ابنیه تاریخی استان تهران
باغ
فردوس:
آدرس :
خیابان ولی‌عصر، نرسیده به میدان تجریش، خیابان باغ فردوس
به دستور
محمدشاه قاجار در 1264 ق، قصری برای او در نزدیكی تجریش ساخته شد، اما با بیماری
و مرگ او، قصر نیمه تمام ماند و او در همان قصر نیمه تمام محمدیه (در محل محمودیه
فعلی) از دنیا رفت.
هم زمان با
ساخت قصر محمدیه، درباریان نزدیك به او نیز در همان حوالی اقدام به احداث باغ یا
عمارت ییلاقی كردند. از جمله، حسین‌علی‌خان معیرالممالك باغی احداث كرد كه به باغ
فردوس مشهور شد.
عمارت باغ
فردوس در دو طبقه به سبك قاجاریه و معروف به گوش فیل بنا گذاشته شد. زمین‌های قسمت
جنوبی و سراشیبی باغ نیز با سنگ چین‌هایی به صورت هفت قطعه مسطح و مطبق در آمد و
روی هریك از قطعات، استخری با فواره‌های متعدد احداث شد. استخرها به گونه‌ای
ساخته شده بودند كه از فواصل دورتر، بزرگ‌تر به نظر میآمدند.
سپس، دوست‌علی‌خان،
پسر حسین‌علی‌خان، به همت معماران اصفهانی و یزدی، ساختمانی در قسمت جنوبی باغ
برپا كرد و نام آن را رشك بهشت گذاشت. پلكان و بخش‌های دیگری از ساختمان از مرمر
اعلای یزد و دیوارهای داخل اتاق با كاغذهای طلایی برجسته پوشانده شده بود. اما
دوست‌علی‌خان اعتنای چندانی به باغ و ساختمان آن نكرد و با گذشت زمان ساختمان رو
به خرابی گذاشت تا حدی كه سنگ‌های مرمر آن كنده و به عمارت امیریه (مدرسه‌نظام)
برده شد. بعد از آن مالكیت باغ چند بار دست به دست شد. سرانجام در 1318 ق، در
زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، محمدولی‌خان سپهسالار تنكابنی آن را از ورثه امین‌الملك
خرید.
سپهسالار،
علاوه بر ایجاد فواره و استخرهای مطبق، قنات باغ فردوس را نیز احیا كرد و سر دری
با شكوه در مظهر قنات (میدان گاه فعلی باغ فردوس) ساخت. ولی به دلیل بدهی به
تجارت‌خانه طومانیانس، باغ را به او داد و طومانیانس نیز باغ را در ازای بدهی،
به دولت رضاخان واگذار كرد. سرانجام، در 1316 ش، وزارت معارف (آموزش و پرورش)
آنجا را خرید و ساختمان را مرمت و دبیرستان شاپور تجریش را در آن تأسیس كرد.
در 1350
ساختمان موجود در باغ به مركز فرهنگی و هنری و نمایشگاهی تبدیل شد و پس از انقلاب
نیز در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت.
مساحت باغ
فردوس 20000 متر مربع و طول آن 280 متر وشیب آن از شمال غربی به جنوب شرقی است.
هم‌چنین،
دكترمحمود افشار یزدی در 1316، قسمتی از باغ و ساختمان اندرونی را كه حدود 6000 متر مربع بود، خرید و به تدریج با خریدن قطعات اطراف، مساحت
باغ را به 12000 متر مربع رسانید. سپس در 1337، باغ و ساختمان‌های داخل آن را وقف
امور فرهنگی كرد; از جمله در 1352، قسمتی از آن برای استقرار مؤسسه لغت نامه دهخدا
و مؤسسه باستان شناسی به دانشگاه تهران واگذار شد كه هم‌چنان دایر است.
باشگاه
بانک ملی:
آدرس :
خیابان فردوسی
ساختمان
سردار اسعد یا باشگاه بانك ملی در 1292 ساخته شده است. ساختمان منزل مسكونی
جعفرقلی خان سردار اسعد و معمارش استاد محمد معمار باشی، مشهور به بابا، بوده است.
معمار باشی، معمار ساختمان موزه گنجینه نیز بوده است.
این ساختمان مدتی باشگاه بانك ملی
بوده، اما هم اكنون فعالیتی در آن انجام نمی‌شود و قرار است كه به موزه بانك ملی
تبدیل شود. اشیای موزه را هدایایی تشكیل می‌دهد كه از سوی بانك‌های ایرانی و خارجی
به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس بانك ملی (1357) اهدا شده است.
باغ
نگارستان:
آدرس :
خیابان بهارستان
باغ
نگارستان از باغ‌های قدیمی تهران است كه در 1222 ق، به دستور فتح‌علی‌شاه به شكل
هشت گوش با شاه‌نشین‌هایی به سبك دوره زندیه ساخته و به گچ بری‌های زیبایی مزین
شده است. این باغ از غرب تا خیابان صفی‌علی‌شاه و از شرق تا دروازه دولت امتداد
داشت و درب بزرگ آن به میدان بهارستان فعلی باز می‌شد.
در این باغ، دو عمارت با نام‌های
قلمدان و دل گشا به دستور فتح‌علی‌شاه و به دست هنرمندان عصر قاجار ساخته شده بود.
اتاق‌هایی با درهای چوبی و دو تالار بزرگ در طرفین ساختمان مركزی این باغ وجود
دارد. این باغ دارای 64 اتاق، چهار تالار، كتاب‌خانه با چهار سالن و 600 متر
زیربنا است. تالارها با آینه كاری، نقوش طلایی، فرش‌های گران‌بها و چلچراغ‌های
با ارزش مزین شده و تابلوهای آن به دست هنرمندانی چون میرزا جانی نقاش، میرزا
بابا نقاش و عبدالله‌خان نقاش‌باشی كشیده شده است.
