ناپایداری آب دراستان همدان

چالش عمدة پيش رو: ناپايداري آب<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

(مطالعة موردي: استان همدان)

نوشته: حميدرضا وجداني، كارشناس ارشد مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام جهاد كشاورزي همدان.

( این مقاله درمجله آب ومحیط زیست شماره ۵۳ چاپ شده است)

مقدمه:

افزايش روز افزون جمعيت در كرة زمين وتغييرات در الگوي مصرف منجر به فزوني تقاضاي مواد غذايي گرديده. از ديگر سو انسان با استفادة بي رويه از منابع انرژي،‌استفاده از آلوده كننده هاي شيميايي محيط زيست و تخريب جنگلها ومراتع محيط كلي كرة زمين را دستخوش تغييرات منفي نموده كه يكي از عواقب آن در مبحث تغيير اقليم متجلي مي‎گردد. اگر چه در حدود 71/0 از سطح كرة زمين پوشيده از آب است ليكن از كل آبهاي كرة زمين تنها 3 درصد آب شيرين و 97/0 آب شور است. از اين 3 درصد آب شيرين نيز 77/0 به طور دائم در يخچال‎هاي كوهستاني و يخ‎هاي قطبي ثابت است، 22 درصد آن به صورت آبهاي زير زميني و 1% در درياچه‎ها، رودخانه ها و گياهان مي‎باشد.[1] به عبارت ديگر تنها 69/0 درصد از كل آبهاي كرة زمين در رودخانه‎ها، درياچه‎هاي آب شيرين، درخاك، در مرداب‎ها، به صورت آب زيرزميني و در داخل بافت گياهان قرار دارد. بر اين اساس براي هر نفر در سال دو هزار ميلادي 1800 متر مكعب آب وجود دارد. با اين حساب مي‎بايد آب شيرين به مقدار كافي براي نيازهاي هر نفر قابل دسترس باشد اما واقعيت اين است كه ناهمساني زيادي بر حسب مناطق و فصول وجود دارد. در واقع اغلب كشورهاي در حال توسعه حتي آنهايي كه مجموع آب سالانه دريافتي شان در كل كافي به نظر مي‎رسد در بعضي از مناطق خود و در بعضي از فصول سال كمبود دارند.

امروزه در جهان، توليد غذا به شدت بستگي به وجود آب و مديريت آن دارد. از مجموع آبهاي مصرفي جهان در حدود دو سوم به مصرف آبياري كشاورزي مي‎رسد. در حدود 235 ميليون هكتار از اراضي كشاورزي در جهان آبي اند و 30 تا 40 درصد از غذاي جهان در اين اراضي توليد مي‎شود.

مقايسة سرانه سالانه كل منابع آب قابل دسترس در سال 2000 ميلادي تفاوت چشمگير بين مناطق جهان را به تصوير مي‎كشد اين مقدار در ايران 1955 متر مكعب، عراق 3287، اسرائيل (فلسطين اشغالي) 276، اردن 179، آلمان 1878، پرو 74546 ، روسيه 30980 000 و كويت 10 متر مكعب مي‎باشد.

مطالعه فائو در 93 كشور در حال توسعه حكايت از عدم پايداري آب در اين كشورها دارد بدين معنا كه استفاده از آبها بيش از مقداري است كه در منابع جايگزين مي‎شود. روند كنوني حاكي از آن است كه تا سال 2030 بسياري از كشورهاي در حال توسعه با مشكل كم آبي براي آبياري روبرو مي‎شوند.

استفاده از منابع آب به ميزاني بيش از جايگزيني آن همچون برداشت از آبهاي زير زميني به ميزاني كه منجر به افت سطح آب شود عدم پايداري در آب مي‎باشد. استفاده از آب رودخانه‎ها وتالاب‎ها به نحوي كه كاهش عمق تالاب‎ها و درياچه‎ها را به دنبال داشته باشد. منجر به عدم پايداري مي‎گردد. علاوه بر مواردي كه به عدم پايداري آب از نظر كمي منجر مي‎شود، آلوده شدن آبها نيز عدم پايداري در سيستم ايجاد خواهد كرد.

