ژئوتوريسم گنبد نمكي دارابگرد

علي رحماني، دانشجوي دكتري چينه و فسيل شناسي دانشگاه اصفهان،كارشناس ارشد شركت ملي مناطق نفتخيز جنوب
گنبد نمکی دارابگرد یا دارابجرد در وسط دشت سرسبز و پهناور داراب سر از خاک بر آورده است. این کوه نمکی مرکز شهر باستانی دارابگرد می باشد که دیواری حلقوی آن را در برگرفته است. این مجموعه گردشگری باستان - زمین شناسی کم نظیر یکی از جمله آثار جذاب، دیدنی و تماشایی حوضه زاگرس در استان فارس می باشد که در این مقاله به معرفی آن پرداخته می شود.

Abstract:
Darabgerd or Darabjerd salt dome has risen to the surface in the center of vast and greeny Darab plain. This salty mountain is located in the center of ancient Darabgerd city that there is circle wall around it. This unique Geology" Archean site, one of the spectacular and marvelous place in the Zagros Basin (Fars province), which is introduced in this paper

مقدمه :

موضوع ژئوتوریسم در ایران برای اولین بار توسط نبوی (1378) معرفی گردید.‌ پس از آن، این موضوع توسط امری کاظمی (1381، 1383 و 1385) مجری طرح ژئوتوریسم سازمان زمین شناسی کشور به جدیت پیگیری شد و ادامه پیدا کرد.

در ناحیه کوهستانی زاگرس بحث ژئوتوریسم سابقه زیادی ندارد. اخیرا مقالاتی با عنوان ژئوتوریسم بزرگ ترین نودول های آهکی ایران (1384)، ژئوتوریسم بزرگ ترین بودیناژ های ایران (1385)، ژئوتوریسم کوه سوخته امیدیه (1385) و ژئوتوریسم چشمه های گازی گنبد لران (1386) توسط رحمانی و همکاران و قابلیت های ژئوتوریستی زاگرس (1387) توسط رحمانی ارائه شده است که بخشی از پتانسیل ها و استعداد های ژئوتوریستی حوضه زاگرس را برای علاقمندان معرفی می کند.

در این مقاله جاذبه زمین شناسی دیگری از ایالت زمین شناسی زاگرس که سرنوشت آن با آثار تاریخی گره خورده است و در گروه آثار گردشگری باستان - زمین شناسی قرار می گیرد، معرفی می شود.

شکل-1: موقعیت گنبد نمکی دارابگرد و راه دسترسی به آن
(اقتباس از نقشه زمین شناسی جنوب شرق فارس با مقیاس 1:250000Drawing No. 25232,)

سابقه تاریخی شهر دارابگرد درفاصله ۶ کیلومتری شهر فعلی داراب آثار شهر تاریخی دارابگرد نخستین پایتخت سلسله ساسانیان و یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران باستان قرار دارد. این شهر که قدمت آن به عصر هخامنشیان می رسد، در میان دشت وسیع و حاصلخیز داراب به دلیل شرایط امنیتی آن زمان و اهمیت شهر به صورت مدور بنا گردیده است و از این جهت در ردیف اولین شهرهای مدور داخل فلات ایران محسوب می گردد. پیرامون شهر دیوار مخروطی عظیمی از گل رس و سنگ و ملاط آهک ساخته شده است که ارتفاع آن به بیش از۱۰متر می رسد. این دیوار در طول زمان دچار فرسایش شده و ارتفاع آن اکنون به حدود ۷ متر می رسد. وجود ماده چسبنده ای در میان ملاط و گل به کار رفته در دیوار، سبب شده با گذشت بیش از۲۶۰۰سال این دیوار با تخریب کم پا برجا و استوار باقی بماند. پشت دیوار خندق بزرگی برای حفاظت بیشتر از شهر ایجاد نموده بودند (13) (شکل2).

شکل-2: نمایی از گنبد نمکی و شهر باستانی دارابگرد در دشت پهناور داراب.

