جنگل‌ها و مراتع

امروزه به عنوان سرمايه‌هاي اصلي حيات معرفي شده‌اند و بيشترين حجم و تعداد محصولات توليدي در کارخانجات و صنايع (بخصوص تبديلي) را محصولات جنگلي و مرتعي تشکيل مي‌دهند و اهميت آن‌ها بعنوان بزرگترين نعمت‌هاي خداوند بر هيچ‌کس پوشيده نمي‌باشد. از طرفي نابودي و خرابي اين موهبت عظيم الهي باعث بروز خسارت‌هاي جبران‌ناپذيري مي‌شود، به طوري که اين خسارت‌ها حتي در زندگي نسل‌هاي آينده نيز اثر نامطلوب مي‌گذارد. بروز سيل‌هاي مخرب، فرسايش خاک، رانش زمين و ... که هر ساله در تمامي نقاط دنيا باعث مرگ هزاران نفر از انسان‌ها مي‌شود از عواقب و پيامدهاي نامطلوب تخريب جنگل‌ها و مراتع است.

فوايد جنگل‌ها و مراتع:

الف) فوايد مستقيم جنگل‌ها و مراتع

الف ـ 1: توليد چوب صنعتي و هيزمي

الف ـ2: توليد علوفه از مراتع

الف ـ3: استفاده از محصولات فرعي از جنگل‌ها و مراتع در صنايع دارويي، صنعتي، خوراکي و دارويي

الف ـ4: ارزش اقتصادي جنگل‌ها و مراتع در توليدات کشاورزي

ب) فوايد غيرمستقيم جنگل‌ها و مراتع

ب ـ1: حفاظت خاک و کاهش سيلاب‌ها و جلوگيري از فرسايش آبي

ب ـ2: کاهش سرعت باد و جلوگيري از فرسايش بادي

ب ـ3: کنترل آب‌هاي سطحي و حفظ، ذخيره، تنظيم و تصفيه آن

ب ـ4: جلوگيري از آلودگي هوا

ب ـ5: جلوگيري از آلودگي صوتي و سر و صداي محيط

ب ـ6: تعديل آب و هوا

ب ـ7:‌ حفظ محيط‌زيست

ب ـ8: ايجاد اشتغال

ب ـ9: جلب توريست و ارزش‌هاي تفرجي و تفريحي و کسب درآمد براي خانوارها

پيامدهاي ناشي از تخريب و نابودي جنگل‌ها و مراتع

از مهم‌ترين پيامدهاي تخريب و نابودي جنگل‌ها و مراتع مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:

1ـ پايين‌رفتن سطح آب‌هاي زيرزميني و خشک‌شدن قنات، چشمه‌ها و آلودگي آب‌ها

2ـ فرسايش و نابودي خاک دراثر جاري‌شدن سيلاب

3ـ پرشدن سدهاي آب از خاک ناشي از فرسايش خاک

4ـ ضعيف‌شدن خاک‌هاي کشاورزي و کم‌شدن محصولات کشاورزي

5ـ تضعيف صنايع وابسته به جنگل‌ها و مراتع و رکود اقتصادي

6ـ بالا رفتن دماي محيط در تابستان و سردشدن محيط زمستان

7ـ آلودگي هوا و افزايش دي‌اکسيدکربن محيط

8ـ از بين رفتن گونه‌هاي مختلف گياهي و جانوري وابسته به محيط جنگل‌ها و مراتع

9ـ تخريب و نابودي مراتع يعني از دست‌دادن دامداري کشور

10ـ و از دست‌دادن بسياري از مشاغل موجود

11ـ برهم‌زدن تعادل محيط زيست و بقاء زندگي

تعريف جنگل:

عبارت است از پوشش گياهي که درختان عناصر اصلي تشکيل‌دهنده آن مي‌باشند و از نظر فرم ظاهري و وضعيت به تيپ‌هاي مختلف تقسيم مي‌شوند. همراه با درختان، درختچه‌ها، بوته‌ها و پوشش علفي و انواع حيوانات کوچک و بزرگ وجود دارند که هميشه تحت تأثير عوامل محيط قتعريف مرتع:

اراضي که در فصل رويش داراي پوششي از گياهان علوفه‌اي خودرو مي‌باشند و مورد استفاده دام‌ها قرار مي گيرند. اين زمين‌ها ممکن است کوه، دامنه شيب‌دار و يا زمين‌هاي مسطح باشند.

انواع مرتع:

1ـ‌ مراتع تابستانه (ييلاقي) اين مراتع در مناطق کوهستاني قرار دارند که تنها در فصول گرم سال مورد تعليف دام قرار مي‌گيرند مثل مراتع سرشيو

2ـ مراتع زمستانه (قشلاقي) اين مراتع در دشت‌هاي پست قرار دارند اين مراتع از اواسط پاييز تا اواخر فصل زمستان مورد چراي دام قرار مي‌گيرند.

