بررسی گنبد از لحاظ شیوه ساخت و فرم در نمونه هایی از سه عصر ایران(سلجوقی) و بیزانس و رنسانس

گنبد در زبان معماری: گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد برپا شود.

مسئله اصلی تعیین کننده فرم گنبد شیوه ساخت گنبد است, ازین رو بررسی این موارد لازم به حساب می آید. پوشاندن سقف های مربع و وسیع به وسیله ی گنبد با یک عنصر مقاوم از دلایل استفاده از گنبد می باشد. گنبد در مناطقی که دسترسی مناسب به سنگ وچوب فراهم نیست شکل می گیرد.

ذکر منبع الزامی است(ایران آرشیتکت)

برداشت از باشگاه مهندسان ایرانی

به ادامه مطلب بروید

پوشش گنبد در ایران پییشنه ای دیرینه دارد. کمبود چوب های استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت است، سبب شده است که پوشش سغ و گنبد روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع ترجای پوشش تحت را بگیرد . قدیمی ترین شکل های منحنی در پوشش زیرین چغازنبیل متعلق به هزاره دوم دیده شده است.
با وقفه طولانی در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در اوج قدرت و کارائی جلوه دارد ولی چه قبل و چه بعد از آن بعلت فراهم نبودن شرایط خاص اقتصادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه های این سرزمین هم چوب مناسب پوشش پرورش نمی یافته است لذا طاق های منحنی و گنبد جای اصلی خود را به عنوان یک پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به آسانی پیدا می کنند.
متاسفانه از معماری دوران اشکانی که در واقع پوشش سغ آغاز می شود در داخل ایران نمونه ای بجای نمانده است. در خارج از محدوده ایران کنونی به یکی دو نمونه از پوشش سغ بر می خوریم که یکی یاالحضر است و دیگری کاخ آشور و ایندو نیز چهره روشنی از چگونگی پوشش به دست نمی دهند.

گنبد در دوران ساسانیان
در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت به صورت الگو و دستور العمل کلی مورد بهره برداری قرار می گیرد.
دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند، گرچه در گوشه سازی ها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است. آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا (نداشتن قالب) آن را با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می کند.

بررسی نمونه هایی از گنبد در ایران

شیوه ساخت گنبد :

مسئله مهم در ساخت گنبد تبدیل سطح مربع به دایره است که اصطلاحا به آن گوشه سازی می گویند گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب ۱۶ و ۳۲ و ۶۴ گوشه و بالاخره دایره است.یعنی با پل زدن روی گوشه های طاق مربع شکل با طاق های نیم مخروطی مربع اطاق تبدیل به هشت ضلعی و بعدا با ادامه این کار با صاف کردن انحرافات باقی مانده سطوح تبدیل به دایره می شد.این کوشش برای ساختن اشکال هنری را در معماری اواخر ساسانی به وضوح می توان مشاهده کرد تا جایی که فیلگوش ها نه تنها به عنوان یک عنصر ساختمانی بلکه به منزله عنصر تزیینی استفاده می شدند.بعد ازین موارد شروع به ساخت گنبد به شیوه های مختلفی می شدند.