(اقتباس از سایت:http://Shirazi.epage.ir )

سابقه تاریخی گنبد نمکی دارابگرد

در برخی آثار و متون قدیمی (13، 14) به وجود کوه نمک و انواع نمک های سفید، سیاه، زرد، سرخ و سبز در دارابگرد و پیرامون آن اشاره شده است اما به نقش اصلی گنبد نمکی بعنوان مرکز شهر و محلی که قصر اصلی حاکم شهر بر روی آن بنا شده است، کمتر سخن به میان آمده است. همچنین در بیشتر منابع موجود نقش دیوار و خندق پیرامون گنبد نمکی، حفاظت از شهر و جلوگیری از هجوم دشمن ذکر شده، در حالی که یکی از نقش های مهم آن جلوگیری از شور شدن خاکهای زراعی و آبهای سطحی اطراف شهر می باشد. در اطرف تمامی گنبدهای نمکی موجود در زاگرس کفه های نمکی گسترش پیدا کرده اند، زمین ها به شوره زار تبدیل شده اند و آبها سطحی شور شده اند و تا شعاعی از گنبد هیچ پوشش گیاهی به چشم نمی خورد. اما یکی از خصوصیات منحصر به فرد گنبد نمکی دارابگرد که آن را از سایر گنبد ها متمایز می کند، آن است که مزارع سرسبز این گنبد نمکی را در آغوش گرفته اند.

ژئوتوریسم گنبد نمکی دارابگرد

گنبد نمکی دارابگرد بر روی نقشه زمین شناسی به شکل یک دایره قرمز رنگ (رنگ ویژه رسوبات سری هرمز) بین رسوبات عهد حاضر (رنگ سفید) خود نمایی می کند (شکل1). بر روی عکس های هوایی (شکل3) و تصاویر ماهواره ای (شکل4) به صورت تپه ای بر آمده از دل زمین می باشد که در مرکز دایره ای وسیع به دام افتاده است.

مشاهدات نگارنده (5) از گنبد نمکی دارابگرد و شهر دوار دارابگرد بر بلندای قله 1693 متری کوه چادر، اینگونه می باشد: (شکل 5 و 6)

- مدور بودن دیوار شهر به نحو زیبایی مشخص می باشد.

- در مرکز این شهر مدور یک گنبد نمکی دو قلو خود نمایی کرده است.

- شهر حلقه ای است خاکی در دامن دشتی سرسبز.

- درختان تنومند و کهنسال گز به صورت ردیفی و پراکنده در سطح شهر دیده می شوند.

- کشتزار های منظم سبز و خرم کمی دورتر از حصار خاکی شهر صف کشیده اند.

شکل-3: تصویر سه بعدی از گنبد نمکی و شهر باستانی دارابگرد.

(اقتباس از بانک عکس های هوایی نرم افزار Mr SID Viewer)

شکل- 4: موقعیت شهر امروزی داراب و شهر باستانی دارابگرد.

(اقتباس از تصاویر ماهواره ای،Google Earth, 2007)

دسته بندی پدیده زمین شناسی گنبد نمکی دارابگرد

از لحاظ کارشناسی هر جاذبه گردشگری زمین شناسی بر اساس ارزش و اهمیت آن و همچنین میزان گیرایی برای جذب جهانگردان دارای رتبه ای می باشد. در این مقاله جهت تعیین رتبه گنبد نمکی دارابگرد از سه طبقه بندی استفاده شده است.

الف) طبقه بندی بر پایه ارزش و همچنین میزان گیرایی آنها برای گردشگران (نبوی، 1378)

دراین طبقه بندی پدیده های زمین شناسی بر پایه ارزش آنها برای گروههای سنی و کاری و همچنین گیرایی آنها برای گردشگران درون مرزی و برون مرزی به 6 گروه:

(1) بی همتا بودن، (2) تک پدیده استانی، (3) کمیاب بودن، (4) الگو و شناساگر، (5) چند گونگی و (6) نونده تقسیم شده است.

گنبد نمکی دارابگرد با توجه به امتیازات خاص خود، بجز گروه 5 و 6، به نوعی می تواند در سایر گروهها قرار گیرد. ویژگی های دیگر این پدیده زمین شناسی بر اساس این طبقه بندی، در جدول زیر ارائه شده است.

