خلّاقیّت و راه های پرورش آن
خلّاقیّت و فنون پرورش آن در دانش آموزان
تهیّه کننده: صفی اله میرزائی
کارشناس ارشد تاریخ و فلسفه‌ی آموزش و پرورش
و
عضو گروه‌های آموزشی منطقه‌ی بزینه رود
پاییز 1392
مقطع ابتدائی سرچشمه است؛
آب را از سرچشمه گل‌آلودنکنیم.
مقدّمه
خداوند متعال خلّاق انسان‌هاست. پس، جانشین خودش را بر روی کره‌‌ی خاکی خلّاق آفریده است. بر انسان قوای تفکّر و تعقّل بخشیده است. عالمو موجودات عالم را به خاطر این قوا مسخّر او گردانیده است. به خاطر همین قوا است که انسان ابداع می‌کند، کشف می‌کند، اختراع می‌کند و...آری، خلّاقیّت و آفرینندگی در وجود انسان ریشه دوانیده است. چرا که با استفاده از این قوا، می‌تواند نیازهای خود و یک دیگر را برطرف سازد؛ از امکانات موجود به طور شایسته و مطلوب استفاده کند، وقت و زمان را غنیمت شمارد و...
« تمام کودکان نمونه‌های خارق‌العاده‌ای هستند. تمام کودکان می‌توانند خلّاق بوده و در بزرگی نیز می‌توانند خلّاق باقی بمانند.»( قاسم زاده و ...،1388 : 13)
برهمگان واضح و آشکار است که یکی از دلایل اصلی توسعه و پیشرفت جوامع پیشرفته، آموزش و پرورش آن جامعه است. برنامه ریزان آینده ساز که از آنان به عنوان مهندسان اجتماعی یاد می‌شود، معتقدند:« اجتماع را انسان‌ها می‌سازد و انسان‌ها را آموزش و پرورش.»(فیوضات،1390 :18)
قطعاً این مطلب برای اثبات اندیشه‌ی نگارنده، دلیلی متقنی باشد. اگر کشوری برای رسیدن به اهداف آرمانی خود، به طور مطلوب در دستگاه آموزش و پرورش خویش سرمایه‌گذاری کرده باشد، به یقین در تمام زمینه‌ها پیشرفت قابل ملاحظه‌ا‌ی خواهد داشت. آموش و پرورش نو، پویا، سرزنده، خودکفا و مستقل و... بر روی انسان‌ها – آینده سازان – سرمایه گذاری می‌کند، زمینه‌ی بروز استعدادها را فراهم و در نهایت آنها را شکوفا و پرورش می‌دهد، دانش‌آموزان را خلّاق می‌سازد. خلّاقیّت دانش‌آموزان، آینده‌ی جامعه‌ی مترقّی را تضمین می‌سازد. در این دهکده‌ی جهانی و در این عصر انفجار اطّلاعات، اگر می‌خواهیم از قافله‌ی پیشرفت و ترّقی عقب نمانيم، بايد پرورش خلّاقيّت را در دانش آموزان، سرلوحه‌ی اهداف آرمانی خود و آموزش و پرورش بدانیم؛ تا در آينده بتوانيم نيروهای متفكّر، خلّاق وكارآمدتری داشته باشيم. چرا که برای روشن نمودن موتور پیشرفت جامعه، به افراد خلّاق، متفکّر، علاقمند، دلسوز، مسئول و... نیاز است.
در این مقاله، هدف نگارنده بر آن است که ابتدا تعریف روشنی از خلّاقیّت ارائه نماید؛ سپس به بیان ویژگیهای مشخّص افراد خلّاق و در نهایت مشخّص سازد که چگونه می‌توان خلّاقیّت را در دانش‌آموزان پرورش داد؟
خلاقیت چیست؟
قبل از شروع بحث، لازم است که از خلّاقیّت (creativity) که در بیشتر مواقع به عنوان آفرینندگی از آن یاد می‌شود؛ تعریفی جامع و درستی ارائه گردد.
در صفحه‌ی 7 دستورالعمل «پرورش خلّاقیّت دانش آموزان با رویکرد اصلاح الگوی مصرف» که در پاییز 1389 به مدارس ارسال شده بود، آمده است:
- خلّاقیّت، حلّ یک مشکل یا سلسله‌ای از مسائل کوچک و بزرگ می‌باشد.
