حافظ - قران و روایات

عنوان: فروغی از قران و حدیث در غزلیات سخنور نامی شیراز خواجه حافظ رحمه الله علیه دکتر علی مرزبان راد

«و نُنَزِلُ من القران ما هو شفاء و رحمه للمؤمنین و لایزید الظالمین الا خسارا»

صبح خیزی و سلامت طلبی چون حافظ هر چه کردم همه از دولت قران کردم

مقاله ای که پیش رو دارید نتیجه گلگشتی کوتاه در دیوان گوینده ای نکته سنج ، برخاسته از زاد و بوم سلمان فارسی رحمه الله علیهما است.

گوینده ای که: در چهارده روایت قران می خوانده و هر چه کرده است همه از دولت قران کرده. بنابر این می سزد مقاله را با وصف عظمت و بی همتایی قران کریم آغاز کنیم. به عقیدۀ ما مسلمین قران مجید آخرین و کامل ترین کتاب آسمانی است. آخرین حجت خدای حکیم بر جهانیان و معجزه جاوید خاتم الانبیا است (ص) خالق توانا در عظمت قران گوید: اگر بر کوهی فرستاده می شد از ترس خدا فروتن و پاره پاره می گشت: لو نزلنا هذا القران علی جبل لرایته خاشعاً متصدعاً من خشیته الله [حشر آیه21] و در آیه ای دیگر شک کنندگان در حقانیت قران را به مبارزه طلبیده است که دست به دست یک دیگر دهند و اگر توانند سوره ای مانند قران بیاورند:

و اِن کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبد نا فاتو بسورهٍ من مثله و ادعو شهداءکم من دون الله ان کنتم صادقین [بقره 21]

پس از کلام معجز بیان آفریدگار جهان چند حدیث از آورنده را مؤید سخن قرار دهیم: خیارکم من تعلیم القران و علمه [القران الکریم فی احادیث الرسول الاعظم و اهل بیته ص57 القاهره سال 1397 هجری قمری] یعنی بهترین شما کسی است که قران را یاد بگیرد و به دیگران یاد دهد.

در حدیثی دیگر: انی تارکم فیکم الثقلین ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی کتاب الله و عترتی [ترجمه الغدیر ص2 ج اول، به قلم سید محمدتقی واحدی – تهران 1340] همانا من دو امانت گرانمایه برای شما به جا می گذاریم اگر بدان ها چنگ بزنید هرگز بعد از من گمراه نشوید: کتاب خداوند و خانواده ام و در حدیثی دیگر: القران افضل کل شئی دون الله [القران الکریم فی احادیث ... ص57] قران بر تر از هر چیزی است بعد از خدا. و قران شناس ترین فرزند آدم بعد از رسول الله (ص) یعنی سرور متقیان امیر مؤمنان علی (ع) قران را اندرز بی مانند خدای منزه از هر عیب شمرده است: انّ الله سبحانه لم یعظ احداً بمثل القران [القران الکریم فی احادیث ... ص 40ص166] در حدیثی دیگر: علیکم بکتاب الله فانه الحبل المتین و النور المبین [القران الکریم فی احادیث ... ص38] بر شما باد روی آوردن به کتاب خدا زیرا آن است ریسمان استوار و نور آشکار... و قال الامام الباقر علیه السلام - انما شیعه علی کثیره صلاتهم و کثیره تلاوتهم القرام [القران الکریم فی احادیث ... ص64] هر آینه پیرو علی (ع) بسیار است نمازشان و بسیار است خواندن شان قران را.

«گرایش ایرانیان به اسلام در زمان رسول الله»

در کتاب ارزشمند (خدمات متقابل اسلام و ایران) نوشته استاد شهید آیت الله مطهری رحمه الله علیه رحمه واسعه – چنین می خوانیم:

«... در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) بر اثر تبلیغات اسلامی عده زیادی از مردم بحرین که در آن روزگار محل سکونت ایرانیان بود به آیین مسلمانی در آمدند حتی حاکم آنجا که از طرف پادشاه ایران تعیین شده بود مسلمان گردید. علیهذا اولین اسلام [آورندگان] گروهی از ایرانیان در یمن و بحرین بوده است. امّا از نظر فردی شاید اولین فرد مسلمان ایرانی سلمان فارسی باشد. چنان که می دانیم اسلام این ایرانی جلیل القدر آن قدر بالا گرفت که به شرف (سلمان منا اهل البیت) نائل شد...» آری نیاکان با استعداد و حقجوی ما از همان سال های نخستین ظهور اسلام با طیب خاطر آیین عدالت گستر اسلام را پذیرفتند و با کلام خدا و سخنان معصومین آشنا شدند. پیداست که اهل قلم از این دو سرچشمه فیض رسان بیش بهره بردند.

در آثار مکتوب فارسی مخصوصاً از نیمه دوم قرن پنجم به بعد کمتر اثر عرفانی، اخلاقی، ادبی، تاریخی ... را می توان یافت که از تجلی نور قران بی نصیب مانده باشد. تا اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی خردسالان مکتب رو با نام و یاد خدا به آموزش می پرداختند، رفته رفته با کلام خدا و معصومین آشنا می شدند و به مقدار استعداد و ظرفیت خویش فیض می بردند. و آنان که با زبان و قلم سر و کار پیدا می کردند در موارد مقتضی با آیات قران و احادیث گهربار معصومین بر ارج و بهای سخن خویش می افززودند.