در 1307 ش،
دكتر عیسی صدیق، وزیر معارف وقت، با تعدادی از فارغ التحصیلان آن زمان كه در
فرانسه تحصیل كرده بودند، تصمیم گرفتند تا یك دانش‌سرای عالی هم‌چون مدارس فرانسه
تأسیس كنند. برای تبدیل عمارت به دانش‌سرا، از معمار و مهندس مهاجر روس، الكسی
ماركف، كمك گرفته شد. سپس با رعایت اصول معماری ایرانی، نقشه تبدیل عمارت به
دانش‌سرا تهیه گردید. باغ نگارستان نیز به دست سید علی اكبر باغبان طراحی شد. این
باغ در واقع اولین مركز آكادمیك كشور است كه به عنوان دارالمعلمین عالی برای پسران
و دارالمعلمات برای دختران تأسیس شد.
در زمان
سلطنت مظفرالدین شاه (1318 ق)، مدرسه فلاحت (كشاورزی) و در 1329، مدرسه صنایع
مستظرفه (هنرهای زیبا) به ریاست محمد غفاری (كمال الملك) در عمارت جنوبی و هم‌چنین،
مدرسه علمیه در عمارت شمالی به وجود آمد. سپس دو آپارتمان در شمال نگارستان برای
سكونت معلمان فرانسوی و در قسمتی دیگر، یك ساختمان سه طبقه برای شاگردان تأسیس
كردند. در 1315 ش، كتاب‌خانه باغ ساخته شد كه معاونت آن را پروین اعتصامی به عهده
داشت. در 1335، مؤسسه لغت نامه دهخدا، كلاس‌های زبان‌های خارجی، جغرافیا و كلاس‌های
عمومی دانشكده ادبیات دایر شد و در 1337 نیز مؤسسه تحقیقات اجتماعی در این مكان
آغاز به كار كرد. از 1341 تا 1370، دانشكده علوم اجتماعی در این محل دایر بود و پس
از انتقال آن، زمانی كه در 1371 قصد واگذاری و تخریب آن را داشتند، دكتر روح
الامینی مقاله‌ای با عنوان حسب حال>
در روزنامه اطلاعات نوشت و به واگذاری
و تخریب آن اعتراض كرد. این محل نزدیك به دو سال مخروبه بود تا این كه در آبان
1374 دكتر حبیبی، معادل اول رئیس‌جمهور وقت، از این مكان دیدن و یكی از
كارشناسان میراث فرهنگی به نام مهندس دانشور را برای تهیه نقشه و بازسازی باغ
معرفی كرد. او نیز با هماهنگی دانشگاه، نقشه اولیه را به دست آورد و تغییرات
انجام شده را اصلاح كرد.
از جمله
افراد شاخصی كه در دارالمعلمین تحصیل كرده و در فرهنگ ما نقش مهم و بسزایی داشته‌اند،
می‌توان به استاد شهید آیت‌الله مطهری، آیت الله طالقانی، پروین اعتصامی (كتاب‌دار باغ نگارستان) و دكتر حسن حبیبی، معاون اول رئیس
جمهوری، اشاره كرد. دكتر محمود حسابی نیز از محصلان و مدرسان این مكان به شمار
میآید و گفته‌اند كه بعدها برای تدریس درس فیزیك به دانشجویان، اولین دستگاه
هواشناسی را در این محل نصب كرد. هم‌چنین، دكتر محمد حسن گنجی، بنیان گذار
هواشناسی و جغرافیا، دكتر محمود روح الامینی، كاظم عصار، بدیع‌الزمان فروزان فر،
دكتر محمد معین، دكتر قریب و... نیز دانش آموختگان و مدرسان این مؤسسه بوده‌اند.
در مقابل
درب ورودی ساختمان مركزی، از شمال، مجسمه شاعر حماسه‌سرای ایران، فردوسی،
مشاهده می‌شود كه در 1315، توسط دانشجویان ایرانی كه در اروپا تحصیل
می‌كردند ساخته و به این مكان منتقل شده است. این مكان از قدیم به گل گشت فردوسی
نیز معروف بوده است.
بانک
ملی بازار:
آدرس :
خیابان پانزده خرداد، بعد از میدان ارگ، روبه‌روی سبزه میدان
بنای بانك
ملی بازار با طراحی و معماری محسن فروغی، مهندس و معمار ایرانی، ساخته شده است
كه رضا شاه از او برای ساخت برنامه‌های سازندگی دعوت كرده بود. بناهایی كه او
ساخته است هرچند مدرن، دارای ظرافت و سنت اسلامی است.
ساختمان
بانك ملی بازار شاید در میان بناهای عمومی‌ای كه وی ساخته است، به بهترین وجه
نشان دهنده سبك او باشد. این بنا در دهه 1320 ش آغاز شد، ولی به دلیل مشكلات متعدد
ناشی از وضعیت خاك، ساخت آن چند سال به طول انجامید.
این
ساختمان با 4110 متر مربع مساحت، در دو طبقه و با دو طبقه زیر زمین با استفاده از
بتون مسلح، آجر و ملات و سیمان ساخته شده است. هر چند طرح بنا عقلانی و مدرن است،
از اسلوب معماری سنتی خردمندانه در آن استفاده شده است. ورودی اصلی بانك از كاشی
كاری رنگارنگ بهره برده تا با بازار اصلی تهران در همسایگی آن هماهنگ شود. این
خردمندی در استفاده او از عناصر سایه ساز و ایوان‌ها، به ویژه در ضلع جنوبی بنا،
كه ایوانی با 24 ستون بر پا شده، آشكار است. تزیین
برخی سطوح با كاشی كاری نیز موجب تأكید بر نماها و ورودی‌های اصلی بنا شده است.