رند.

3ـ مراتع ميان‌بند اين مراتع در حد فاصل بين دو منطقه ييلاقي و قشلاقي قرار دارند در سال دوبار مورد استفاده قرار مي‌گيرند.

شرايط نامناسب براي واردکردن دام به مرتع

در زمان ورود دام به مرتع، خاک مرتع نبايد مرطوب باشد، اگر خاک مرتع مرطوب باشد در اثر حرکت دام‌ها خاک فشرده‌شده و در موقع بارندگي، آب باران و برف نمي‌تواند در خاک نفوذ کند، در نتيجه آب‌هاي حاصل از بارندگي در سطح زيمن جاري‌شده و باعث فرسايش و جابجايي خاک مي‌شود.

همچنين در زمان ورود دام به مرتع بايد گياهان مرتع به رشد مناسب و کافي رسيده‌باشند براي شروع چرا بايد اندازه گياهان مرتع به 10 سانتي‌متر رسيده‌باشد.

آشنايي با طرح تعادل دام و مرتع:

بعضي از فوايد طرح تعادل دام و مرتع عبارتند از:

1ـ حفظ و نگهداري خاک

2ـ جلوگيري از فرسايش آبي و بادي

3ـ افزايش توليد علوفه

4ـ افزايش توليد گوشت

5ـ ايجاد ‌شغل‌هاي مناسب يا بهبود مشاغل براي توليدکنندگان گوشت

6ـ توليد اکسيژن بيشتر و جذب گازهاي سمي

7ـ تعادل بين جمعيت دام توليدي کشور و علوفه مورد نياز آن‌ها

8ـ افزايش درآمد خانوار بهره‌بردار مرتع

9ـ تداوم توليد در بخش کشاورزي و جلوگيري از ايجاد وابستگي

اجراي طرح‌هاي مرتع داري

در اين طرح‌ها که براي محدوده‌هاي عرفي بهره‌برداران از مراتع تهيه مي‌شود، برنامه‌هاي متفاوتي با توجه به شرايط منطقه ديده مي‌شود که مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از:

1ـ قرق ـ همان جلوگيري از ورود دام به مرتع است. اين عمل در مراتعي است که به شدت تخريب‌شده ولي به اميد به بهبود آن

به صورت طبيعي وجود دارد انجام مي‌گيرد. اين کار از طريق حصارکشي و نظارت قرقبانان و جنگلبانان با همکاري دامداران و مرتعداران امکان‌پذير است.

2ـ بذرپاشي ـ بذرپاشي در مراتع فقير و متوسط يعني مراتعي که نصف گياهان آن ار بين رفته‌است انجام مي‌گيرد در اين روش نيازي به شخم نيست بلکه پس از بذرپاشي با عبور دام‌ها از اين مراتع بذرها به زمين چسبيده و پس از بارندگي شروع به رشد مي‌کند. البته بذرپاشي‌شده نبايد در سال بعد مورد چراي دام قرارگيرد.

3ـ کودپاشي ـ در مراتع کوهستاني و نسبتاً پرباران که داراي علوفه خوب هستند و احتياج به قرق طولاني ندارد بسيار مؤثر است. زمان مناسب براي «کود از ته» در بهار و در آستانه بارش بهاره و قبل از رشد گياه و براي «کودهاي فسفره» در پاييز و در اوائل بارندگي‌ها پاييز مي‌باشد بايد دقت کرد که بعد از کودپاشي دام وارد مرتع نشود تا کودها در خاک نفوذ کند.

4ـ کپه‌کاري ـ با استفاده از بيل و کلنگ چاله‌هاي کوچکي ايجاد و بذرهاي مرتعي و علوفه‌اي ديم در آن چاله‌ها کشت مي‌شود سپس روي چاله‌ها با مقداري خاک به طوري که بذرها در عمق مناسبي قرارگيرند پوشانده مي‌شوند. بايد دقت شود که بذرکاري قبل از بارندگي زمستانه براي گياهان خانواده گندميان و قبل از بارندگي بهاره براي خانواده نخوديان باشد و بارندگي مناسب وجود داشته‌باشد.

5ـ احداث آبشخوار ـ براي پراکنش صحيح دام براي کاهش فشار در ساير نقاط مراتع اقدام به نصب آبشخوار در نقاط مختلف مراتع در محل چشمه‌هاي مناسب مي‌گردد.

6ـ نصب تلمبه بادي ـ براي انتقال آب چاه‌ها به سطح زمين جهت تأمين آب مورد نياز دام

7ـ اصلاح چشمه ـ به منظور حفظ و بهداشتي‌کردن چشمه‌ها ضروري است نسبت به اصلاح، تعمير و مرمت آن‌ها اقدام کرد و با لوله‌گذاري آن‌ها را به آبشخوار انتاقل داد تا آب سالم براي دام تأمين شود.