نام پدیده	دسته بندی پدیده	استان/ شهر نزدیک	گیرایی برای	ارزش گردشگری برای گروهها	راه دسترسی	نمود طبیعی
گنبدنمکی دارابگرد	روههای 1، 2، 3 و 4	فارس /داراب	آموزشی پژوهشی گردشگاهی	همه اقشارمردم	در کنار جاده داراب شیراز	ظهور دو قله نمکی در دشتی وسیع

ب) طبقه بندی از نظر میزان اهمیت (امری کاظمی، 1385)

در این طبقه بندی بطور کلی پدیده‌های زمین شناسی ایران یا سایت‌های میراث زمین شناسی از نظر میزان اهمیت و ارزش به سه گروه اصلی: (1) سایت‌های منطقه‌ای، (2) سایت‌های ملی و (3) سایت‌های بین‌المللی تقسیم شده است.

اگر به گنبد نمکی دارابگرد صرفا بعنوان یک عارضه زمین شناسی نگریسته شود، در گروه اول قرار می گیرد زیرا در کشور نمونه‌های دیگری از آن نیز وجود دارد. اما اگر به این نکته توجه کنیم که این گنبد مرکز یک شهر باستانی قرار گرفته و در شکل گیری تمدن آن زمان نقش موثری داشته است تا زمانی که نظیر آن را در کشور یافت نشود در سایت های ملی قرار می گیرد. اگر موهبت همنشینی در پایتخت یک حکومت در سراسر جهان فقط نصیب گنبد نمکی دارابگرد شده باشد، حتی شاید بتوان آن را در سایت های بین الملی نیز قرار داد. ولی این کار باید با احتیاط صورت گیرد و نظر متخصصان داخلی و خارجی ژئوتوریسم درباره آن مثبت باشد.

ج) طبقه بندی براساس نحوه تشکیل و ماهیت (امری کاظمی، 1385)

در این طبقه بندی پدیده‌های زمین شناسی بر اساس نحوه تشکیل و ماهیت خود به گرو‌ه‌های مختلفی تقسیم بندی شده است. یکی از این دسته بندی‌ها، پدیده‌ها را به گرو‌ه‌های:

(1) ماگماتیسم، (2) فرسایش، (3) تکتونیک و زمین ساخت، (4) زمین شناسی مهندسی و زیست محیطی، (5) مرتبط با اکوتوریسم، (6) رسوب شناسی و (7) باستان - زمین شناسی، تقسیم می کند.

گنبد نمکی دارابگرد متاثر از عوامل زمین شناسی، محیطی و تاریخی مختلفی می باشد و با توجه به ویژگی های منحصر به فرد خود، در دسته بندی های زیر قرار می گیرد:

- گنبد نمکی دارابگرد همانند سایر گنبد های نمکی سری هرمز که در زاگرس رخنمون دارند، دارای سن اینفرا کامبرین می باشد که رسوبات و لایه های روی خود را پشت سر گذاشته و به سطح زمین رسیده است. از این رو این پدیده را می توان به گروه سوم عوامل (تکتونیک و زمین ساخت) ربط داد.

- با توجه به آنکه سری هرمز مجموعه ای درهم از سنگ های تبخیری و ماگمایی می باشد، ماگماتیسم نیز در شکل گیری این پدیده اثر داشته است.

- به دلیل آنکه این گنبد مرکز ثقل و گرانیگاه یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران باستان می باشد، می توان آنرا در دسته هفتم عوامل (باستان - زمین شناسی) نیز قرار داد.

- به سبب آنکه برای جلوگیری از شور شدن آب و خاک حاصلخیز دشت پهناور داراب، دور این گنبد نمکی دیوار خاکی و خندق ایجاد شده است، این پدیده به نوعی با دسته چهارم عوامل (زمین شناسی مهندسی و زیست محیطی) نیز مرتبط می باشد.

- دیوار مخروطی عظیم پیرامون شهر که از گل رس و سنگ و ملاط آهک ساخته شده است، در طول زمان دچار فرسایش شده به طوری که ارتفاع آن که بیش از۱۰متر بوده، اکنون به حدود ۷ متر می رسد. از این رو عامل فرسایش نیز در شکل امروزی این اثر نقش دارد.

