های نسبتاً بزرگ مس می گذارند.

مالکان معادن خصوصی برای گرفتن پروانه استخراج سالانه مبلغی به نام عشربه اداره کل معادن پرداخت می کنند.

ریخته گران کمی از فراورده های خود را مستقیماً به مصرف کننده می فروشد و اکثرا قطعاتی که می ریزند مورد نیاز مشاغل دیگر است.(پیچ و مهره، دسته و شیر برای سماور سازان و .........)

بدلیل محدودیت ریخته گری فقط در شهرهای بزرگ که سفارشات زیاد و از لحاظ اقتصادی به صرفه بشاد فعال هستند.

فلزهای اصلی که کار برد دارند- مس، مفرغ( سفیداری)، برنج، ورشو و ترکیب معروف سیم و مفرغ به نام هفت جوش کرمان( مس، سیم، قلع، کمی آنتیوان، سرب، زر، آهن)چدن و چدن چکشخوار(چدن قیچی) با احیای صنایع اختری بوجود آمد و هر دو برای لوازم یدکی خودرو استفاده می شود.

روشهای قالبگیری امروزه- در شیراز ریخته گر ماسه نسبتاً خالص را با پنبه می آمیزد.

در اصفهان ماسه کلوخه ای( شن و ریگ) با دو درصد نمک، ماسه قالبگیری را در جعبه شن بزرگ به نام ریگدان نگه می دارند.

قالبها در جعبه های قالبگیری به نام درجه ساخته می شوند نیمی از آن که غالب رویانیز نامیده می شود دارای یک گل میخ است و نیم دیگر آن را قالب زیر یا قالب ماده می نامند. مدلها از برنج است زیرا چند بار اسفاده می کنند.

بوته ها معمولاً به شکل کندوی عسل بوده و سر کوره در جلوی آن می باشد.

امروزه علاوه بر زغال چوب برای سوخت از کک و نفت نیز استفاده می شود.

آرایش و تزئین اشیاء فلزی--- حکاکی، قلفرفی، موجدارسازی، خاتم کایر، قلم کاری، میناکایر، لعاب کایر، و طلا کاری وگوهر نشانی.

شیوع خاتم کاری و گوهر نشانی در آغاز سده سیزدهم همزمان با ورود مغول ها بود. یکی از زیباترین و ظریفتیرن نمونه های هنر ایران در این فن طاق نعمید سن لوبی است. ترصیع و گوهر نشانی که به زبان عربی- العجم از کلمه عجمی یعنی ایران مأخوذ است بیشتر ابزار و ادوات دانشمندان از برنج بود نامدارترین آن استرلاب است که ستاره شناسان، دریانوردان و مهندسان از آن استفاده می کردند..

آشنایی با صنایع دستی ایران و فلزکاری (صفحات ۱۸ -۱ کتاب صنایع دستی کهن ایران)

مطالب مشابه :

صنایع دستی اصفهان

صنایع دستی اصفهان

صنایع دستی استان اصفهان

صنایع دستی

صنایع دستی استان اصفهان

صنایع دستی اصفهان

آشنایی با صنایع دستی ایران و فلزکاری (صفحات ۱۸ -۱ کتاب صنایع دستی کهن ایران)

صنایع دستی