8ـ اداره و کنترل چراي دام ـ منظور از اداره و کنترل چراي دام، رعايت‌کردن زمان ورود و خروج و کنترل تعداد دام‌هايي است که مجازند از مراتع استفاده کنند. برخي از نکاتي که در اين روش بايد رعايت شوند عبارتند از:

الف) جلوگيري از چراي زودرس دام

ب) جلوگيري از چراي زياد دام

9ـ کشت علوفه در ديمزارهاي پرشيب و کم‌بازده ـ بهره‌برداران مي‌توانند با کشت بهاره و پاييزه ديمزارهاي خود را که توليد بسيار پاييني دارند، به مزارع علوفه ديم تبديل کنند اين کار ضمن پايدارماندن آب و خاک مراتع، حاصلخيزي خاک، کاهش عمليات زراعي و هزينه‌هاي مصرف کود و افزايش درآمد بهره‌برداران را به همراه دارد.

زمين‌هاي مناسب براي تبديل به ديمزارها بايد شرايط زير را داشته‌باشند:

الف) داراي بارندگي مناسب باشند.

ب) خاک آن‌ها شور نباشد.

مهم‌ترين عوامل تخريب جنگل‌ها و مراتع

1) افزايش جمعيت جنگل‌نشين يا حاشيه‌نشين و مناطق مرتعي:

از مهم‌ترين عوامل مؤثر و مهم در کاهش کمي و کيفي جنگل‌ها و مراتع را مي‌توان پراکندگي بيش از دهات و روستا در اقصي‌نقاط

مناطق جنگلي و مرتعي و بالابودن تراکم جمعيت در واحد سطح را نام برد. چرا که با افزايش جمعيت نيازها بيشتر در نتيجه استفاده از جنگل‌ها و مراتع بيشتر مي‌شود.

2) تبديل جنگل‌ها و مراتع به ديمزارهاي کم‌محصول و باغات ميوه:

بعضي از افراد ناآگاه براي رسيدن به سود بيشتر مراتع را شخم‌زده و کشت ديم مي‌کنند اما به علت کم و نامنظم‌بودن بارندگي زا اين زمين‌ها محصول زيادي بدست نمي‌آيد در نتيجه پس از مدتي اين افراد مراتع تخريب‌شده را به حال خود رها مي‌کنند. پس از اين وضعيت به جاي گياهان خوشخوراک که از بين رفته‌اند خارها و گياهان سمي رشد مي‌کنند و مراتع غيرقابل استفاده و از بين مي‌روند.

3) قطع درختان و کندن بوته‌هاي مرتعي جهت تهيه سوخت:

به علت بهبود سوخت‌هاي فسيلي در روستاها گاهاً بعضي از افراد جهت تهيه سوخت از درختان و بوته‌ها استفاده مي‌کنند زيان‌هاي ناشي از بين‌رفتن گياهان عبارتند از:

الف) در اثر کندن گياهان، خاک رطوبت خود را از دست مي‌دهد و در نتيجه خاک خشک مي‌شود و در اثر فرسايش خاک از بين مي‌رود.

ب) گياهان مانند يک ضربه‌گير اثر قطرات باران را مي‌گيرند در نتيجه آب باران به داخل زمين نفوذ مي‌کند که علاوه بر پرآب‌شدن چشمه‌ها و چاه‌ها، خاک توسط آب شسته نمي‌شود و از بين نمي‌رود.

ج) گياهان مانند يک سد جلوي قدرت باد را مي‌گيرند در نتيجه از فرسايش خاک جلوگيري مي‌کنند در اين صورت با کوچک‌ترين نسيم گرد و خاک ايجاد نمي‌شود.

د) در اثر نابودي بوته‌ها و درختان، گياهان مرغوبي که در پناه و سايه بوته‌هاي مرتعي حفظ مي‌شود پس از مدتي از بين مي‌روند.

بديهي است با تأمين سوخت توسط مسئولين و احداث جايگاه‌هاي توزيع گاز مايه از اين مهم جلوگيري مي‌شود.

4) افزايش تعداد دام در جنگل‌ها و مراتع و چراي بيش از اندازه آن‌ها.:

هر مرتعي يک ظرفيت مشخص دارد و فقط مي‌توانند تعداد معيني از دام‌ها را سير کند.