در سمت چپ
مدخل ورودی، یك تخته سنگ حجاری شده حدود 1/5*2 متر و در سمت راست نیز، نقش چند
دنده و كارگر به عنوان نماد صنعت و كار حجاری شده است. سمت چپ نیز نقش چند كشاورز
گندم در دست كه در واقع نماد زندگی و كار است، وجود دارد كه هر دو باهم در
میآمیزند تا صنعت و كار و زندگی نوینی را به وجود آورند.
برج
آب بانک ملی:
آدرس :
خیابان فردوسی
برج آب
توسط گروهی از كارگزاران آلمانی و زیر نظر مهندس لیندن بلات و در تاریخ 1315 ساخته شد. این تاریخ بر روی كاشی موجود در نمای شرقی حك شده
است.
این برج به
منظور استفاده از ذخیره آب چاه‌ها برای آبیاری فضای سبز و هم‌چنین فشار آب در لوله‌ها
با ارتفاع هفت طبقه ساخته شده است.
بنای
کلاه فرنگی:
آدرس :
خیابان شریعتی، نرسیده به پل سیدخندان
بنای
گنبددار بی‌سیم قصر با توجه به این كه از اولین فرستنده‌های تلگرافی كشور است و در
زمان خود از فنآوری‌های وارداتی غرب بهره می‌جست، از جهت استحكام و استواری كه از
مشخصه‌های بناهای سال‌های 1300 تا 1320ش، محسوب می‌شود، عملكرد انحصاری خاص،
موقعیت جغرافیایی و فرهنگی، ارتباط آن با سایر بناهای پیرامون و ... قابل بررسی و
تأمل است. بنای بی‌سیم قصر قاجار، بی‌سیم پهلوی، بی‌سیم قصر یا كلاه فرنگی از
جمله بناهای واقع در اراضی قصر قاجار است. ساخت بنا در 1303 ش، به اتمام رسید و
در 1306/12/3، به طور رسمی افتتاح شد. ساخت عمارت رادیو ایران نیز در 1317 ش شروع
و در 4/2/1319 افتتاح شده‌است.
معمار آن
احتمالاً ابراهیم معمار باشی، از معماران وزارت پست و تلگراف در اواخر قاجار،
بوده و معمار عمارت رادیو ایران نیز احتمالاً پل آبگار و پیمان‌كار آن شركت هوختیف
آلمانی است. بی‌سیم قصر در محوطه‌ای در حدود 17/5
هكتار قرار گرفته است. مساحت كل زمین 211544 مترمربع و مساحت بنا 650 متر مربع است.
بنای كلاه
فرنگی چه از نظر معماری و چه عملكرد آن، در سری بناهای سال‌های اولیه دوره پهلوی
اول قرار می‌گیرد كه بیش‌تر اقتباسی از سبك‌های معماری غربی است.
این شیوه
در بنای اداره پست میدان مشق و سایر بناها نیز قابل رؤیت است. بنای بی‌سیم قصر با
توجه به قدمت 78ساله و بی‌توجهی‌های سال‌های اخیر، دچار آسیب‌های جدی شده است.
فتح‌علی‌شاه
قاجار در 1213 ق، در تقاطع جاده قدیم شمیران و خیابان عباسآباد، قصر زیبایی كه
بعدها به قصر قاجار معروف‌شد، پی‌افكند. بنای آن یكی از قدیمی‌ترین قصرهای
پادشاهان قاجار به شمار میآید. این بنای وسیع كه در بالای تپه‌ای واقع بود، دارای
چهار برج مراقبت و دفاع، ولی فاقد پنجره‌های بیرونی بود. به همین جهت بیش‌تر به
قلعه نظامی شباهت داشت تا كاخ شاهی. باغ‌ها به وسیله استخرها و نهرهایی از هم مجزا
و روی قطعه زمین‌های مطبقی احداث شده بودند. ورودی قصر دارای بالا خانه‌ای بود كه
چشم انداز زیبایی از صحرا، شمیران، تهران، خرابه‌های ری و نجفآباد، كاخ‌های
اشرفآباد و دوشان تپه داشت و اطراف و بناها از آن بالا به خوبی دیده می‌شدند. بر
دیوارهای جایگاه مخصوص بالا خانه، تصاویر شاه‌زادگان قاجار نقاشی و نقوش برجسته‌ای
از چهار زن سر تا پا مسلح حجاری شده بود. ساختمان‌ها از یك حیاط چهارگوش داخلی كه
در وسط آن حوض بزرگی قرار داشت، نور می‌گرفتند. تزیینات داخلی اتاق‌ها نظیر اغلب
ساختمان‌های مجلل ایرانی عبارت بود از آیینه‌كاری، گچ‌كاری، اكلیل كاری و نقاشی‌های
عجیب و ساده با هنرهای حماسی ایران. این نقاشی‌ها با تصاویری از زندگی چنگیزخان و
تیمورلنگ به هم آمیخته بودند. قصر در ابتدا به شكل هرم ساخته شده بود، اما در 1286
ق، در زمان ناصرالدین شاه، تغییراتی در آن به وجود آمد و ملحقاتی به آن افزوده
شد، و در نهایت در دهة 1370 ق / 1330 ش، تخریب گردید. قبل از آن، در دوره پهلوی،
قصر به عنوان زندان مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت.
ساختمان بی‌سیم
قصر از نظر معماری، از جمله بناهایی است كه با سبك معماری اوایل دوره پهلوی اول و
به دنبال ورود فنآوری‌های لازم احداث گردیده است. از مشخصات بارز این دوره به
مانند دوره قبل (قاجاریه)، اقتباس و الگوبرداری از
سبك‌های معماری اروپایی‌است.