- خلّاقیّت، تحوّلات دامنه‌دار و جهت‌دار در فکر و اندیشه‌ی انسان‌ها به طوری که فرد توانایی ترکیب عوامل قبلی را به طریق جدید به دست آورد.
- خلّاقیّت به معنای به کارگیری توانایی‌های ذهنی برای به وجود آوردن اندیشه، فکر و مفهوم جدید.
- خلّاقیّت به معنای توانایی ترکیب ایده‌ها در یک روش منحصر به فرد با ایجاد پیوستگی بین ایده‌ها.
- در فرهنگ دهخدا خلّاقیّت در لغت به معنی آفرینندگی، نوآوری و بداعت آمده و صاحب‌نظران خلّاقیّت را در مفهوم علمی و فنّی شامل فرایندهای ذهنی که منجر به حل مسأله، ایده‌های مفهوم سازی و شکل‌های هنری می‌گردد که بی‌همتا و بدیع می‌باشد.
« آفرینندگی: توانایی اندیشیدن درباره‌ی امور به راههای تازه و غیرمعمول و رسیدن به راه‌حل‌های منحصر به فرد برای مسائل.» (سیف، 1387 : 397)
گیلفورد معتقد است که ویژگی مهم آفرینندگی، تفکّر واگرا است. در تفکّر واگرا نتیجه‌ی تفکّر از قبل معلوم نیست؛ در حالی که در تفکّر همگرا، نتیجه‌ی تفکّر از قبل معلوم و قابل پیش‌بینی است. در تفکّر واگرا است که انسان با توجّه به شناخت خود درباره‌ی امور و مسائل جدید و خاص، شروع به ایدهسازی و بیان آن می‌کند. با توجّه به تعاریف بالا، می‌توان گفت که: خلّاقیّت، خلق کردن است؛ خلق کردن چیزها و ایده‌های نو، یا تکامل یافته‌ی چیزها و ایده‌های که از قبل موجود بوده است.
خلّاقیّت و آفرینندگی در وجود انسان‌ها وجود دارد و مختص انسان‌های باهوش و استثنائی نیست. متأسّفانه در جامعه‌ی کنونی ما – در میان عامّ مردم - به این صورت جا افتاده است که خلّاق بودن یک فرد، دلیلی بر باهوش و با استعداد بودن آن فرد است. میزان خلّاقیّت در همه‌ی انسان‌ها به یک حدّ نیست، چرا که در بروز و پرورش خلّاقیّت، والدین، تغذیه، محیط، همسالان و دوستان و... نقش دارند. خلّاقیّت را نباید با ابداع و نوآوری یکی کرد. چرا که ابداع، شَکل عالی و پیچیده‌ی خلّاقیّت است. ابداع یعنی از عدم به وجود آوردن است، آفریدن از نیستی است؛ در حالی که خلّاقیّت، شَکل تکامل یافته‌ی ابزار و ایده‌های گذشته است.
ویژگیهای افراد خلّاق
در مباحث گذشته آورده شد که همه‌ی انسان‌ها، خلّاق هستند ولی از نظر میزان خلّاقیّت در یک سطح قرار ندارند. افرادی هستند که شرایط برای بروز خلّاقیّتشان مهیّاست و به راهنما نیاز دارند که به آنان کمک کند تا خلّاقیّتشان را به معرض ظهور برسانند.
«افراد خلّاق دارای مشخصه‌های زیر هستند:
1) به وضع موجود رضایت نمی‌دهند و طالب تغییر هستند.
2) سطح کنجکاوی آنان در امور مختلف بسیار بالاست.
3) به نظم و ترتیب در کارها بسیار علاقمندند.
4) قدرت ابراز وجود و خودکفایی دارند.
5) از پشتکار بالایی برخوردارند.
6) استبداد رأی در آنها در کمترین حدّ ممکن است.
7) علاقه‌ی کمی به روابط اجتماعی و حسّاسیّت زیادی نسبت به مسائل اجتماعی دارند.
8) قدرت تأثیرگذاری بر دیگران را دارند.