در اثر چراي بيش از اندازه دام‌ها در مراتع، گياهان مرغوب فرصت توليد و ذخيره‌سازي مواد غذايي و در سال‌ها بعد قدرت رشد نخواهندشد در نتيجه هر ساله از گياهان خوشخوراک مراتع کم مي‌شود و گياهان خاردار و نامرغوب که ارزش چنداني براي دام‌ها ندارند زياد مي‌شوند. راه مقابله با اين مسئله به شرح زير است:

الف) فروش دام‌هاي اضافه

ب) تغذيه دستي دام‌ها

ج) کاشت علوفه

5) چراي زودرس در مراتع:

براي حفظ سرسبزي و شادابي مراتع مي‌بايست تا رشد و گل‌دهي گياهان مرتعي صبر نمود. پس از گل‌دهي دانه توليد و پس از رسيدن دانه‌ها، آن‌ها روي زمين ريخته و خود يک گياه جديد به وجود مي‌آورد و بنابراين توليد علوفه افزايش خواهد يافت.

در صورتي که پيش از رشد گياهان دام‌ها به چرا برده شوند پس از مدتي پوشش گياهي مراتع کم مي‌شود زيرا گياهان فرصت براي رشد کافي پيدا نمي‌کنند در نتيجه پس از مدتي همان گياهان کمي هم باقي مانده‌اند از بين مي‌روند و مرتع براثر بي‌توجهي به بياباني خشک تبديل مي‌شوند.

6) لگدکوبي سطح مراتع در اثر حرکت تعداد زياد دام:

يکي ديگر از عوامل تخريب مراتع حرکت تعداد زياد دام در سطح مراتع است. اين کار باعث سفت‌شدن خاک و عدم نفوذ آب و هوا در خاک مي‌شود در نتيجه پس از بارندگي آب به سرعت در سطح مرتع جاري‌شده و باعث فرسايش خاک مي‌شود و همچنين در اثر عدم نفوذ هوا در خاک گياهان به راحتي رشد نمي‌کنند و پس از مدتي از بين خواهندرفت.

7) کمبود و پراکندگي نامناسب آبشخوار در مراتع:

آب سالم و گوارا براي دام‌ها اهميت زيادي دارد. اگر در جاهاي مناسب مراتع آبشخوارهاي کافي نباشد دام‌ها فقط در اطراف آبشخوارهاي موجود چرا مي‌کنند در نتيجه مراتع اطراف آبشخوار بيشتر مورد چرا قرار مي‌گيرند و از بين مي‌روند همچنين اگر تعداد آبشخوارها در سطح مراتع کم باشند دام‌ها مجبورند براي خوردن آب‌راه زيادي را بروند که اين کار باعث خستگي دام‌ها و هدررفتن انرژي مي‌شود.

8) بهره‌برداري بي‌رويه از محصولات فرعي جنگلي و مرتعي:

محصولات فرعي جنگل‌ها و مراتع مانند گياهان دارويي، صنعتي و خوراکي و ساير موارد به عنوان سرمايه‌ها ارزشمند مورد به عنوان سرمايه‌هاي ارزشمند مورد بحث هستند اما بهره‌برداري بي‌رويه و نادرست جنگل‌ها و مراتع را به خاطر انداخته‌است.

9) آفات و امراض گياهي:

قطع بيش از حد درختان جنگل، سرشاخه‌زني و بهره‌برداري‌هاي بي‌رويه از مراتع به وسيله انسان‌ها سبب گسترش آفات و بيماري‌هاي جنگل‌ها و مراتع مي‌شود.

) حوادث غيرمترقبه:

خشکسالي، جاري‌شدن سيل، تگرگ، رانش و لغزش زمين و آش‌سوزي‌هاي طبيعي که به طور عمده ثمرات و اثرات تخريب‌هاي به وجودآمده از سوي بهره‌برداران مي‌باشد را مي‌توان يکي ديگر از عوامل تخريب جنگل‌ها و مراتع ذکر کرد.

) آتش‌سوزي در جنگل‌ها، مراتع يا مزارع کشاورزي:

آتش‌سوزي در جنگل‌ها و مراتع باعث نابودي تمام نهال‌ها و درختان و گياهان مرتعي مي‌شود. بيشتر آتش‌سوزي‌ها در جنگل و مرتع در اثر خاموش‌ نکردن سيگار رهگذران، آتش‌زدن کاه و کلش باقي‌مانده از زراعت گذشته و سرايت آن به جنگل‌ها و مراتع، تبديل جنگل‌ها به اراضي زراعتي، آتشي که مردم از جهت توليد گرما و يا تهيه خوراک روشن مي‌کنند يا توسط چوپانان و روستائيان ايجاد مي‌شود.

ارائه مطلب توسط خانم نیک سرشت دبیر حرفه وفن

جنگل‌ها و مراتع

مطالب مشابه :

تحقیق آماده - برف

فوائدو خواص‏ منابع‏ مختلف‏

فوائد و خواص گياهان‏

فوائدوخواص انسان وحیوان

اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب

جنگل‌ها و مراتع

روان آب