بنای بی‌سیم
قصر دارای نمایی متقارن است، اما در طراحی پلان‌ها این تقارن رعایت نشده است.
ورودی بنا محور این تقارن است و كلاه فرنگی در محل تقاطع محورهای تقارن پلان قرار
گرفته است و به طوركلی سلسله مراتب نما بدون توجه به پلان پشت آن صورت گرفته‌است.
ورودی بنا
در ضلع غربی واقع شده و سردری مزین دارد. ورودی در مركز نمای غربی قرار گرفته و در
هر طرف آن سه ردیف پنجره تعبیه شده است. این نما دارای تزیینات حجاری، گچبری و
نما آجر است. نمای جنوبی و شمالی هم هركدام دارای سه ردیف پنجره است.
تزیینات و
یا عناصر اصلی تزیینی بنا آجر است كه جزء اصلی سازه بنا محسوب می‌شود. در نماسازی، قاب‌های پنجره‌ها و ورودی‌ها به صورت نیم دایره
خود نمایی می‌كند، كه از مشخصه‌های بارز معماری دوره قاجار است. در پیشانی بنا هم
از آجر به صورت تزیینی استفاده شده است. در نمای غربی، بالای برخی از پنجره‌ها
گچبری به صورت نقوش اسلیمی دیده می‌شود. تزیینات سنگی كنار ورودی شمالی نیز حایز
اهمیت است. به طوركلی، منبت كاری و سنگ‌بری در تزیین بنا نقش داشته است.
تزیینات چوبی درب ورودی مقابل ملاحظه است. پنجره‌ها چوبی و تزیینات فلزی موجود
روی شیروانی و كلاه فرنگی و دست‌گیره‌های درب ورودی مشخص هستند. در فضاهای داخلی،
عنصر تزیینی خاصی به چشم نمی‌خورد. پله‌ها سنگی، نما عموماً آجری، نقش برجسته‌ها
گچی، ابزارها آجری، پنجره‌ها چوبی و پوشش بام به صورت فلزی و شیب‌دار است. سقف‌ها
متشكل از تیرهای چوبی و گچی شده هستند. در محل اتصال دیوارها با سقف، گوشه سازی‌هایی
اجرا شده است. پوشش بام به صورت شیروانی است كه توسط خرپاهای چوبی نگه داشته شده
است. پوشش كلاه فرنگی نیز به شكل گنبد فلزی (مس) ساخته شده است.
درقسمت
شرقی بعدها (احتمالاً 1316) الحاقاتی به جنوب و شمال بنا اضافه شده است.
نیاز به
ایجاد تشكیلات بی‌سیم در اولین سال‌های قرن چهاردهم ش، به جهت ارتباط مستقیم و
سریع ایران با دیگر كشورهای جهان، در زمان پهلوی اول احساس می‌شد و برای این امر
مهم، اجرای آن به وزارت جنگ محول گردید.وزارت جنگ نیز در 1303، ساخت بنای دستگاه‌های بی‌سیم ایران را در
اراضی قصر قاجار به اتمام‌رسانید.
نخستین دكل
120 متری موج بلند اواخر 1303 در اراضی قصر قاجار با حضور پهلوی اول افراشته گردید.
به موازات
پیشرفت كارهای فنی شرایط تربیت كارمندان فنی هم آماده شد و مدرسه بی‌سیم نظامی در
ابتدای 1304 تأسیس گردید تا در موقع شروع مخابرات، تمام كارها به دست ایرانیان
باشد.
از نیمه
سال 1304، نصب دستگاه 20 كیلوواتی موج بلند آغاز شد. در فروردین 1305، نصب دستگاه
20 كیلوواتی موج بلند خاتمه یافت و آزمایش‌های مقدماتی آن شروع شد.
در ساعت 15
روز 6 اردیبهشت 1305، دستگاه 20 كیلوواتی موج بلند با حضور پهلوی اول افتتاح و
گشایش آن به دنیا اعلام شد.
در سال‌های
1304 تا اواسط 1305، دستگاه‌های بی‌سیم در شهرهای تبریز، مشهد، شیراز، كرمان،
خرمشهر و كرمانشاه نصب و فعال‌شد.
در اواخر
دی 1305، كلیة دستگاه‌های بی‌سیم تهران و شهرستان‌ها با كارمندانی كه برای اداره
آنها تربیت شده بودند، در اختیار وزارت پست و تلگراف قرار گرفتند و در 25 بهمن
ماه، مخابرات عمومی به صورت بی‌سیم آغاز گردید. در 1307، دو دستگاه موج بلند به مناقصه گذاشته و
پیشنهادهای كمپانی‌های فرانسوی پذیرفته شد. در 3 آبان 1309، میرزا قاسم خان
صوراسرافیل، وزیر پست و تلگراف و تلفن، دستگاه موج كوتاه را افتتاح كرد.
در آستانه
جنگ جهانی دوم و از آنجا كه تهیه دستگاه بسیار نیرومند رادیو میسر نمی‌شد، وزارت
پست و تلگراف و تلفن تصمیم گرفت كه تأسیسات رادیویی ایران را تكمیل كند.
در 1318،
یك دستگاه دو كیلو واتی موج متوسط برای رادیو خریداری شد. در این سال، یك دستگاه
موج كوتاه 25 كیلوواتی نیز خریداری گردید.
در ساعت 19
روز چهارم اردیبهشت ماه 1319، پس از گزارش ابراهیم اعلم، وزیر پست و تلگراف و
تلفن، با حضور پهلوی دوم، رادیو ایران آغاز به كار كرد.