در مقایسه با لچکی غربی ,استفاده از فیلگوش ایرانی که نتیجه تجربه در بنا های گنبددار است منجر به سه نوع ساختمان متمایز از هم شد(فضای درونی به سه قسمت تقسیم شده است): ۱-منطقه اطاق چهار گوش با درها وطاقچه ها ۲-منطقه انتقالی بین اطاق چهار گوش زیرین وگنبدی که بر فراز آن قرار گرفته است.این منطقه معمولا از سه کنج ها(فیلپوشها)و طاق نماهای بسته ای تشکیل یافته که هسته اصلی تزیینات در معماری اسلامی است. ۳-گنبد اصلی که گاهی حاوی تقسیم بندی بوده است. مسجدامام اصفهان قدیمیترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شود . این مسجد در حقیقت مجموعه ای از معماریها و آثار هنری دوره های بعد از اسلام تاریخ ایران است و یاد گارهای پادشاهان و وزرا و امرا و رجال و بانوان خیر ایرانی بعد از اسلام را در بر دارد. بنابراین تحولات معماری دوره های اسلامی تاریخ ایران را درمدت هزار سال اخیر بخوبی می توان در آن مطالعه نمود. این مسجد دارای بناهای متعددی است از جمله:صحن چهار ایوانی، شبستانها، مدرسه مظفری، صفه های کوچک دوره دیلمی، گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، محراب اولجایتو، چهار ایوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درویش می باشد. حال به اجمال درباره دو گنبد تاج الملک و نطام الملک سخن به میان می آوریم.

گنبد نظام الملک:
گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. این گنبد آجری بوده و دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ میباشد.قطر گنبد درحدود ۲۵ متر است

گنبد تاج الملک:گنبدی که در پشت ایوان شمالی معروف به صفه درویش بنا گشته است که توسط ابو الغنائم وزیر ملک شاه و از رقبای خواجه نظام الملک به امر ترکان خاتون ملکه سلجوقی وهمسر ملک شاه ساخته است ارتفاع آن۱۹٫۵متر وقطر آن ۱۰٫۵ متر می باشد تفاوت این دو گنبد در آن است که پوسته گنبد نظام الملک به صورت ترکی است اما در گنبد تاج الملک به صورت یکپارچه است؛ همچنین گنبد نظام الملک به دلیل ترکی بودن تیزتر از گنبد تاج الملک است. گنبد نظام الملک شبیه گنبد کلیسای جامع فلورانس است.

ابعاد بزرگ در گنبد نظام الملک باعث تغییر سیستم چهار طاقی شده و جرزهای جسیم به جای قوسها به کار گرفته شده در حالیکه در اغلب موارد جرزها یا قسمت های ساختمانی دیوار به طریقی انتظام می یافته که سیستم چهار طاقی با گذرگاه های فرعی کوچکتر را در هر طرف قوس یا دهانه به وجود می آوردند که سیستم گنبد تاج الملک بدین شکل است.

بررسی گنبد در عصر بیزانس:
هنر معماری در روم شرقی (بیزانس) تا قرن ششم میلادی تحت تأثیر مسیحیت آغازین بود، این هنر در قرن ششم میلادی با آغاز حکومت «ژوستی نیانوس»، به وجود آمد او در هنر پروری همتای کنستامتین بود و آثاری که وی مورد حمایت و تشویق قرار داد، همه شکوه و عظمتی شاهانه داشتند تا جایی که دوران فرمانروایی او را به حق «نخستین عصر طلائی» هنر امپراتوری روم شرقی نامگذاری کرده اند. باید به این نکته اشاره نمود که بهترین گنجینه یادگاری «نخستین عصر طلائی» اکنون در خاک ایتالیا – که در شهر «راونا» کشف شده – جلوه گری می کنند، نه در شهر کنستانتینوپل (استانبول). شهر راونا که در اصل پایگاه نیروی دریایی در ساحل دریای آدریاتیک بود، از سال ۴۰۲ میلادی به بعد پایتخت امپراتوران روم غربی، و پس از آن در پایان همان قرن مقر فرمانروایی تئودوریک پادشاه استروگوتها شد، که همه چیز را به سبک و سیاق هنری کنستانتینوپل می پسندید، و به همین علت در زمان ژوستی نیانوس شهر راونا به صورت پایگاه عمده ای برای گسترش و نفوذ سلطه بیزانس بر ایتالیا در آمد.
بررسی گنبد ایاصوفیه در عصر بیزانس:
کایسای ایا صوفیه از وازه یونانی هاگیا صوفیا به معنی حکمت کلیسای مقدس گرفته شده است با افزوده شدن پشت بند عطیم در طرح اصلی آن به مسجد تبدیل شد بنا دارای محور طولی بناهای صدر مسیحیت است. برای حل مسئله فشار گنبد اصلی نیرو به وسیله سه گوش های کروی (فیل پوش) که در چهار گوشه گنبد تعبیه شده به چهار فیل پایه عظیم منتقل می شود از سوی دیگر به وسیله ی نیم گنبد شرقی وغربی فشار های حاصله به خارج وپایین منتقل می شود.
ایاصوفیه بنا بر روش ترکیب دو پلان محوری و مرکزی ساخته شده است و مهمترین بنای به جای مانده از زمان ژوستی نین در استانبول می باشد و ابعاد آن ۷۲*۹۱ متر ، قطر گنبد ۳۱ متر، ارتفاع گنبد از سطح زمین ۵۶ متر می باشد.

