گرز گاو سر

گرز گاو سر: آمیزه ای از قدرت و اعتبار

گرز گاوسر یکی از معتبرترین جنگ افزارهای است که در سنت های ادبی و مذهبی ایرانی وجود دارد. گاو همواره یکی از مهمترین مولفه های اساطیر ایرانی بوده و از این رهگذر آن را در بسیاری از ابزارها و اشیای هنری مشاهده می کنیم. با دانستن

اهمیت نمادین گاو جای تعجب ندارد که به عنوان یک نمونه بارز در جنگ افزارهای ایرانی هم حضور دارد.

گرز گاوسر و آیین میترا

سر گاو شکل گرز در واقه نماد قربانی کردن گاو از سوی میتراست که این کار را برای حاصلخیزی خاک و تغذیه جمعیت انجام می دهد [1]. پرستش خورشید و ایزد ایرانی میترا از زمان های بسیار دور سازندگان سلاح ها و زره پوش ها را در انتخاب نشان های تزئینی تحت تاثیر قرار داده بود و این تاثیر پذیری حتی در دوران اسلامی هم ادامه یافت. برای نمونه، بسیاری از سپرها و کلاهخود های دوران قاجار مزین به خورشید و سمبل های چهره میترا هستند. بر اساس افسانه ها، میترا در قرن چهارده پیش از میلاد پا به زمین گذاشت و به مردم کشاورزی آموخت. او آنگاه برای حاصلخیزی زمین گاوی را کشت و خون آن را بر زمین پاشید و از گوشت آن نیز برای خوراک مردم استفاده کرد. بعد از انجام دادن این ماموریت او به بهشت بازگشت تا در آنجا به خورشید بپیوندد. پور رهنما [2] گرز گاوسر را یک نماد بسیار مهم در اسلحه سازی ایرانیان باستان توصیف می کند.

گرز گاو سر در حماسه ها و اسطوره های ایرانی

در ادامه گرز گاو سر به یک سلاح نمادین و معتبر تبدیل شد که به شاهان ایران هم نسبت داده می شدند. در اسطوره های ایرانی آمده است که فریدون گاوی که به وی شیر می داد را دوست می داشت به همین دلیل گرزی با سر گاو درست کرد و از آن در نبرد با ضحاک استفاده کرد [3]. خیلی از پهلوانان اسطوره ای از جمله رستم، گیو، اسفندیار و گشتاسپ نیز با گرزهایی گاوسر به جنگ دیوان و موجودات خبیث رفتند. در دوران ساسانیان، شاه بهرام پنجم (بهرام گور) در نبرد با شیران درنده گرز گاو سر را به کار برد تا بتواند تاج پادشاهی را از میان آن ها گرفته و از آن خود کند [4].

هارپر می نویسد شاهان ایران و قهرمانان شاهنامه در جنگ ها گرزهای گاو سر را به کار می بستند. در کتاب حماسی شاهنامه فردوسی، فریدون یکی از شاهان اسطوره ای ایرانی به آهنگرانش دستور داد یک گرز با سر گاو برایش بسازند تا با آن به جنگ ضحاک برود. شاهنامه شرح می دهد که چگونه ضحاک (آژی دهاک) در کابوس سه رزمنده را دید که به وی حمله بردند. جوانترین آن ها گرزی به شکل سر گاو داشت که با آن بر سرش کوبیده و آن گاه به همراه دو جوان دیگر وی را به کوه دماوند بردند. وقتی ضحاک از خواب پرید، عرقریزان و وحشتزده از طالع بینان خود خواست که خوابش را تعبیر کنند.

آنها به او گفتند کودکی متولد می شود که نامش فریدون خواهد بود. او روزی به پادشاهی رسیده و تخت پادشاهی ضحاک را واژگون کرده و وی را به بند می کشد. سربازان ضحاک در میان کودکان تازه متولد شده به جستجو پرداختند تا فریدون را بیابند. مادر فریدون برای محافظت از او، وی را به نگهبان مزرعه ای سپرد تا از فرزندش مراقبت کند. در ادامه داستان گاوی به مدت سه سال به فریدون شیر می دهد. در این میان سربازان پدر فریدون را دستگیر می کنند و مغزش را خوراک مارهای بر دوش ضحاک می کنند. سپس سربازان از محل نگهداری فریدون اطلاع می یابند. برای همین مادر فریدون خردسال را از مزرعه به کوه البرز برد که در آنجا به یک مرد پارسا بسپارد. موقعی که سربازان ضحاک به مزرعه مورد نظر رسیدند، گاو محبوب فریدون را کشتند و مزرعه را هم به آتش کشیدند.