با آغاز
جنگ جهانی، رادیوی بزرگ نیز تأسیس شد، اما در همان فرصت كوتاه، وزارت پست و
تلگراف و تلفن یك دستگاه فرستندة موج كوتاه به قدرت هفت و نیم كیلووات و یك دستگاه
موج كوتاه به قدرت دو كیلووات و آنتن‌های لازم را خریداری كرد كه بر اثر قطع راه‌های
ارتباطی، تكمیل آن تا خاتمه جنگ میسر نگردید، اما پس از شروع دوران صلح و آرامش،
در 14 مهرماه 1327 نصب و آماده كارشد.
پس از جنگ
جهانی دوم، یعنی از 1325 تا 1335، حدود 210 دستگاه بی‌سیم از 17 وات تا 5 كیلووات
خریداری و برای ارتباط تلگرافی به كار گرفته شد. 44 دستگاه موج كوتاه از 400 وات
تا 20 كیلووات نیز خریداری و در نقاط لازم نصب شد.
در 1332،
استودیوی شماره دو نیز با موج متوسط 240 متر به كار افتاد. در تاریخ 29
اردیبهشت 1335، قرارداد خرید دستگاه موج كوتاهی كه 100 كیلووات آنتن قدرت داشت و
در تمام عالم شنیده می‌شد، مبادله گردید و یك سال بعد به كار افتاد.
دستگاه
فرستنده 50 كیلووات با موج متوسط 335 متر ساخت كارخانه وسترن الكتریك آمریكا بود
كه آنتن آن بر روی دكل 120 متری نصب شد سپس برای تأمین برق فرستنده 50 كیلو وات،
چهار دستگاه موتور از نوع یودا، ساخت آمریكا، تحویل گردید كه قدرت هریك از آنها 75 كیلووات آمپر بود.
دستگاه
فرستنده موج متوسط با 50 كیلووات نیروی آنتن برای تكمیل پخش صدا نیز از طرف دولت
آمریكا به ایران واگذار شد و نصب آن با همكاری و مشاركت وزارت پست و تلگراف و تلفن
ممكن شد.
بعد از
انتقال ایستگاه رادیو به میدان ارگ، مدتی بنا در اختیار كاركنان گذاشته شد و
واحدهایی نظیر قرض‌الحسنه، نقلیه، سمعی و بصری، روابط‌عمومی و درمانگاه، هریك
برای مدتی در آن مستقر بودند و بخش‌هایی از آن صرفاً به عنوان انبار وسایل نظافت و
وسایل اضافه استفاده می‌شد.
خانقاه
صفی علی شاه:
میرزا حسن‌بن
محمدباقر اصفهانی، ملقب به صفی علی نعمت‌اللهی، در سوم شعبان 1251 ق، در اصفهان به دنیا آمد و بعد از چند سال به تهران كوچ و در
محل فعلی خانقاه اقامت و از همان زمان آنجا را به خانقاه تبدیل كرد.
در حال
حاضر خانقاه از سه بخش تشكیل شده: دو تالار برای مجالس آقایان و خانم‌ها در طرفین
و مقبره، كه از تالارها در مجالس مذهبی و ترحیم استفاده می‌شود و مقبره نیز
زیارتگاه مریدان است.
اصل
ساختمان به جز مرمت‌هایی كه در قسمت‌های لازم انجام گرفته، تغییری نكرده است،
اما بعد از مرگ صفی‌علی‌شاه، تزیینات داخلی بسیار زیبایی انجام شد. حدود یك متر
پایین دیوارهای مقبره به طرز زیبایی كاشی كاری شده كه متشكل از طبیعت، حیوانات و
چهره‌های افرادی چون حافظ، سعدی و دیگر نامداران است. در بالای تصاویر نیز اشعار
صفی‌علی‌شاه نوشته شده است. در قسمت بالای كاشی‌كاری، آینه كاری زیبایی انجام
گرفته و همه‌جا با كلمات یا علی>
و تصویرهایی از این حضرت پوشیده شده و
سازهای مخصوص مراسم، صندلی‌های مفروش و منبر چوبی بزرگی در انتهای آن قرار گرفته
است. در سمت راست در ورودی مقبره كشكول طلایی بزرگی به چشم می‌خورد كه اشعار صفی
علی‌شاه روی آن نوشته شده است.
v\:* {behavior:url(#default#VML);}
o\:* {behavior:url(#default#VML);}
w\:* {behavior:url(#default#VML);}
.shape {behavior:url(#default#VML);}
Normal
0
false
false
false
false
EN-US
X-NONE
FA
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin-top:0cm;
mso-para-margin-right:0cm;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0cm;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
ابنیه تاریخی استان
تهران
ارگ تهران
ارگ
تهران در زمان ناصرالدین شاه ، شامل محوطه ای بود که امروزه محدوده بین ضلع جنوبی
میدان امام خمینی و قسمتی از خیابان امام خمینی ، بخشی از خیابان پانزده خرداد تا
چهارراه گلوبندک ، خیابان ناصرخسرو و خیابان خیام از گلوبندک تا خیابان امام خمینی
را در بر می گیرد. کهن
ترین بناهای موجود در مجموعه گلستان ، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به
دوران کریمخان زند است. در ارگ سلطنتی تهران بخش های متعددی وجود داشت که اکنون
بسیاری از آنها تخریب یا از حالت اولیه خود خارج شده است. در اینجا برخی از این اماکن را معرفی می کنیم:
میدان ارگ
این میدان وسیع که از دوره زندیه به
جای مانده بود ، در زمان فتحعلی شاه «ارگ» نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه ،
میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان پانزده خرداد می
شناسند. در اطراف ارگ خیابان هایی نیز وجود داشت که مهمترین آنها خیابان ناصریه (
خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران ، خیابان جباخانه ( خیابان
بوذرجمهری – پانزده خرداد) ، خیابان جلیل آباد ( خیابان خیام) ، میدان
توپخانه ( امام خمینی) و خیابان مریضخانه ( بود.
