باغ ایرانی

جلوه باغ در فرهنگ ایران

باغ ایرانی آنگونه که از ایده و تعریف آن بر می‌آید، گذشته از فضایی عملکردی که مردمان در آن دمی بیاسایند و تفرج کنند، خود مفهومی نقش بسته بر سرزمین و برآمده از فرهنگ و شکل گرفته در آداب و رسوم مردمان است .
اگر معماری ایرانی عصاره و تبلور اندیشه ایرانی در مواجهه با فضای زیست انسانی است و اگر شهرهای تاریخی ما همواره رنگ خاک و طعم آب جاری در سرزمینمان را با خود دارند، دور از ذهن نیست اگر تصور کنیم که باغ‌هایمان نیز گذشته از اندیشه‌های شکل‌گیریشان، دورنمایی از آرمان‌های انسان ایرانی‌اند؛ چه به آنگاه که با حفظ تقدیس، آب را چنان در باغ می‌گرداندند تا باغشان نیز نماد فکر و اندیشه و عناصر هستی بخششان گردد و چه به زمانی که بیش از همیشه باغ را تمثیلی از بهشت برین می دانستند و تمنای جاودانگی را در باغ تجربه می‌کردند.

نمایی از باغ ایرانی

این صنع برآمده از فرهنگ، چون هر پدیده دیگری که در چهارچوب‌های فرهنگی شکل می‌گیرد، جلوه های خود را در وجوه گوناگون فرهنگ و هنر سرزمینش بر جای می‌گذارد. این تأثیرات در حوزه فرهنگی، بیش از هر چیز در ادبیات و شعر پارسی، معماری و هنرهای ایرانی بچشم می‌خورد. از اینروست که باغ در شعر فارسی از دیر باز، اهمیت و جایگاه خاص خود را داشته است، چه در اشعار فردوسی، منوچهری و نظامی که بیشتر اشعاری توصیفی و تصویری هستند و بالطبع اطلاعات روشن‌تر را در ارتباط با شکل و نوع باغ بدست می‌دهند و چه در اشعار متاخرتر همچون اشعار حافظ و سعدی که کاربرد استعاری از باغ بیشتر به چشم می‌خورد، که این موضوع البته خود گستره توجه به باغ را نیز می‌نمایاند.

سر و تن بشستی نهفته به باغ
پرستنده با او نبردی چراغ (فردوسی)

دگر شارسان برکه اردشیر
پراز باغ وپرگلشن وآبگیر (فردوسی)

شهری نه یکی باغ پرازمیوه پراز گل
دیوارمزین همه وخاک مشجر (ناصرخسرو)

چه خوش باغیست باغ زندگانی
گر ایمن باشد از باد خزانی (نظامی گنجوی)

باغ سبزعشق کو بی منتهاست
جزغم وشادی در او بس میوه هاست (مولوی)

دولت‌آباد با دیوار خشتی در یزد

سروی چوتومی‌باید تا باغ بیاراید
ور در همه باغستان سروی نبود شاید (سعدی)

سحر ببوی گلستان شدم دمی درباغ
که تا بلبل بیدل کنم علاج دماغ (حافظ)

چندان که بهاراست وخزان است دراین باغ
چشم دل شبنم نگرانست دراین باغ (صایب تبریزی)

در معماری ایرانی یافتن نشانی از باغ چندان دشوار نیست که گذشته از آنکه باغ خود یک فضای به غایت معمارانه است و نیز جدای از آنکه حضور صورت‌های گوناگونش را، از حیاط خانه‌ها تا شالوده‌های عظیم شهری، به سهولت می توان درک کرد، نقشش را در هنرهای وابسته به معماری همچون کاشی‌کاری و تزئینات دیگر به عیان می‌‌توان دید، چنانچه در صنایع و هنرهای دستی نیز این حضور همیشگی و جاودانه بوده است .