توضیحی درباره نوع ساخت گنبد: این گنبد روی چهار طاسچه قرار گرفته است(انتقال تدریجی از بدنه چهارگوش به لبه مدور گنبد به وسیله سه گوشی های کروی شکلموسوم به طاسچه انجام گرفته است) در ساختمان طاسچه ای گنبد روی گنبد دومی قرار می گیرد که در واقع بزرگتر از آن است وبخش بالایی به اضافه چهار جزء آن گرداگرد لبه گنبد از آن حذف شده اند. این چهار جزء اخیر به شکل چهار قوس یا چهار طاقی در آمده اند که سسطوحشان به هم می پیوندد و تشکیل یک مربع می دهند.

موضوع قابل توجه در این بنا کیفیت و کمیت نوری است که وارد آن می شود؛ زیرگنبد مرکزی ۴۰ پنجره تعبیه شده که نور را به درون وارد می کنند.

کلیسای سان ویتاله:

کلیسای سان ویتاله در شهر راونا معرف معماری بیزانس است که در رم غربی ساخته شده است پلان آن هشت ضلعی است و گنبدی روی این هشت ضلعی قرار گرفته است و در این ساختمان ساده ترین عناصر محور طولی کلیسای مستطیل شکل یعنی محوطه ای که با سقف متقاطع برای محراب در نظر گرفته شده و همچنین یک دهلیز طولی در مقابل ساختمان به چشم می خورد.

یکی از تفاوت های آن با ایا صوفیه در آن است که در ایا صوفیه قوس هایی که دوتا از طاسچه های بزرگ نگهدارنده ی گنبد مرکزی را به یکدیگر متصل ساخته اند دیده می شوند که بر روی جرزهای عظیمشان به یکدیگر رسیده اند در صورتی که در سان ویتاله از قاعده های مدور یا چند ضلعی یک دیوار یا طاق بندی رو به بلا ساخته شده اند روش طاسچه ای روشی پویا برای مسئله قرار دادن گنبدی مدور بر یک صحن مربع یا مستطیل شکل است. بررسی گنبد در عصر رنسانس

هنر مند رنسانس ساحری است که طبیعت مادی را می شناسد و به آن عمل می کند در واقع در دوره رنسانس تطبیق معماری با انسان و طبیعت ، به اتکا یا به وسیله دانش ریاضی و تعبیر هایش دوباره مطرح می شود و تمام خصیصه های که یک مبحث زنده را به تدریج دارا شد تا جایی که تناسبات و اندازه ها فضای معماری تابع یک هارمونی کیهانی شدند.
درمعماری رنسانس چند نوع فرآورده معماری پدیدآمد که می توان به صورت مختصر چنین ذکر کرد:
بناهایی که در طول بررسی معمول بیشتر مورد توجه قرار می گیرنند مانند کلیساها، نمازخانه ها و مقابر . دستورها و قواعد تنظیم و تدوین فضای معماری در این رده ساختمانها ، همه جا به گونه ای آزاد از سنت های موجود و نه در پیروی صرف از آنچه معماران پر توان شکل داده وبه کار برده اند می نمایند .