توپ مروارید
سال
ها پیش در میدان ارگ تهران، در محل حوض میدان ، یک توپ کهنه با لوله های
ضخیم و دو چرخ بسیار بزرگ وجود داشت که به آن توپ مروارید می گفتند. روی لوله توپ شعرهایی از فتحعلی خان صبا ، ملک
الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار حک شده بود. این توپ قدیمی هم اکنون در محل سابق
باشگاه افسران که امروزه بخشی از وزارت امور خارجه را در بر می گیرد، در خیابان سی
تیر نگهداری می شود.
کاخ گلستان
مجموعه
ی کاخ گلستان ، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران ، محل اقامت شاهان سلسله
قاجار ، و از زیباترین و کهن ترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران است. سابقه
تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده آن را شمال خیابان و میدان امام خمینی ( سپه) ، غرب خیابان خیام ، شرق خیابان ناصرخسرو و
جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشکیل می دهد، به روزگار صفویه باز می گردد.
شاه عباس صفوی در قسمت شمالی حصار تهماسبی ، چهار باغ و چنارستانی احداث نمود که
بعدها دیوار بلندی اطراف آن بنا کرد و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخت و این
فضا را ارگ نامید. در اواخر عهد صفوی ، تهران گاه مقر موقت دربار شاهان صفوی بود و
حتی شاه سلیمان ( 1077- 1105 هـ. ق ) کاخی در این شهر برای خود بنا کرد. امروز اثری از این
بناهای دوره صفویه باقی نمانده است.
شادروان «یحیی ذکاء» می نویسد: کهن ترین
بناهای موجود در مجموعه گلستان ، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به دوران
کریمخان زند است. به فرمان او حصار ارگ مجدداً احیا و حرم خانه و خلوت خانه و
عمارت دارالحکومه در داخل آن بنا شد. او تابستان سال بعد نیز دستور داد تا یک
عمارت خاصه و دیوان خانه بزرگ به سبک ساسانی و باغی در کنار آن بنا نمایند.در زمان
فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار بناهای متعددی در داخل ارگ تهران احداث شد. در
دوران رضاشاه ، بخش های بزرگی از ارگ تهران ، از جمله حصار دور آن ، سر در باب عالی
، تلگراف خانه ، تکیه دولت، نارنجستان ، باغ گلشن و ساختمان های اندرونی تخریب شد و
محل سکونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمدرضا شاه به نیاوران منتقل شد. در این دوره ، مجموعه گلستان به محل پذیرایی از
میهمانان خارجی تبدیل شد.
بخش های مختلف این مجموعه هم اکنون شامل : ایوان تخت مرمر ، خلوت کریمخانی ، اتاق موزه
( تالار سلام ) و حوضخانه ی آن ، تالار آینه ، تالار عاج یا سفره خانه ، تالار
برلیان یا تالار تشریفات ، عمارت خوابگاه ( کاخ الیزابت ) که
در سال 1329 به جای نارنجستان بنا شد ، قصر شمس العماره ، عمارت بادگیر و حوضخانه
وسیع آن ، تالار الماس ، کاخ ابیض و چادرخانه است. تاریخ بنای ایوان تخت مرمر و
خلوت کریمخانی به دوران وکیل الرعایا باز می گردد.
گالری عکس کاخ گلستان
خلوت کریمخانی
این بنا در شمال غرب محوطه چسبیده به تالار
سلام قرار دارد. تاریخ ساخت بنا به سال 1173 باز می گردد ، ولی بخش اعظم آن در
تغییر و تحولات دوران ناصرالدین شاه تخریب شد و آنچه اکنون از آن باقی مانده ،
بنایی سرپوشیده و ستون دار به صورت ایوان سه دهنه ای ست که در وسط آن حوضی قرار
دارد که آب قنات شاه از میان آن بیرون می جهد. در همین مکان بود که آقا
محمدخان قاجار پس از نبش قبر کریمخان زند ، باقی مانده استخوان های او را دفن کرد.
ایوان تخت مرمر
ایوان
تخت مرمر که بیش از این دیوانخانه و ایوان دارالاماره نامیده می شد در سال
1173 بنا گردید. در دوران سلطنت سلسه
قاجار ، شاهان در این مکان به سلام می نشستند و در ایام نوروز و عیدهای دیگر به
طبقات مختلف مردم بارعام می دادند.
ساختمان این عمارت دو بار دستخوش تغییرات وسیع شد ، بار اول در سال 1206 که
آقا محمدخان به شیراز لشگر کشید و در آنجا قصر وکیل را ویران کرد و دستور داد پرده
های نقاشی و آینه های قدی و مرمرها و ستون های بلند و درهای خاتم کاری آن را به
تهران منتقل و در ایوان ایوانخانه نصب کنند ، ساختمان دچار تغییر شد ، سقف آن را
بلندتر کردند تا ستون های مرمر را در آن کار گذارند و بعضی طاقچه ها و طاق نماها
را پر کردند. تغییرات وسیع تر در حدود سال
1300 ه. ق در دوران سلطنت ناصرالدین شاه و در پی بروز خرابی
هایی در ساختمان ایوان انجام شد.
تزئینات ایوان از گچبری ، سنگ تراشی ، خاتم
کاری ، آینه کاری و منبت و مشبک بسیار زیبا و دل انگیز است. در این فضا شش پرده بزرگ نقاشی از فتحعلی شاه و
جنگ نادر شاه با «یکن پاشا» سردار عثمانی ، میدان جنگ غوزیان ، شکارگاه شاه
اسماعیل صفوی و پیکار امیر تیمور با «ایلدرم با یزید» سلطان عثمانی نصب شده است.