باغ ارم در شیراز

اگر بخواهیم جلوه‌‌های باغ را در دیگر وجوه فرهنگ و هنر ایرانی نظاره کنیم و اگر تأثیر عمیق باغ را در مهمترین هنرها همچون مینیاتور دنبال نماییم که چگونه باغ در فضا سازی این نقاشی‌ها تاثیر عمیق خود را برجای گذاشته و چگونه نقاشان ایرانی فضای آرمانیشان را از باغ انتزاع کرده اند، باید به این نکته توجه کنیم که باغ نه صرفا به اعتبار یک فضای معمارانه که به اعتبار پشتوانه پرمعنا و مفهوم خود، اینچنین زندگی و حیات مردمان را در نوردیده و حضور خود را جلوه‌‌هایی نغز بخشیده است. حضورباغ در هنرهای تجسمی ایرانیان چون نگارگری ایرانی وهم چنین در دستبافته‌های کهن چون فرش ایرانی حکایت از در هم آمیختگی فرهنگ وهنر این مردمان با طبیعت ومظاهر آن که نشانه‌هایی از بهشت را با خود بهمراه می آورد، دارد وهنرمند ایرانی اوج تمنای خود از خدای خویش را در آنها به تصویر می‌کشد و شاید بتوان تعبیری دلنشین درخصوص باغ ایرانی بکار برد که باغ ایرانی یکی از نیکوترین جلوه‌های صورت و معنا بر آمده از باورهای ایرانیان است.

از همین‌رو است که در مبحث جلوه باغ در هنر و فرهنگ ایرانی نباید از اندیشه‌ها و منظومه‌های فکری ایرانیان و نیز شناخت جامعه، مردمان، اقوام عام و خاص ایرانی غافل شد و شایسته است تا آن جلوه و آن حضور را بیش از هر کجا در ساختارهای فکری، فرهنگی و اجتماعی ایرانیان جستجوکرد.

واژه باغ در گذر زمان
بطوری که از نوشته‌های مورخان یونانی بدست می آید نزدیک به 3000 سال پیش، پیرامون خانه‎های بیشتر ایرانیان را باغ‌ها احاطه کرده بودند و واژه پردیس به همان باغهای پیرامون خانه‎ها گفته می‏شده است. این شیوه بعدا برای سایر ملل نیز سرمشق شده و بدنبال آن این واژه فارسی به دوردستها رفته است. بطوری که امروزه در زبانهای یونانی و فرانسوی و سامی و دیگر زبانها نیز با تغییرات و دگرگونی‌هایی بکار برده می‎شود.
علامه علی اکبر دهخدا درباره معنی واژه پردیس می‎نویسد:
“ پردیس لغتی است مأخوذ از زبان مادی (پارادئزا) به معنی باغ و بستان و از همین لغت است پالیز فارسی و فردوس (معرب)"
این واژه که در اوستا دوبار بکار برده شده از دو جزء ترکیب یافته ، یکی Pairi به معنی پیرامون و دیگری Daeza به معنی انباشتن و دیوارکشیدن، که بر روی هم به معنای درختکاری و گلکاری پیرامون ساختمان می‎باشد. این واژه در پهلوی پالیز شده و در فارسی دری هم بکار رفته است. در دوره هخامنشیان و بعد از آن در سرتاسر سرزمین ایران تعداد بیشماری باغ‌های بزرگ و باشکوه وجود داشته، این گونه باغها که در یونان آن روز وجود نداشت مردم آن سامان و دیگر کشورها را جالب نظر آمده وهمان واژه فارسی را نیز بکار بردند. امروزه این واژه در زبان یونانی بصورت Paradeisos به معنی باغ، و در زبان فرانسه بصورت Paradis و در زبان انگلیسی بصورت Paradise به معنی بهشت بکار برده می‎شود . نام دیگر این فضای سرسبز و دل‎انگیز باغ است. باغ هم واژه‎ای فارسی است که در پهلوی و سغدی نیز به همین شکل Bagh بکار برده می‎شود. برخی باغ را مشترک در فارسی و تازی می‎دانند و بعضی نیز برآنند که این واژه در اصل تازی بوده و جمع آن را "بیغان" می‎آورند، حال آنکه این واژه قطعاً فارسی است و از فارسی به دیگر زبانها رفته است. ایرانی‌ها از قدیم الایام به ساختن باغ‌ها و باغچه در حیاط‌ها و دور و بر بناها علاقه خاصی داشته‎‎اند . شاید خاطره میهن اصلی و خاستگاه قوم آریا منشأ این علاقه بوده است. آنها باغچه‎هایی را که در اطراف بنا می‎ساختند " په اره دئسه" می‎نامیدند که به معنای پیرامون دژ یا "دیس" بود. "دیس" یعنی بنا و کسی را که دیس می‎ساخت "دیسا "یعنی بنا می‎نامیدند. فرمانروایان شهرهای داخل ایران یا شهرهای قلمرو شاهنشاهی ایران در خارج ، همه ملزم به ساختن چنین باغچه‎هایی بوده‎اند. مثلاً یکی از این" په اره دئسه‎ها" یا پردیس‌ها در تخت جمشید بود که خشایارشاه در هنگام برشمردن نام بناهایی که ساخته ، از آن یاد کرده است. واژه پردیس به معنای بهشت در زبان عربی به فردوس و در زبان‌های دیگر به پارادایز تبدیل شده است. خود بهشت یا "وهشت" به معنای بهترین زندگی است و این بهشت به شکل باغی سرسبز و خرم و زیبا مجسم می‎شده است. ما برای این مفهوم واژه‎های جنت، فردوس، بهشت یا رضوان را بکار می‎بریم. در فارسی قدیم واژه پالیز هم به همین معنا بوده است. چنانکه فردوسی گفته است:‌ "وز آنجا به پالیز بنهاد روی" . در بهشت کوثر هست و درختان و گل‌ها و جویبارها، و در باغ نیز آب روان خوش و گل‌های زیبا و درخت‌هایی که می توان در سایه آنها آرمید و این همه محصور در دیواری که مانع ورود جهنمیان به آن شود.