گرزی مفرغین با نشان هایی از چهره انسان بر روی آن که در مارلیک به دست آمد

فریدون در هجده سالگی تصمیم گرفت از ضحاک انتقام بگیرد. در همان زمان، آهنگری موسوم به کاوه آهنگر علیه ضحاک سر بر شورش بر آورد چرا که نمی خواست فرزندش به خاطر مارهای بر دوش ضحاک کشته شود. او پیش بند خود را بر سر چوبی نصب کرد و از آن بیرقی ساخت و به فریدون پیوست. آهنگران گرز گاو سری برای فریدون ساختند. سپاه فریدون در نبرد با ضحاک پیروز شد و خود ضحاک را به زنجیر کشیدند و در دماوند زندانی کردند. گفته می شود در هنگامه ظهور سوشیانت، ضحاک زنجیرهای خود را پاره می کند و دست به نابودی مردم و ستوران می زند. از این رو اهورامزدا گرشاسپ را برمی خیزاند تا ضحاک را با گرز گاو سر خویش از بین برد [5].

گرز گاوسر از دوران قاجار

بسیاری از متون ایرانی هم به این نوع سلاح که به وسیله شاهان و پهلوانان به کار می رفت اشاره می کنند. برخی عبارات که در توصیف گرز گاو سر به کار می رود: الف) گرز گاو چهر [6]، ب) گرز گاوپیکر [7]، ج) گرز گاورنگ [8]، د) گرز گاوروی [9]، گرزگاوسر [10].

گرزهای گاوسر و زردشتیبان

علاوه بر استفاده از گرز گاو سر به وسیله قهرمانان حماسه ها، این سلاح باستانی اهمیت مذهبی نیز داشت. هنوز هم در میان پارسیان هند استفاده از این نوع گرز در مراسم مذهبی رایج است. یک موبد جوان که می خواهد وظیفه مذهبی اش را پس از اتمام مراسم نبر ادا کند به آتشکده رفته و یک گرز گاو سر کوچک به دست راست می گیرد و بخش هایی از اوستا را خوانده و دعا می کند [11]. بنابراین گرز گاوسر هنوز هم در میان زردشتیان و در تشریفات مربوط به آغاز به کار موبدان جوان استفاده می شود. در دوران قاجار نیز استفاده از عصای سلطنتی گاوسر رواج داشت و در آتشکده های زردشتی امروزه نیز سلاح باستانی گرز گاوسر از ابزارهای مقدس به شمار می روند. زردشتیان این گرز را “گرز جنگی فریدون” یا “گرز میترا” می خوانند که احتمالا این عنوان به نقش میترا به عنوان پاسدار عدالت اشاره دارد. گرز (کوپال) میترا در اوستا به صورت “با یک گرز با صد گره و صد لبه، به جلو حمله می کند و شخص را به زمین می زند، یک گرز ساخته شده با برنج قرمز…؛ قوی ترین سلاح، پیروزترین سلاح؛ بر ضد انگرا مینیو، که سراسر مرگ است” توصیف شده است [12].

گرز مفرغی از مارلیک که سر دو بز در مقابل هم بر آن است

نمونه هایی از گرز های باستانی گاوسر

مدل های قدیمی تر این سلاح ها با سر انسان و حیوان در حفاری های لرستان و مارلیک از زیر خاک مقبره ها درآمدند [13]. آنطور که پیر آمیه باستان شناس سبک یکی از گرزهای گاوسر را جالب یافت و گزارش کرد، این گرز از محور لوله ای با سه سر گاو در دایره پیرامون این محور تشکیل شده و شاخ ها در بین این سر ها تقسیم شده اند. ویژگی های چهره گاو ها نیز به خوبی در آن ها مشخصند. برخی از گرزهای کشف شده در مارلیک سرهایی به شکل سر بز یا قوچ دارند. چماق گرز مانندی نیز در مارلیک از خاک در آمده است که بر آن دو سر بز کوهی روبروی هم دیده می شود و چشم ها، بینی ها و شاخ های این دو بز دربردارنده جزئیات بسیار است [14]. طول سر گرز 17.5 سانتی متر، قطر آن در پهن ترین جا 3.5 سانتی متر و با وزن 624 گرم است. قطر داخلی سر گرز 1.8 سانتی متر است. این قطعه شی باستانی در مارلیک، آرامگاه شماره 26 پیدا شد.