در طاق نماهای زیر سقف نیز چندین تابلو کوچک رنگ و روغن از صورت زنان و مردان
فرنگی در پشت شیشه نصب شده بود ، که برخی از آنها هنوز در این ایوان قرار دارد.
یکی از زیباترین متعلقات این ایوان ، که نام
بنا نیز از آن مأخوذ است، «تخت مرمر» یا «تخت سلیمانی» است. این تخت در حدود سال
1220 ه. ق به دستور فتحعلی شاه از سنگ
مرمر زرد معادن یزد ، توسط سنگ تراشان اصفهانی ساخته شد. طراحی تخت «میرزا بابای شیرازی نقاش باشی» و
سرپرستی حجاری آن را استاد «محمد ابراهیم اصفهانی» حجار باشی دربار انجام دادند. تخت مرمر به شکل سکوی بلند دیواره داری روی دوش
سه دیو و شش فرشته و یازده ستون مارپیچی که بعضی از آنها بر پشت شیر قرار دارند ،
در وسط ایوان مستقر شده است. بر سطح عمودی
پله ها و دست اندازهای دورادور آن ، اشکال و اشعاری برروی سنگ کنده کاری شده است.
از دیگر تزئینات این بنا ، دو درِ خاتم بسیار اعلا در دو طرف شاه نشین و اُرسی( نوعی درِ قدیمی که دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و
پایین رفتن باز و بسته می شده است) پنج دری بسیار نفیس دیوار پشتی آن است.
بناهای ضلع شمالی مجموعه گلستان به ترتیب از
غرب به شرق عبارت اند از : تالار
سلام ( تالار موزه ) و تالار آینه ، تالار عاج یا سفره خانه ، تالار برلیان و
عمارت خوابگاه ، که همه از بناهای دوره ناصری است. معروف ترین این بناها
تالار آینه و سپس تالار سلام است.
تالار آینه
تالار
آینه یا تالار گلستان جدید هم زمان با تالار سلام بین سال های 1291 تا 1294 هـ. ق ساخته شد
، ولی تزئینات و آینه کاری ها و گچبری های آن تا سال 1299 هـ. ق
ادامه داشت. طرح و معماری تالار سلام و
تالار آینه و سرسراها و حوضخانه های مربوط به آن به وسیله «حاجی ابوالحسن» معمار
باشی عهد ناصرالدین شاه ملقب به «صنیع الملک» انجام شد و مباشرت بنای آن به عهده
«میرزا یحیی خان معتمدالملک» برادر «میرزا
حسین خان سپهسالار» بود. میرزا یحیی خان
بعدها با لقب مشیرالدوله به وزارت خارجه رسید. این تالار با وجود کوچکی ، به علت موقعیت
و زیبایی آینه کاری های سقف و دیوارهای آن و نیز تابلو نقاشی رنگ و روغنی که مرحوم
کمال الملک از آن تهیه کرده ، شهرت بسیار دارد.
تالار سلام
در سمت غرب تالار آینه ، تالار سلام ( تالار
موزه ) احداث شده است. فکر ایجاد موزه پس از نخستین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در
سال 1290 هـ. ق ، در ذهن او شکل گرفت. از
این رو پس از بازگشت به ایران دستور تخریب عمارت خروجی را صادر کرد و به جای آن
ساختمان گلستان جدید ، شامل تالار آینه و اتاق موزه ساخته شد.
در اوایل تأسیس اتاق موزه ، علاوه بر نمایش
آثار هنری ایران و اروپا و هدایایی که سلاطین کشورهای خارج برای شاهان ایران
فرستاده بودند ، و اسلحه و زره شاهان سابق ، آثار تاریخی ، تابلوها ، گلدان ها و
چلچراغ ، ساعت ها ، مجسمه ها و. .. قسمت اعظم جواهرات و اشیا و وصله های جواهر
نشان نیز در این تالار در معرض تماشا گذاشته شده بود. پس از سرقت سال 1309
هـ. ق از جواهرات « تخت طاووس » و نیز
واقعه تحریم تنباکو که در جریان آن مردم برای دادخواهی به داخل ارگ ریختند ،
ناصرالدین شاه بیمناک شد و سرداب محکمی را در زیر عمارت خوابگاه بنا کرد و جواهرات
را به آنجا منتقل ساخت.
پس از انتقال تخت طاووس و تخت نادری و نیز
صندلی مُرصع محمدشاه از تالار آینه به اتاق موزه ، مراسم سلام های خاص و رسمی در
این تالار برگزار می شد. این امر موجب نام گذاری تالار به نام تالار سلام شد. در
سال 1345 به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری در این تالار ، ساختمان آن تعمیر و موزه
آرایی آن به طور کلی دگرگون شد و به شکل امروزی درآمد. از اشیای گرانبهایی که در
حال حاضر در این تالار نگهداری می شود باید به تخت طاووس و صندلی مرصع محمدشاه
اشاره کرد. در
طبقه زیرین تالار سلام ، حوضخانه وسیعی قرار دارد که امروزه به دو بخش تقسیم شده
است: بخش شرقی به نام «تالار مخصوص» به نمایش هنرهای ظریفه ایران در دوره قاجار، و
بخش غربی آن با نام «نگارخانه» برای ارائه آثار نقاشی هنرمندان ایران در دوره
قاجار اختصاص یافته است. در سمت شرق تالار آینه ، تالار عاج یا سفره خانه و سپس
عمارت برلیان قرار دارد که پیش از انقلاب محل پذیرایی از میهمانان خارجی و برگزاری
میهمانی های رسمی بود و در حال حاضر به نمایش اشیا ، ظروف ، گلدان ها و. .. اختصاص
یافته است. در حوضخانه ی زیر عمارت سفره
خانه نیز تابلوهای نقاشی به نمایش گذارده شده است. آخرین بنا در ضلع شمالی ، عمارت خوابگاه جدید است که در
سال 1339 به جای نارنجستانی که در اوایل حکومت رضاشاه تخریب شده بود، احداث شد و
پیش از انقلاب محل اقامت سران کشورهای خارجی بود.