باغ فین در کاشان

پیشینه تاریخی باغ در ایران
محوطه باستانی پاسارگاد، اولین پایتخت امپراتوری بزرگ هخامنشی، در متون گذشته و سفرنامه‌ها به عنوان مجموعه کاخ و باغ و حتی اولین نمونه چهارباغ ایرانی ذکر گردیده است. از پاسارگاد به عنوان پایتختی پر باغ یاد شده است که در آن کاخهایی با طرفین باز در داخل محوطه‌هاپی مشتمل بر باغ‌های وسیع و مکمل قرار دارد .
پردیس پاسارگاد، پردیسی که با دارا بودن خصایص باغ ایرانی تأییدی بر اثر ژرف آن بر باغسازی دوره‌های بعد می‌باشد. چهارباغ‌های معروف دوره اسلامی بدون شک بی تأثیر از این اولین نمونه‌ی چهارباغ نبوده اند. نظام مهندسی آب در این باغ، آبروهای سنگی و حوضچه هایی که با فاصله و ریتم منظم در این محوطه قرار گرفته اند نشان از قدرت معماری و باغسازی ایرانیان کهن دارد .این فرهنگ پس از حضور اسلام در ایران از بار غنایی و معنوی خاصی بر خوردار شده، بگونه‌ای که فرد مسلمان که خود را سرگشته‌ای دور مانده از وطن اصلی خویش که همانا هم جواری حق تعالی است می داند در زمین در پی یافتن مأوایی است که این سرگشتگی را سامان دهد و این چنین در گوشه‌ای خلوت برای خود بهشتی زمینی فراهم می آورد و کم نیست باغ‌هایی از این دست در طی قرون متمادی که رایحه اسلام در این سرزمین به مشام ایرانیان می‌رسد و شاید بتوان اوج آن را در طی عصر صفوی و در شهرهایی چون تبریز و قزوین و اصفهان دید و البته نمی توان از باغات پرشکوه دوره قاجارچشم پوشید که در زمینه خود همتا و نمونه ای ندارند .