گرز دیو سر دوران قاجار

نمونه هایی از گرزهای با چهره انسان نیز در دست است. یک گرز مفرغی بسیار جالب وجود دارد که بر آن نُه چهره انسانی دیده می شود. طول سر این گرز مفرغی 14.3 سانتی متر، وزن آن 649 گرم و در پهنایش در پهن ترین نقطه 6 سانتی متر است. شکل کلی آن لوله ای و توخالی است. تورج نگهبان [15] اضافه می کند قطر داخلی گرز 2.7 سانتی متر است. سطح سر گرز از سه ردیف سر انسان تشکیل شده است که در هر کدام از این ردیف ها سه سر انسان به چشم می خورند. شگفت انگیز اینکه در ردیف آخر، سرها وارونه (رو به عقب) اند. در هر سرویژگی های چهره، گوش ها، یک بینی بلند، دهان، ابروها و پیشانی را به خوبی می توان تشخیص داد. علاوه بر این، چشم ها را با استخوان و یک گودی که با ماده سیاه رنگی نشان دهنده عنبیه درست کرده اند. نگهبان توضیح می دهد که متاسفانه در بیشتر چهره ها، چشم ها مفقود شده اند. این قطعه شی در مارلیک آرامگاه 45 پیدا شد.

تنها تعداد انگشت شماری گرز گاوسر به جای مانده اند. گاو نقش مهمی در باورهای روحانی ایرانیان بازی می کند و همواره از دید آن ها با نیروی خیر در ارتباط بوده است [16]. قدیمی ترین گرزهای ایرانی در موزه هنر متروپولیتن نگهداری می شود. این گرزهای مفرغی به 1000 سال پیش از میلاد برمی گردند یعنی زمانی که ایرانیان وارد کشور شده و در مغرب رود دجله ساکن شدند. به نوشته هارپر در “گرز در ایران پیش از اسلام” یکی از جالب ترین این گرزها به شکل یک استوانه سوراخ شده با شکاف های عمودی و پیش رفتگی است. جالب اینکه گرز به سبک ویژه ای به سه سر گاو ختم می شود: سر هر گاو دارای یک پیشانی پهن و یک پوزه استوانه ای کوچک و یک جفت چشم و گوش است اما شاخ آن با گاو بعدی مشترک است. بنابرین این گاوها سه سر، شش چشم و سه شاخ دارند. این نوع سلاح استوانه ای که از یک سمت بسته ولی از سمت دیگر با برجستگی هایی (غیر از سر گاو) تزیین شده باشند از دوران هخامنشیان شناخته شده اند. در گردن یک نمونه در موزه واگنر شهر ووتسبورگ آلمان نوشته ای به زبان پارسی باستان وجود دارد. در همین موزه نمونه دیگری وجود دارد که در آن شاخ و گوش هر گاو با گاو مجاور مشترک است. هارپر [17] تذکر می دهد که یک نمونه هم با سه سر قوچ وجود دارد. دسته برخی از این گرزهای گاوسر جدا از سر آن ریخته گری می شود. گاهی اوقات حلقه ای از مفرغ یا چدن با عناصر تزیینی گرد دسته و دور از سر گرز دیده می شود.

جمع بندی

گرز گاوسر همواره در سراسر تاریخ ایران از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. این سلاح که در آغاز نماد قربانی کردن گاو بوسیله میترا بود در ادامه در ادبیات پارسی به صورت نماد قدرت قهرمانان و شاهان به کار رفت. علاوه بر این، سرگاو هنوز هم در مناسک زردشتی کاربرد دارد. هرچند بیشترین نمونه گرزهای گاوسر از دوران قاجار به ما رسیده است اما گرزهای مفرغی بسیار قدیمی تری نیز وجود دارند که نشان دهنده ریشه تاریخی و معنای ویژه این سلاح در تاریخ ایران است.

گرز گاو سر

گرز گاو سر: آمیزه ای از قدرت و اعتبار

مطالب مشابه :

گرز گاو سر

نذر شیر در نهاوند و توزیع بین روزه داران از رسوم کهن مردم نهاوند+ تصویر

نذر شیر در نهاوند و توزیع بین روزه داران از رسوم کهن مردم نهاوند+ تصویر

مراسم "چهل منبر" و "شال اندازی" از رسوم دیرینه مردم نهاوند در محرم

قربان بايرامينگز ، مبارك اولسون . عيد قربان بر شما مبارك

مراسم بهاره کومسای پیرشالیار

نوحه قدیمی ابوالفضل تبریز؛ شهر نشانه های سوگ / آئین های مردم آذربایجان در ماه محرم مردم

بیان کراماتی از سید احمد معراجی

افسانه های منظومه شمسی