بناهای ضلع جنوبی محوطه گلستان به ترتیب
عبارت اند از : عمارت
بادگیر ، چادرخانه و تالار الماس.
عمارت بادگیر
عمارت بادگیر از بناهای دوره فتحعلی شاه است
که در دوره ناصرالدین شاه دچار تغییرات و تصرفات عمده ای شد. این عمارت دارای
تالار بزرگی است که اُرُسی ها (نوعی در قدیمی که دارای چهارچوب مخصوص بوده و با
بالا و پایین رفتن باز و بسته می شده است) ، ستون ها ، دیوارها و سقف آن با نقاشی
، زرنگاری ، آینه کاری ، گچبری، منبت کاری و مرمر پوشیده شده است و یکی از
تالارهای پرکار ، زیبا و جالب به شمار می رود. در زیر این تالار حوضخانه
وسیعی قرار دارد که در چهار گوشه آن ، چهار بادگیر بلند با کاشی های معرق آبی ،
زرد و سیاه با قبه های زرین قرار گرفته و هوای حوضخانه ، تالار و اتاق ها را به
خوبی خنک می کند.
تالار الماس
تالار الماس نیز از بناهای دوره فتحعلی شاه
است که در دوران ناصرالدین شاه در تزیینات آن تغییراتی داده شد. این بنا را به
دلیل آینه کاری های داخلی آن به نام الماس خوانده اند و شامل تالاری بزرگ با اتاق
های گوشواره ، دهلیزها ، بالاخانه ها و پستوهای متعدد است. در سه طرف تالار ،
بالاتر از رَف ( طاقچه ) ها به سبک بناهای عهد فتحعلی شاه ، سه ایوانچه آینه کاری
مُقـَرنس ( آنچه به شکل نردبان و پله پله ساخته شده ، بنای بلند مدور و ایوان
آراسته و مزین با صورت ها و نقوش که بر آن با نردبان پایه روند ، قسمی زینت که در
اطاق و ایوان ها به شکل های گوناگون گچبری کنند؛ کنگره دار ) و طاق نماهای باریک و
کشیده ساخته شده و سمت شمالی تالار با اُرُسی های بزرگ که شیشه های رنگی زیبا
دارند پوشیده شده است.
کاخ ابیض
در ضلع جنوب غربی مجموعه گلستان ، کاخ ابیض
قرار دارد. تاریخ بنای این کاخ حدود سال
1308 هـ. ق است و برای جا دادن اثاثیه
اهدایی « سلطان عبدالحمید عثمانی » بنا شد.
این کاخ به شیوه بناهای قرن هجدهم اروپا گچبری و نماسازی شده و به علت
سفیدی رنگ نمای ساختمان و پله ها و ازاره ( آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان که
از کف طاقچه تا روی زمین بود) های سرسرای کاخ که از مرمر سفید رگه دار بود، کاخ
ابیض نام گرفته است.
پس
از اتمام بنا به دستور ناصرالدین شاه ، تالار بزرگ کاخ را با هدایای سلطان عثمانی
آراستند و تعدادی تابلوی رنگ و روغن از صورت شاهان و ملکه های اروپا را نیز که در
سفرهای اروپایی به ناصرالدین شاه اهدا شده بود ، در آن نصب کردند و تالار باشکوهی
را به وجود آوردند که «تالار عبدالحمید» نامیده می شد.
کاخ ابیض از ابتدا به محل کار صدراعظم وقت
اختصاص یافت و تا سال 1333 جلسات هیئت دولت در تالار بزرگ آن تشکیل می شد. در سال
1344 در نمای ضلع غربی و نیز اتاق های طبقه پایین ساختمان تغییراتی داده شد. این
بنا از سال 1347 به موزه مردم شناسی اختصاص یافت. در این مجموعه در سال های اخیر
تعمیرات اساسی انجام شده است.
مطالب مشابه :
جاذبه هاي گردشگري تهران
در قرن نوزدهم یکی از سفیران دولت عثمانی در محلیدر منطقه الهیه تهران باغ و حوض خانه باغ
تاسیس دانشگاه تهران
البته شکی نیست ولی نقصی که دارد این است که این شهر هنوز عمارت مخصوص تهران باغ جاده
ابنیه تاریخی استان تهران
خیابان بهارستان باغ نگارستان از باغ‌های قدیمی تهران است كه مخصوص بالا خانه تالارهای
تحقیق آقای پوریا بحیرایی کلاس 103موضوع تحقیق : تاریخچه دانشگاه تهران
هنوز عمارت مخصوص جاده‌ها و راه خندق شمالی تهران قرار داشت. این باغ زیبا که
معرفی موزه های میراث فرهنگی صنایع دستی وگردشگری کشور (تهران)
موزه مردم شناسی تهران در سال 1312 در دوره این موزه دارای تالارهای مجلل و ایوانی است که
چهارگوشه ایران: استان تهران
اروانسرای فتحعلی شاهی رباط‌کریم که در مسیر جاده تهران باغ فردوس تهران از جایگاه مخصوص
جاذبه های استان اصفهان
در اين دوران جاده تجارتي كه های عظيم، تالارهای هجده ستون باغ غدير: اين باغ
برچسب :
باغ تالارهای جاده مخصوص تهران