شیوه های باغ آرایی و عناصر شکل دهنده باغ ایرانی

هنر باغسازی و ایجاد فضای سبز از قبل از هخامنشیان و بعد از آن در تخت جمشید به اعلاترین درجه خود رسیده است . این هنر یکی از کهنترین هنرهای ایرانیان است که دارای سنت‌های ارزشمند و قدرتی معنوی است. شکل باغ در ایران از دیرباز تاکنون با چگونگی طبیعت و میزان آب تناسبی کامل داشته است. بنابراین باغها را از دیرباز به شیوه‎های گوناگون می‎ساخته اند.

انواع باغ ایرانی
در یک تقسیم بندی کلی با توجه به خصوصیات کالبدی می‎توان باغ‌های زیر را برشمرد:

- باغ واقع در محیط‌های هموار: مانند باغ فین کاشان و باغ ارم شیراز
- باغ واقع در روی تپه :‌ مانند باغ تخت شیراز و قصر قاجار تهران
- باغ آبی : مانند ائل گلی تبریز
- باغ خانه :‌ مانند باغ امیر طبس

باغ قدمگاه در خراسان

- باغ واقع در کنار رودخانه : مانند کاخ آئینه اصفهان در دوران صفوی .

و با توجه به کارکرد اصلی باغ از انواع باغ‌های زیر می‎توان نام برد:

- باغ میوه : ساده ترین باغ از لحاظ طراحی و سودمندترین نوع از لحاظ اقتصادی
- باغ سکونتگاهی :‌ باغی که بسیاری از اعیان و رجال، عمارت مسکونی خود را در آن می‎ساختند.
- باغ سکونتگاهی - حکومتی: باغی که در شهرهای کوچک فاقد تشکیلات اداری و نظامی، حاکم شهر در آن سکونت می‌کرد و علاوه بر عمارت مسکونی دارای عمارتی برای اشتغال به امور حکومتی نیز بود.
- باغ حکومتی :‌ باغی در پایتخت‌ها و شهرهای مهم کشور که در آن طراحی فضاهای
سکونتگاهی و دیوانی و خدماتی به نحوی بود که اختلالی میان فعالیت‌ها ایجاد نگردد.
- باغ مزار: نوعی باغ که غالبا تمام یا بخشی از عرصه آن به مزار اختصاص یافته است.

عناصرباغ ایرانی

باغ عفیف‌آباد

- باغ ایرانی همواره با دیواری محصور است که عموماً بلند و از خشت خام یا آجر بوده است و فاقد هیچگونه تزئینی است (مگر حصار باغهای حکام قدیم و توانگران هر منطقه) ، لذا باغ ایرانی هم خلوتگاهی برای آرامش و گوشه نشینی و هم حفاظتی برای احساس و تأمین امنیت بوده است .

- هندسه باغ ایرانی اصلی مهم در باغسازی ایرانی است. توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع برای ساده نشان دادن اجزاء باغ و تعیین محل دقیق کاشت درختان به گونه ای که ردیف درختان از هر طرف دیده شود، دارای اهمیتی خاص بوده است. درباغ ایرانی تأکید بر میان آسة اصلی است. گذرگاهی چهار جانب باغ را دور می‎زند. مسیرهای فرعی، باغ را به باغچه‎ها تقسیم می‎کند و باغچه‎ها کرت‎ها را در بر دارند.

- عنصر آب جاری اصلی ترین عنصری که همواره به باغ ایرانی حیاتی دوباره بخشیده است. آب قنات در جدولها وجویهای منظم قرار گرفته و با گذر از نهر اصلی به نهرها و جدولهای فرعی جریان می‎یابد.

- جدولهای باغهای تزئینی که به حوضها می‎پیوسته‎اند معمولاً با سنگ و آجر ساخته می‎شده است.

دولت‌آباد در یزد

- نمایش آب با انتخاب سطوحی برای پله پله کردن مسیر جریان آب و تند و پر سر و صدا کردن آن صورت می‎گرفته است.

- آب نما که بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به اشکال مربع و چند ضلعی و بیضی ساخته می‎شده اغلب در مقابل عمارت باغ احداث گردیده ، گاهی نیز بصورت حوضخانه در داخل عمارت باغ‌های قدیمی ایجاد می‎شده است.