9) در کار اندیشیدن تا جایی که ممکن است، از قالب و چارچوب می‌گریزند.
10) اضطراب و دلواپسی‌شان در کمترین حدّ است.» (نشریّه‌ی نگاه، 1392 :9)
« انگیزه‌ی پیشرفت سطح بالا – کنجکاوی فراوان – علاقمندی زیاد به نظم و ترتیب در کارها – قدرت ابراز وجود و خودکفایی – شخصیّت غیرمتعارف، غیررسمی و کامروا – پشتکار و انضباط در کارها – استقلال – طرز فکر انتقادی – انگیزه‌های زیاد و دانش وسیع – اشتیاق و احساس سرشار – زیباپسندی و علاقه‌مندی به آثار هنری – علاقه‌ی کم به روابط اجتماعی و حسّاسیّت زیاد نسبت به مسائل اجتماعی – تفکّبر شهودی – قدرت تأثیرگذاری بر دیگران.» (سیف، 1387 : 405)
به طور کلّی دانش آموزخلّاق غالباً از طریق خصوصیات و رفتارهای زیر قابل شناسایی است:
ایده‌ها و نظرات خود را بدون ترس در کلاس درس مطرح می‌سازد.معمولاً برای مسائل، راه حل‌ها و پاسخ‌هایی متفاوت از سایر دانش آموزان و در بعضی مواقع نسبت به دیگران، ایده‌های بیشتری ارائه می‌کند.به انجام فعّالیّت‌های هنری علاقه‌ی بیشتری دارد.معمولاً قادر است با طنزپردازی‌ها و شوخی‌های جالب، دیگران را بخنداند. تمایل زیادی به تغییر نظرات معلّم و یا مطالب کتاب دارد. در کلاس اغلب سؤالاتی غیرعادی و گاه عجیب و غریب می‌پرسد. علاقه‌ی زیادی به نقّاشی و ترسیم افکار و ایده‌های خود دارد. منتقد است و هر نظر یا عقیده‌ای را به راحتی نمی‌پذیرد، در واقع نظر خود را با دلیل بیان می‌کند و نظرات دیگران را با دلیل کافی نقد و بررسی می‌کند؛ همان‌گونه که ابوعلی سینا معتقد است: هرکس حرفی را بدون دلیل، قبول یا رد کند از لباس انسانیّت بیرون است. گاهی به خاطر بیان نظرات و ایده‌های عجیب و غریبش در نظر دانش آموزان دیگر فردی غیرعادی و استثنا جلوه می‌کند. از قوّه‌ی تخیّل خوبی برخوردار است. معمولاً در کلاس با آب و تاب صحبت می‌کند و سعی می‌کند ایده‌هایش را با جزئیّات کامل شرح دهد. داری ابتکار است و غالباً ایده‌ها و پاسخ‌های منحصر به فرد ارائه می‌کند. حسّاس، باریک‌بین و نکته‌سنج است.بسیار فعّال است و غالباً در آن واحد چند طرح و ایده در زمینه‌های مختلف را در سر می‌پروراند. به تجربه و آزمایش علاقه‌ی فراوانی دارد.در نفوذ و تأثیرگذاری بر دوستان خود از توانایی زیادی برخوردار است. آمادگی طرد شدن و عدم تأیید از طریق دیگران را داراست. به مطالعه‌ی موضوعات متنوّع و گوناگون علاقه‌مند است و زمان قابل توجّهی را به این امر اختصاص می‌دهد. از اطّلاعات عمومی زیادی برخوردار است و سعی می‌کند که از آنها استفاده‌ی عملی و کاربردی کند. انجام کارهای انفرادی را نسبت به کارهای گروهی ترجیح می‌دهد.
اگر معلّم با ویژگی‌ها و مشخّصه‌های دانش‌آموز خلّاق آشنا باشد و نسبت به شناسایی و پرورش این قوّه در دانش‌آموزان احساس مسئولیّت کند، قطعاً کلاس درس او جذّاب خواهد شد و کمک شایانی برای پیشرفت و آبادانی کشور عزیز ایران خواهد نمود؛ همچنین دانش آموزان دیگر با دیدن فعّّالیّت‌های دانش آموزان خلّاق، حسّ کنجکاوی‌شان برانگیخته می‌شود و شروع به انجام فعّالیّّت‌های خاص می‌کنند.