در بررسي بحث پايداري آب توجه ويژه‎اي به استفاده از آب در كشاورزي لازم است چرا كه 70 درصد تمام آب شيرين قابل بازيافت در جهان در كشاورزي به كار گرفته مي‎شود.[2] روند افزايش جمعيت به ويژه در كشورهاي در حال توسعه روز به روز سرانة آب در دسترس را كاهش مي‎دهد.

چالش‎هاي كشورهاي خشك و نيمه خشك:

هر چند معضل آب شيرين و مباحث پايداري يا عدم پايداري آن در طيف گسترده‎اي از كشورهاي جهان مطرح است، ليكن ويژگيهاي جغرافيايي برخي كشورها اهميت حياتي به آب اعطا مي‎كند. در كشورهايي كه در مناطق خشك و نيمه خشك جهان قرار دارند، به علت كمبود كلي آب، عدم دسترسي مطمئن به آب طي فصول و سالهاي مختلف (نوسانات فصلي و سالانه) و عدم تطابق فصل بارش با فصل رشد گياهان، اهميت آب و لزوم بهره گيري بهينه از آن بحث جديدي نيست و چه بسا قرنهاست كه يكي از عناصر اصلي تعيين كنندة رشد يا بازدارندگي تمدن‎هاست.

تمدن‎هاي عظيم باستاني بين النهرين و تمدن مصر در ارتباط با محوريت آب رودخانه‎ها شكل گرفت و در ايران قنات به عنوان يك پديده پر شكوه ساخته دست انسان رشد و شكوفائي شهرها و روستاهايي را در بخشي از خشكترين مناطق جهان در محدوده داخلي فلات ايران ممكن ساخت.

اهميت آبهاي زير زميني در ايران:

ويژگي هاي خاص جغرافيايي ايران، ريزش‎هاي جوي با رژيم مديترانه‎اي كه داراي تابستاني خشك و در زمستان داراي بارندگي است منجر به عدم تطابق فصل كشت و رويش گياهان با فصل بارش (در قسمت عمده‎اي از سال و دراغلب مناطق كشور) است. از سوي ديگر وضعيت ناهمواريها و پستي بلنديها عرصه‎هاي گسترده‎اي را براي نفوذ آب به زمين فراهم نموده، مجموعه اين شرايط توأم با فن آوري ابتكاري قنات در ايران به اهميت بهره برداري از آبهاي زير زميني سابقه‎اي ديرين بخشيده است. با ورود تكنولوژي بهره برداري از آبهاي زير زميني از طريق موتور به ويژه بعد از اصلاحات ارضي نقش موتورهاي آب روز به روز افزايش يافت و امروزه در بسياري از مناطق ايران نقش اول را در آبياري اراضي ايفا مي‎كند.

بهره برداري از آبهاي زيرزميني در استان همدان:

اتكاي به منابع آبهاي زير زميني در استان همدان سهم اصلي را در تأمين آب دارد. درحوزه آبريز قره چاي كه 57 درصد مساحت استان را شامل مي‎شود 93 درصد آب مورد نياز بخشهاي مختلف از آبهاي زيرزميني تأمين مي‎شود. در حوزه گاماسياب كه 36 درصد مساحت استان را در بر مي‎گيرد اين سهم 74% است.[3] طي دو الي سه دهة اخير بهره برداري از آب هاي زير زميني به نحوي روز افزون صورت گرفته. در اغلب مناطق قنات‎ها خشك شده‎اند و به ويژه طي دو دهة اخير چاههاي نيمه عميق به تدريج آبدهي خود را از دست داده و جاي خود را به چاههاي عميق داده‎اند. علاوه بر حفر بي رويه چاههاي عميق مستعد كه داراي مجوزاند، چاههاي زيادي نيز به عنوان چاه‎هاي غير مجاز حفر شده‎اند كه در بعضي مناطق شمار آنها از چاههاي به اصطلاح مجاز بيشتر است.