«دوگونه تأثیر»

قران و حدیث دو گونه تأثیر در زبان و ادب فارسی داشتند:

یکی تأثیر معنوی است در تکامل عقول و افکار و اخلاق که آن را با هیچ معیاری نمی توان سنجید. تصور کنید مسلمانی رشید که شبانه روزی حداقل ده بار خطاب به معبودش با نهایت اخلاص بر زبان می آورد: ایاک نعبد و ایاک نستعین چه تکاملی در روحش پدید می آید؟ و با درک این حدیث نبوی : احثوا التراب فی وجوه المداحین [نهج الفصاحه ص 173 فراهم آورنده پاینده – تهران 1341] تا چه حد دامن شرف و عزّت را از ننگ تملّق و ذلّت بر کنار می دارد؟ دیگر تأثیر ظاهری قران و حدیث در ادب فارسی است.

با سیری اجمالی در آثار منظوم و منثور هزار ساله فارسی در می یابیم که دامنه تأثیر قران و حدیث در ادب فارسی چنان ریشه دار و فراگیر و گسترده است که برای دست یابی و جمع و تلفیق و تنظیم آثار بهره مند از قران و حدیث سال ها وقت لازم است. آری سال ها وقت که ادیبان محقق و اسلام شناس مستمراً به کار پردازند و با نظم و ترتیب عالمانه آثار شعراء و ادبا را از هزار سال قبل تا کنون بررسی کنند، و آیات قران و حدیث معصومین را که به صور مختلف مورد استفاده قرار گرفته اند و تابنده تر از هر چراغی نویسندگان و گویندگان را در مسیر پر پیچ و خم زندگی هدایت کرده و بیش از هر عاملی ادب فارسی را شکوه و جلال بخشیده اند به پیوست عبارات و اشعار مستفیض از آن ها فراهم آورند و از این راه بابی تازه به روی علاقه مندان ادب فارسی بگشایند.

«راههای بهره یابی»

نویسندگان و شاعران در طی قرون متمادی به طرق مختلف از قران و حدیث بهره برده اند. گاهی تمام آیه یا تمام حدیث و زمانی جزئی از آن ها و دیگر گاه معنی آن ها را به کلام خویش درآمیختهند. در نثر حدیث تمام یا آیه کامل فراوان می بینیم ولی در نظم به علت مقید بودنش به وزن و قافیه آوردن تمام آیه یا حدیث چندان معمول و میسر نبوده است. در عوض اجزاء و ترکیبات یا مفهوم آن ها بسیار به کار رفته اند.

«گل بی خار میسر نشود در بستان»

با آنکه نویسندگان و شاعران و عرفا گرانمایه پارسی گوی در تهیه و تنظیم آثار خویش از قران و حدیث بسیار بهره برده اند ولی همه گفتار و نوشتار آنان مقتبس از حدیث و قران نیست بلکه بنا به مقتضیات زمان و مکان بسا سخنانی در آثارشان به چشم بخورد که با موازین شرعی سازگار نباشد.

وانگهی از اولیاء مقرب خدا که بگذریم کمتر کسانی می بینیم که تحت تأثیر دو عامل زمان و مکان قرار نگرفته باشند. و درست گفته اند که آدمی جائزالخطاست. مقدمه را به همین خاتمه دهیم و به سراغ غزلیات دل انگیز خواجه شیراز برویم و گل چیده ای تقدیم خوانندگان کنیم.

نگارنده برای تهیه مقاله نخست سیری اجمالی در غزلیات نمود و برخی از اشعار مستفاد از قران و حدیث را به همراه آیات و احادیث مربوط بر صفحات کاغذ آورد سپس آن ها را در سه بخش جا داد.

بخش اوّل: اشعار بهره مند از قران درباره برخی از پیامبران – علیهم السلام

بخش دوّم: اشعار بهره مند از قران در موضوعات گوناگون

بخش سوم: اشعار بهره مند از احادیث معصومین صلوات الله اجمعین و گهگاه توضیحاتی به مقتضای حال با رعایت جانب اختصار بدان ها پیوست و در این تحقیق از دیوان حافظ به تصحیح استاد محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی رحمه الله علیهما استفاده شده و شماره غزل ها از آن دیوان نقل گردید.

سفینۀ حافظ ص 165 تا 168 نقل از مقاله دکتر علی مرزبان راد

بعد از قران که کلام رب العالمین و نشانه جاوید بر رسالت خاتم النبیین است صاحب قلمان حق جوی میهن ما به آثار مکتوب معصومین بیش از هر اثر مکتوب روی آورند و از آن بهره بردند. سخن سرای نکته پرداز و خوش ذوق شیراز از گویندگانی است که در فرصت های مناسب، رشته کلام را با احادیث گهربار معصومین مزین ساخته است.

سفینه حافظ ص 182

هنوز در دیوان حافظ سخن پرداز از اشعار گوناگون می توان یافت که از قران مایه گرفته اند. نظیر:

ز رقیب دیو سیرت به خدای خود پناهم مگر آن شهاب ثاقب مددی دهد خدا را

چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت شیوه جنات تجری تحت الانحار داشت

گر بایدم شدن سوی هاروت بابلی صد گونه جادوئی بکنم تا بیارمت

ولی به همین مختصر قناعت شد تا که قبول افتد و چه در نظر آید؟

سفینۀ حافظ ص 186

حافظ - قران و روایات

مطالب مشابه :

حسد از دیدگاه قرآن و روان شناسی

نکات تربیتی سوره مبارکه لقمان

حکمت متعالیه در ترازوی قران و عترت (پاسخی به مقاله «طریقت حکمت در مواجهه با شریعت»)

نکاتی برای تلاوت قرآن

حافظ - قران و روایات

آغاز نزول قرآن

7 وظیفه ما در برابر قرآن

نیکی به پدر و مادر در قرآن

کودک و انس با قرآن