- مجموعه گردشگری دارابگرد در وسط دشت سرسبز داراب واقع شده و اطراف آن جاذبه های طبیعی دیگری نیز وجود دارد، پس این اثر مرتبط با اکوتوریسم هم می باشد.

اگرچه عوامل فوق همگی دست به دست هم داده و مجموعه دارابگرد را به یک اثر دیدنی برای جهانگردان تبدیل کرده ، اما نقش عوامل دسته سوم (تکتونیک و زمین ساخت) و عوامل دسته هفتم (باستان - زمین شناسی) از دیگر عامل ها پر رنگ تر می باشد.

ارزش های گردشگری گنبدنمکی دارابگرد

آنچه ارزش و اهمیت اثر ژئوتوریستی گنبد نمکی دارابگرد را دو چندان می کند و آن را بر دیگر گنبد های نمکی پهنه زاگرس برتری می بخشد، آن است که این گنبد بستر و مرکز یک شهر قدیمی واقع شده است. این گنبد نمکی علاوه بر سرنوشت و سن زمین شناسی، در طول عمر خود یک سرنوشت و سابقه تاریخی نیز کسب کرده است. به دلایل فوق و دارا بودن امتیازات گردشگری زیر این پدیده نقش ویژه ای در صنعت گردشگری زمین شناسی برخوردار می باشد. این امتیازات به شرح زیر می باشند:

1- قلب شهر قدیمی دارابگرد می باشد.

2- دیواری مخروطی به دور خود دارد.

2- در نزدیکی شهر داراب واقع شده است.

3- جاده جدید داراب شیراز از کنار آن می گذرد.

4- تاثیر متقابل عوامل طبیعی و تاریخی یک جاذبه باستانی - زمین شناسی خلق کرده است که هم برای جهانگردان طبیعت گرا و هم برای جهانگردان فرهنگ گرا جذاب و دیدنی خواهد بود.

5- در کوههای اطراف این گنبد نمکی در محدوده بین شهر های داراب،فسا و زرین دشت گنبد های نمکی متعدد به شکل های مختلف سر از زمین بر آورده اند که بسیار تماشایی می باشند و از نظر زمین شناسی جنبه های آموزشی فراوانی دارند.

6- کفه های نمکی حول و حوش شهر داراب، مناظری زیبا خلق کرده اند.

7- برش نمونه سازند تبخیری ساچون در کوه چادر (کوه مجاور) این گنبد نمکی قرار دارد.

8- بزرگترین نودول های آهکی ایران در برش نمونه سازند ساچون، همسایه این گنبد می باشد.

9- پنبه زار ها، بوستان های مرکبات و مزارع سرسبز دیوار خاکی شهر را در آغوش گرفته اند.

10- در کنار گنبد نمکی دارابگرد، شهر داراب آثار باستانی و طبیعی فراوانی مانند آتشکده آذرجو، قلعه بهمن، کاخ کیامرث، مسجد جامع، نقش شاهپور، مسجد سنگی، آبشار فدامی، تنگ چک چک و رودخانه رودبال دارد که جهانگردان زیادی را به خود جلب می کند.

شكل- ۵:نمایی نزديك از گنبد نمکی و شهر قديم دارابگرد.

نتیجه گیری :

در این مقاله گنبد نمکی مرکزی شهر کهن دارابگرد که شهر پیرامون آن شکل گرفته و توسعه پیدا کرده است، معرفی می شود. همچنین این مجموعه گردشگری که در تمامی متون، گزارش ها و آثار قدیمی و جدید صرفا بعنوان یک اثر باستانی یاد شده، بعنوان یک پدیده که در نتیجه عوامل طبیعی و تاریخی شکل گرفته و در گروه آثار گردشگری باستان زمین شناسی قرار می گیرد، از ایالت زمین شناسی زاگرس در استان فارس گزارش می گردد.

پیشنهادات:

- علی رغم آنکه شهر قدیمی دارابگرد بعنوان یک اثر باستانی به خوبی معرفی شده است اما به گنبد نمکی واقع شده در مرکز آن به عنوان یک اثر زمین شناسی و یک عامل تاثیر گذار در انتخاب شهر دارابگرد توجه نشده است. شایسته است به سهم زمین شناسی در ایجاد این اثر توجه ویژه ای شود.
- از سازمان زمین شناسی انتظار می رود پا پیش گذاشته و در معرفی و شناساندن این اثر بکوشد.