الگوي بهره برداري از آب كشاورزي در استان همدان:

برآورد آب مصرفي محصولات زراعي و باغي استان همدان كه بر اساس نياز آبي محصولات (نياز به آبياري) در شرايط خاص شهرستان‎هاي استان همدان و آمار سطح زير كشت سال 1378 صورت گرفته نشان مي‎دهد كه يونجة آبي با حدود 500 ميليون مترمكعب آ ب مورد نياز خود بيشترين سهم را از آبهاي به كار گرفته شده در آبياري به خود اختصاص داده، گندم آبي با حدود 400 ميليون مترمكعب در رديف بعدي قرار مي‎گيرد و جو آبي با 120 ميليون سومين، چغندرقند با 97 ميليون چهارمين، سيب زميني با 93 ميليون پنجمين و محصولات جاليزي با 49 ميليون ششمين رتبه را دارد.[4] به اين ترتيب با شناخت از سابقه و قدمت كشت محصولات مختلف در استان مشخص مي‎گردد كه روند تغيير الگوي كشت به سوي محصولاتي بوده كه آب بيشتري مصرف مي‎كنند، به بارندگي كمتري اتكا دارند و بيشتر متكي به آبياري با آب چاههاي عميق‎اند. آب مورد نياز آبياري عرصه‎هاي زير كشت محصولات مختلف زراعي و باغي استان طي اين برآورد مجموعاً در حدود 6/1 ميليارد متر مكعب برآورد گرديده است.

روند تغييرات سطح آبهاي زير زميني استان همدان:

بر اساس اطلاعات اخذ شده از امور آب استان، روند كلي در تمامي دشت‎هاي استان منفي و رو به افت است.

اطلاعات موجود از دشت قهاوند 80-1368 حاكي از روند منفي دشت از 3/1614 به 7/1597 متر يعني 6/16 متر كاهش سطح آبهاي زير زميني در فاصله 12 سال است.

دشت جنوب رزن 80-1362 سطح آب از 1/1621 به 2/1586 طي 18 سال يعني 9/34 متر كاهش يافته، دشت شمال رزن طي سال‎هاي 80-1362 از 8/1747 به 3/1741 تقليل يافته (طي 18 سال 6/6 متر كاهش). دشت ملاير از سال‎هاي 80-1373 (طي 7 سال از 1688 متر به 1680 متر تقليل يافته). 8 متر طي 7 سال. دشت كبودرآهنگ طي سال‎هاي 80-1363 از 1/1677 متر به 1657 متر يعني 20 متر طي 17 سال دشت نهاوند طي
80-1375 از 9/1543 به 5/1535 متر تقليل يافته است، 4/8 متر طي 5 سال كاهش سطح آب داشته. دشت تويسركان طي سال‎هاي 80-1375 از 9/1632 متر به 4/1625 متر طي 5/7 متر طي 5 سال. دشت اسدآباد طي
80-1373 از 2/1523 به 4/1512 متر تقليل يافته، 8/10 متر يعني 7 سال.[5] اگر چه دورة‌ آماري مورد بررسي در دشت‎هاي مختلف مشابه نبوده ليكن بررسي ارقام كليه دشت‎ها حاكي از روند رو به كاهش سطح آب‎هاي زير زميني دارد.

ناپايداري پيامد غارت منابع آب زير زميني:

در بحث توسعه پايدار برخي پيچيدگي‎ها در سنجش پايداري يا عدم پايداري در زمينه‎هاي مختلف وجود دارد. ليكن مبحث افت سطح آبهاي زير زميني از آشكار ترين مصاديق عدم پايداري است كه به سادگي با نگاهي به ارقام مربوطه قابل بررسي است. افت سطح آبهاي زير زميني به ويژه در برخي مناطق استان شديدتر است. بهره برداري سنتي چند هزار ساله از آبهاي زير زميني به طور مختصر و با استفاده از قنات و انتخاب الگوي كشت‎هاي زمستانه و حداكثر استفاده از بارندگي در توليد محصولات زراعي جاي خود را به استفاده از چاههاي نيمه عميق داد و چاههاي نيمه عميق در فاصله زماني كمتر از دو دهه جاي خود را در اغلب مناطق به چاههاي عميق داد. از هم اكنون زنگ خطر در بسياري از مناطق استان براي آبهاي زير زميني به صدا درآمده. علاوه بر نياز به انرژي بيشتر به جهت تعميق هر چه بيشتر چاهها و نياز به هزينه‎هاي كلان خريد و نگهداري موتورهاي آب، بسياري از چاهها نيز اصولاً خشك شده‎اند، اين مطلب در دشت قهاوند به صورت يك معضل جدي مطرح است. اما آنچه نگران كننده‎‎تر است وضعيت و سيمايي است كه براي آينده با روند كنوني بهره برداري تصور مي‎شود.