روش‌ها و فنون پرورش خلّاقیّت و آفرینندگی
1- محدود نساختن تجارب دانش آموزان به موقعیّت‌های خاص
کارهای عجیب و غریب دانش آموزان را تشویق کنید. سؤالاتی را مطرح کنید که برای رسیدن به پاسخ آنها، دانش آموزان را به تفکّر واگرا وا دارد. سؤالاتی که باچرا، چگونه، شرح و توضیح دهید و... همراه باشد نه با کجا، چه کسی، چه زمانی و بلی و خیر. سؤالاتی مطرح کنید که دارای جواب‌های متعدّد باشد.
2- ارزش قائل شدن به طرح سؤال‌ها و اندیشه‌های بدیع و غیرمعمول دانش‌آموزان
دانش آموزان را تشویق کنید تا سؤال‌های متنوّع بپرسند. از ترس این که شما قادر به پاسخگویی نخواهید بود، مانع پرسیدن و فکرکردن آنها نشوید. با صراحت بگوئید «بنده نمی‌دانم» و آنان را راهنمایی کنید حتّی در جلسات بعدی تا خودشان به پاسخ سؤال خودشان برسند. تکریم دانش آموزان، موجب تکریم بخشی، افزایش اعتماد به نفس، احساس امنیّت بیشتر آنان می‌شود. هیچگاه دانش‌آموزی را به خاطر دادن پاسخ و ایده‌ی غلط، سرکوبش نسازید.
3- قراردادن فرصت یادگیری در اختیار دانش آموزان
یکی از ویژگیهای افراد خلّاق، داشتن استقلال شخصی و در نهایت توانایی پیدا کردن راه حلّ مسئله است. دوست دارد به تنهایی یک مسئله را حل کند، حتّی در برخی مواقع اتّفاق می‌افتد که به محض گفتن راه حلّ مسئله، تلاش می‌کند یک راه حلّ دیگری برای آن مسئله پیدا کنند. لازم است معلّم گرامی، فرصت اندیشیدن و پیداکردن راه حلّ مسئله را به دانش آموزان فراهم کند. تا آن‌جا که مقدور است دانش آموزان را از حفظ کردن مطالب، منصرف کنید. باور کنید خود دانش آموزان نیز علاقه دارند خودشان یاد بگیرند نه این که به آنان یاد بدهند.
4- توجّه به دانش آموزان براساس تفاوت‌های فردی
خداوند همه‌ی انسان‌ها را یکسان نیافریده است بلکه هر کس را بهر کار خاصّی و براساس همان کارها، متفاوت آفریده است و براساس همان تفاوت‌های فردی، مسئولیّت و پاسخ می‌خواهد. اوّلاً هر دانش آموز یک انسان است و به خاطر اینکه آفریده‌ی خداست، شایسته‌ی تکریم و احترام است. ثانیاً بر معلّم گرامی لازم است که در خصوص تفاوت‌های فردی دانش آموزان و چگونه برخورد کردن با آنان براساس تفاوت‌های فردیشان، اطّلاعات کافی داشته باشد؛ نه این که به خاطر نداشتن اطّلاعات کافی موجب سرخوردگی تعدادی از آنان شود. در بالا اشاره شد که اگر تک تک دانش آموزان از معلّمشان، مهر ومحبّت و تکریم را دریافت کرده باشند، احساس عزّت و آرامش می‌کنند و خودشان را در برابر خواسته‌های معلّم – تولید ایده‌های نو- مسئول می‌دانند.