- استخر را در میان باغ در مقابل بنا می‎ساخته‌اند. استخر باغ‌های قدیمی غالبا عمیق و دارای چندین فواره بوده است، از جمله استخر بزرگ باغ هزار جریب نو اصفهان در دوره صفوی که پانصد فواره داشته است. در دوران پیش از اسلام و اوایل اسلام استخرهای گرد معمول بوده است ولی بعد از آن ساخت استخر بصورت مربع با مستطیل صورت می‌گرفته است.

- کوشک باغ را در نقاط مختلف باغ می‎ساختند. وسط باغ به گونه‎ای که از چهار طرف دیده شود، یکطرف باغ به گونه ای که منظر اصلی در امتداد محور طولی باغ ایجاد شود، به نسبت یک سوم در امتداد محور طولی از جمله نقاط باغ است که در آن کوشک را بنا می‎کرده اند.

عباس آباد در بهشهر

- باغهای ایرانی به جهت گرمی و خشکی هوای این مرز و بوم اغلب دارای درختان سایه‎دار و انبوه بوده است. استفاده از درخت و گل و گیاه نیز در هر مکان منطق خاص داشته است. در کنار دو جوی خیابانهای سراسری درختان سرو ، کاج و شمشاد می‎نشاندند. کاشت درختان سپیدار و تبریزی و زبان گنجشک درزمینهای رسی معمول بوده است. پیرامون استخر را درختان نارون و افرا و بید و ارغوان تشکیل می‎دادند. کرت‌های دو سوی خیابان‌های باغ را نهال‌های میوه و کرت‌های پیرامون باغ را مو و خیابان کمربندی باغ و گوشه و پناه دیوارها را انجیر و سنجد و عناب می‎کاشتند. به جای کاشت درختان و بوته‌های بلند در میان کرت که چشم انداز ساختمان باغ را بپوشاند اسپست (نوعی یونجه) کاشته می‎شده است.

- گل‌ها نیز نقشی خاص در باغها داشته اند. گلهای فصلی را جلوی کوشک‌ها و گلستان باغ، گل‌ها ی کوچک عطری را در کنار و پای درختان ، پیازها و پیازچه‎ها را درون اتاقها می‎کاشتند.

در بعضی باغها در قسمتی از محوطه باغ، باغچه یا گلزار یا گلستان را به جای استخر در نزدیک کوشک می‎ساختند. در نقاطی نزدیک باغچه و مقابل بناهای فرعی بطوری که منظر مسدود نشود نیز سبزیکاری صورت می‏گرفته است. بررسی‎های یاد شده ، طیف گسترده‌ی ترکیب منظم باغ ایرانی را در تمام طول تاریخ نشان می‎دهد. عناصری که با تناسب، نیاز را پاسخگو هستند. باغ ایرانی اثری هنری و زیباست که در مجموع و در تمام جزئیاتش فایده ای نهفته است.امروز باغ ایرانی گذر تاریخ را طی کرده و دستخوش تغییراتی جدید شده است. تغییراتی که با هویت باغسازی ایران فاصله ای بسیار دارد.اما آینده‌ی هنر باغسازی ایرانی به کجا می‎رود؟ باغ ایرانی را چه می‎شود؟ تنها می‎توان گفت :

ای قصر دل افروز که منزلگه انسی
یارب نکند گردش ایام خرابت

باغ ایرانی

مطالب مشابه :

معرفی اجمالی چند پروژه ساختمانی در تهران

"پیام نوروزی ایرانیان خردمند" - دکتر حسین الهی قمشه ای

باغ ایرانی

"باغ ایرانی"

واژه پردیس/باغ ایرانی/پردیس پاسارگاد/کوروش و پردیس پاسارگاد/جنگل کاری ایران/

باغ ايراني

معماری باغ های ایرانی

سبک های گوناگون هنر باغ سازی در ایران

باغ ایرانی

مقاله کامل معماری باغ های ایرانی