جمع بندي و نتيجه گيري:

طي چند دهة اخير افزايش بي رويه جمعيت و رقابت استفاده‎هاي شهري و صنعتي با استفاده از آب در كشاورزي، تغييرات در الگوي مصرف، تغيير در الگوي كشت محصولات، تغيير در الگو و روش آبياري محصولات مختلف همگي در جهت عدم پايداري آب بوده است. در زمينة رقابت مصارف شهري، صنعتي و كشاورزي حفر چندين حلقة چاه عميق جهت تأمين آب شهر همدان كه منجر به تسريع افت آبها در دشت بهار گرديده، در منطقة قهاوند- كبودرآهنگ حفر ده ها حلقه چاه عميق براي سيستم خنك كنندة نيروگاه برق در يكي از خشك ترين مناطق استان، تنها مثال‎هايي از بهره برداري بي رويه‎اند. همان گونه كه ذكر شد روند تغييرات در نوع محصولات زراعي به سمت محصولاتي بوده كه آبياري بيشتري را احتياج دارند ونياز به تغذيه و اشتغال جمعيتي كه طي چهل سال (از 1335 تا 1375) نزديك به دو و نيم برابر شده، خود مطلبي مهم است. مصرف مقادير قابل توجهي آب كشاورزي جهت توليد صيفي جات و توليد علوفه، به ويژه يونجه، ناشي از تغيير در الگوي مصرف مواد غذايي است، تغييري كه به ويژه در برخي از اقشار جامعه به ويژه در دهك‎هاي بالاي درآمد به سمت ارتقاء كيفيت تغذيه صورت گرفته است. در زمينه حفر چاههاي عميق غير مجاز گوئي در هاله‎اي از ملاحظات و به واقع بي توجهي هاي بي‎حد و حصر رقابتي روز افزون بين بهره برداران براي حفر چاه بيشتر و عميق‎تر در گرفته است. در زمينه الگوي كشت گويي اين واقعيت كه ما در كشوري خشك و در استاني خشك و كم آب قرار داريم، به يمن بهره‎گيري از آب چاههاي عميق فراموش شده اما اين خواب خوش فراموشي كابوسي تلخ را به دنبال خواهد داشت. اقداماتي كه در جهت تغيير روش‎هاي آبياري و تبديل زمين‎هاي ديم به آبي، پيش رو قرار داده شده نيز گويي در همين خواب خوش جلوه مي‎نمايد، تا كنون تحقيقي از ميزان كارآئي و پرت آب در روش‎هاي آبياري تحت فشار كه طي چند سال گذشته به عنوان نسخة درمان معضل آبياري ارائه شده، نسبت به روشهاي قبلي و غرقابي در استان صورت نگرفته. به زعم نگارنده پيامد پرت آب در اين روش با توجه به اينكه بيش از روش غرقابي به تبخير اختصاص مي‎يابد (بر خلاف روش غرقابي كه با نفوذ در زمين است) آب را كاملاً از عرصة بهره برداري ما خارج مي‎كند و به سيستم كلي اتمسفر باز مي‎گرداند حال آنكه در روش غرقابي امكان بازيافت آب در همان منطقه از آبهاي زير زميني وجود دارد.