منابع فارسی :

1. امری کاظمی، ع.، 1381، آغازی بر ژئوتوریسم ایرانAn introduction to Geotourism of Iran ، مجموعه مقالات بیست و یکمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

2. امری کاظمی، ع.، 1383، اطلس ژئوتوریسم قشم (نگاهی به پدیده های زمین شناسی جزیره قشم)، پایگاه ملی داده های علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، 113 صفحه.

3. امری کاظمی، ع.، 1385، نگاهی به مفاهیم کلی ژئوپارک‌، میراث زمین شناسی و ژئوتوریسم و بررسی جایگاه ایران در این زمینه، مجموعه مقالات بیست و پنجمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

4. رحمانی، ع.، امیری بختیار، ح.، شب افروز، ر. و برزگرزندی، م.، 1384، ژئوتوریسم بزرگترین نودول های آهکی ایران، مجموعه مقالات بیست و چهارمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

5. رحمانی، ع.، 1385، از داراب تا داربگرد، روزنامه خبر جنوب فارس، شماره 7197،صفحه 35.

6. رحمانی، ع.، سراج، م.، غبیشاوی، ع. و قلاوند، ه.، 1385 ، ژئوتوریسم بزرگترین بودیناژهای های ایران، مجموعه مقالات دهمین همایش انجمن زمین شناسی، دانشگاه تربیت مدرس تهران.

7. رحمانی، ع.، غبیشاوی، ع.، سراج، م. و راکی، ع.، 1385 ، ژئوتوریسم کوه سوخته امیدیه، مجموعه مقالات بیست و پنجمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

8. رحمانی، ع.، غبیشاوی، ع.، و چهارده چریک غ.، 1386، ژئوتوریسم چشمه های گازی گنبد لران (مناطق نفتخیز جنوب ایران)، مجموعه مقالات بیست و ششمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

9. رحمانی، ع.، 1387، قابلیتهای ژئوتوریستی زاگرس ، مجموعه مقالات دوازدهمین همایش انجمن زمین شناسی،شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، اهواز.

10. نبوی، م. ح.، 1384،گردشگری زمین شناسی ( (Geotourismمجموعه مقالات هیجدهمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، صفحات 1039 تا 1049.

References:

References:
11. Google Earth 2007.
12. http://darabgerd.blogfa.com.
13. http://darabtarikh.blogfa.com.
14. http://darab313.parsiblog.com.
15. http://Shirazi.epage.ir.
16. Mr SID viewer Software.
17. Perry, J. T. O B., Setudehnia, A., and Naser M. 1965, South – East Fars
Geological Compilation Map, Iranian Oil Operating Companies, Drawing No. 25232.
Scale 1:250,000.

شکل- 6: تصاویری از گنبد نمکی و شهر باستانی دارابگرد

الف) تصویر ماهواره ای گنبد نمکی دارابگرد (Google Earth, 2007)

ب) دور نمایی از گنبد نمکی دارابگرد از بلندای کوه چادر

ج) دو قله نمکی مرکز شهر دارابگرد

د) تابلوی معرفی شهر دارابگرد

ه) دیوار شهر دارابگرد و درختان تنومند و کهنسال گز

و) پنبه زار ها و نخلستان های شهر داراب

ز) نمایی نزدیک از گنبد نمکی دارابگرد از بلندای کوه چادر

ژئوتوريسم گنبد نمكي دارابگرد

مطالب مشابه :

ژئوتوريسم گنبد نمكي دارابگرد

مقاله ژئوتوریسم پدیده های شاخص در استان لرستان

سيستم ارزيابي و توصيف ميراث زمين شناسي با نگرشي يکپارچه در راستاي توسعه زمين گردشگري در ايران

بازدید مدیرکل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان فارس و مسوول ژئوپارک قشم از غرفه سازمان زمین

ژئوتوريسم روستای تاریخی کندوان

ژئوتوريسم گنبد نمكي رمقان

ژئوتوریسم ساختاری از طبیعت ، رویکردی نو در گردشگری