5- معرّفی رفتارهای افراد خلّاق برای دانش آموزان جهت الگو قرار دادن
« دانش آموزان کلاس پنجم ابتدائی پس از مشاهده‌ی رفتارهای خلّاق نشان داده شده در یک فیلم یا از سوی معلّم، رفتارهای خلّاق از خودشان نشان دادند.» (سیف، 1387 : 408)
نقش الگوپذیری در دانش آموزان ابتدائی بسیار بالاست و این امر بر هیچ کس پوشیده نیست. ذهن دانش‌آموزان سنین ابتدائی همچون لوح سفیدی است که هر چه در آن حک شود، ماندگاریش ابدی خواهد بود. بر معلّمان است که افراد خلّاق را بر دانش آموزان معرّفی کند و رمز موفّّقیّت آنان را بر دانش آموزان تشریح کنند تا دانش‌آموزان برای رسیدن به آن جایگاه احساس غبطه و در نهایت تلاش و کوشش خودشان را افزون کنند. دانش‌آموزان در سنین ابتدائی سعی می‌کنند قهرمانان را برای خودشان الگو قرار دهند؛ پس تلاش کنید افراد خلّاق و مبتکر را به آنان به عنوان قهرمانان تولید معرّفی کنید.
6- استفاده از روش‌های بالا برنده‌ی سطح آفرینندگی و خلّاقیّت
تعدادی از روش‌های تدریس وجود دارد که معلّمان اگر با مهارت و آگاهی کافی و در شرایط مناسب از آنها استفاده کنند، قطعاً در بالابردن سطح خلّاقیّت دانش آموزان موفّق خواهند بود. روش‌های همچون بارش مغزی که گاهی با عناوینی چون: یورش مغزی، توفان مغزی، باران مغزی و... از آن یاد می‌شود که در افزایش ایدهسازی افراد نقش فراوانی دارد. یا روش حل مسئله‌ی جان دیویی – البتّه بهتر است که بدانید مبدع اصلی این روش، ابوریحان بیرونی است. – برای بروز و پرورش خلّاقیّت دانش آموزان، روش بسیار مؤثّری است. اهمیّت این روش، آن قدر زیاد است که در پیشگفتار کتب علوم ششگانه‌ی ابتدائی به آن پرداخته شده است. روش واحدکار یا پروژه یکی دیگر از این روش‌هاست، این روش نیز از جهات بیشتری با روش حلّ مسئله یا مهارت‌های پژوهشی شباهت دارد.و...
تکریم دانش آموزان، توجّه به ایده‌ها و رفتارهای دانش آموزان، مطالعه‌ی مستمر معلّمو در یک کلام، همدم، همدل و همساز دانش آموزان بودن، عامل مهمّی در پرورش خلّاقیّت آنان خواهد بود.
والسّلام
منابع و مآخذ
1- سیف، علی اکبر، روانشناسی پرورشی نوین، تهران: نشر دوران، 1387
2- فیوضات، یحیی، مبانی برنامه‌ریزی آموزشی، تهران:نشر ویرایش،1390
3- قاسم‌زاده، حسن، پروین عظیمی، شکوفایی خلّاقیّت، تهران: نشر دنیای نو، 1388
4- نشریّه‌ی نگاه، سال بیستم، شماره‌ی 496، اردیبهشت ماه 1392
5-www.zibaweb.com
مطالب مشابه :
تودیع و معارفه در آموزش و پرورش بزینه رود
تودیع و معارفه در آموزش و پرورش بزینه رود
رئيس آموزش و پرورش بزينه رود توديع شد
رئيس آموزش و پرورش بزينه رود ریاست اداره آموزش وپرورش منطقه بزینه رودبا حضور
سئوالات مربوط به بخش خاک علوم تجربی پنجم ابتدائی
گروه آموزش ابتدایی منطقه بزینه رود اداره آموزش و پرورش بزینه رود پژوهشگاه ملاصدرای
خلّاقیّت و راه های پرورش آن
عضو گروه‌های آموزشی منطقه‌ی بزینه رود. مطلوب در دستگاه آموزش و پرورش خویش سرمایه
لیست کتاب های جامعه شناسی آموزش و پرورش
آموزش و پرورش منطقه بزینه رود . دانشگاه پیام موضوع: آموزش و پرورش زنان (عالي )
مقاله : ((نظریه های جامعه شناسی آموزش و پرورش ))
(نظریه های جامعه شناسی آموزش و پرورش )) و پرورش منطقه بزینه رود . بوروکراتیک پیش می رود.
آموزش و پرورش ایران
آموزش ابتدایی در آموزش و پرورش ایران گروه آموزش ابتدایی منطقه بزینه رود. قالب های
برچسب :
اموزش پرورش بزینه رود