از ديگر سو تخريب عرصه‎هاي مرتعي با تغيير كاربري آنها و با تخريب كيفي آنها به ويژه در اثر چراي بي روية دام، عرصه‎هاي مرتعي و آبخيزها را از عرصه‎هاي نفوذ دهندة آب هر چه بيشتر تبديل به عرصه‎هاي انتقال دهنده آب مي‎كند كه اين امر نقش حياتي در به هدر رفتن آبها ايفا مي‎كند6. در استان همدان طرح قابل توجهي براي كنترل آبهاي سطحي صورت نگرفته و سد آبشينه كه با اهداف كشاورزي و آب شرب احداث شده به دليل اشكال در مطالعات و ساخت بعد از احداث و افتتاح بلا استفاده مانده و امكان آبگيري در آن وجود ندارد.

باري! آنچه كه گفته شد به رغم نگارنده نه از سر نا اميدي بلكه به جهت آگاهي رساني و واقع‎بيني است. واقعيت‎هايي كه عزمي همه جانبه را در تغييرالگوي مصرف، الگوي بهره برداري آب، الگوي كنترل و نظارت بر بهره‎برداري منابع و تصميم جدي در جهت كنترل آبهاي جاري با استفاده مستقيم از آنها و يا تغذية سفره‎هاي آب زيرزميني، طلب مي‎كند. عدم وجود يك برنامة متناسب، هماهنگ، انديشيده و همه جانبه كه عامل اصلي تشديد ناپايداري آب است چالش عمدة پيش رو در استان است.

[1] نصير. ال بسام. «توسعه پايدار كشاورزي، موضوعات اساسي در سطح كرة زمين»، ترجمه حميدرضا وجداني، مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام همدان، 1380.

[2] اين مطلب از سايت اينترنتي روز جهاني غذا در فائو ترجمه شده است.

[3] «گزارش عملكرد يك ساله 1378»، اداره امور آب استان همدان

[4] در تهيه مطالب اين قسمت از تحقيقي كه توسط همين نگارنده در خصوص الگوي كشت و مصارف آب محصولات مختلف كشاورزي استان همدان صورت گرفته بهره گيري شده است محاسبه نياز آبي محصولات مختلف در استان به استناد مطالب مندرج در كتاب: نياز آبي محصولات زراعي وباغي كشور ... تهيه شده، تبعاً پرت آب از كانالهاي آبياري و ديگر موارد تا رسيدن به سطح مزرعه در اين برآورد لحاظ نگرديده است.

[5] اطلاعات و آمار مربوط به ارقام هيدروگراف آب زير زميني دشت‎هاي مذكور از ادارة كل امور آب استان همدان اخذ شده است.

6 اس. ام. تورو. «راهبردهاي توسعه پايدار در نواحي نيمه خشك نيجريه»، ترجمه: حميدرضا وجداني، مجله آب و محيط زيست شماره 50، خرداد 1381.

ناپایداری آب دراستان همدان

چالش عمدة پيش رو: ناپايداري آب<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

(مطالعة موردي: استان همدان)

مقدمه:

چالش‎هاي كشورهاي خشك و نيمه خشك:

اهميت آبهاي زير زميني در ايران:

بهره برداري از آبهاي زيرزميني در استان همدان:

الگوي بهره برداري از آب كشاورزي در استان همدان:

روند تغييرات سطح آبهاي زير زميني استان همدان:

ناپايداري پيامد غارت منابع آب زير زميني:

جمع بندي و نتيجه گيري:

مطالب مشابه :

سر فصل حساب ها و ثبت عمليات حسابداري درآمدهاي قانوني در دفاتر ، صورت حساب دريافت و پرداخت ماهانه و ن

نحوه نگهداري حساب‌ها و تنظيم صورت‌هاي مالي اعتبارات هزينه و تملك دارايي‌هاي سرمايه‌اي و مالي

معرفي اداره كل ذيحسابي و امور مالي

خدمات اینترنتی

ناپایداری آب دراستان همدان

منابع آب استان همدان

کنترلهای داخلی

اعطاي اختيارات لازم به مسئولين واحدهاي استاني

آئین نامه امول دولتی

اداره اموال و اوراق بهادار