همه جا چنین عنوان می شود که فضای معماری در دوران رنسانس ایتالیا، به دست معماران ، به شکل موجودیتی در آمد که ، در درونش ، طراحی معماری ، برنامه ریزی دیدی یا بصری می شد. که تازگی این امر در شکل اجرایی آن بود که بعدها دورنمایی پرسپکتیویه به آن افزوده شد که معماران متناسب با توان نظری خویش ، از آن بهره می گرفتند.

در این دوران معماران چه در داخل و چه در خارج بنا به دنبال یک وحدت شکلی بودند که در گذر زمان از فضای درونی به بیرون بنا و در باز شناسی روحیه ای که درون بنا را هویت و شخصیت بخشیده و در تطبیق شکلی و معنوی و نمادین آن با روحیه ای از حجم بنا قابل درک تواند بود که چگونگی شکل پوسته میانی این دو ، نقشی اساسی دارد که می تواند نقطه حرکت طراحی معماران این دوره محسوب گردد.

جمع بندی مطلب:

وجه اشتراک مذهبی همه بناها و اشاره به نور الهی است و حالت برافراشته گنبد اشاره به عرش الهی و گنبد آسمان است.
در ایران به شیوه سه کنج (فیل پوش) مربع را به دایره تبدیل می کردند اما در سایر دوره به شیوه طاسچه ای این تبدیل انجام می شده است.
خیز گنبد در بیزانس از همه کمتر است یعنی شیب کمتری به سمت آسمان دارد که ناشی از مذهب سفت و سخت زمانه که خدا به معنایی روحانی می پنداشتند و کلیسا را فقط جایی برای عبادت و نه تجلی گاه خدا می دانستند پس به زیبایی و عناصر تزیینی آن و برافراشته بودن زیاد آن اهمیت نمی دادند.همانطور که می بینیم شیوه برقراری و ایستایی گنبد همان شیوه رمی است اما عناصر تشریفاتی بنا خدف شده است اما در بنای کلیسای جامع فلورانس خیز زیاد به سمت آسمان را مشاهده می کنیم که به فانوس در نقطه پایانی آن می رسیم که به عنصری به نام کلاه فرنگی بر میخوریم که در سایر نمونه ها مشاهده نمی شود.

وجود پنجره های فراوان بر پایه ی گنبد ایا صوفیه باعث ورود نور فراوان به داخل بنا شده, در نمونه های رنسانسی در کلیسای جامع فلورانس به صورت پنجره های دایره ای کوچک قابل مشاهده است و در کلیسای سن پترو به نسبت فلورانس بیشتر و نسبت به ایا صوفیه بیشتر است؛ این در حالیست که در نمونه های ایران چنین چیزی قابل مشاهده نیست و گنبد به همان شکل اصیل بر گرفته از معماری ساسانی با سازه های ساده و مصالح بوم آورد مشاهده می شود.

از دیگر تفاوت ها می توان به گنبد خاکی تاج الملک اشاره کرد که بر خلاف همه گنبدها دارای پوسته یکپارچه از آجر است که نه به صورت ترکی بلکه به صورت آجرهای روی هم نشسته روی سطح دایره ای شکل و کم کردن شعاع دایره ها تا به نقطه ی مرکزی رسیدن ساخته شده وبه نوبه خود ایستایی قابل تحسینی دارد اما نسبت به نمونه های دیگر در مقیاس کوچکتری قابل اجراست.

بررسی گنبد از لحاظ شیوه ساخت و فرم در نمونه هایی از سه عصر ایران(سلجوقی) و بیزانس و رنسانس

مطالب مشابه :

گنبد سلطانیه

معماری در خانه‌های ایرانی

ترکیب احجام افلاطونی

شناخت انواع قوسها و تاقها

بررسی گنبد از لحاظ شیوه ساخت و فرم در نمونه هایی از سه عصر ایران(سلجوقی) و بیزانس و رنسانس