آرایه های ادبی

تشبیه بلیغ : ( Eloquent simile ) آن است که از ارکان تشبیه فقط طرفین ( مشبه و مشبه به ) را ذکر کنند که به دو صورت اضافی ( اضافه تشبیهی ) و غیر اضافی ( به صورت اسنادی ) است .

تشبیه بلیغ اضافی : شبی زیت فکرت همی سوختم

چراغ بلاغت بر افروختم

تشبیه بلیغ غیر اضافی :

ز ترکستان آن دنیا بنه ترکان زیبارو

به هندوستان آب و گل به امر شهریار آمد

تشبیه تمثیل : ( simile Allegery) آن است که مشبه به در حکم مثل باشد.

مانند : تو خود نایی و گر آیی بر من

بدان ماند که گنجی در خرابی

تشبیه مضمر : (Implicit Simile) یعنی در ظاهر کلام تشبیهی مشاهده نمی شود اما با تامل و دقت می توان تشبیه را در کلام در یافت .

مانند :عاشق اگر منم چرا غنچه دریده پیرهن

تشنه اگر منم چرا لاله بود به خون کفن

یا : زلف عنبر شکن از روی تو سر می پیچد

چه کند ز آتش اگر زانک نپرهیزد مشک

تشبیه به اعتبار وجه شبه

تشبیه تمثیل یا مرکب : آن است که وجه شبه در آن از امور متعدد منتزع شده باشد .

مانند : دوش برون شد ز دلو یوسف زرین نقاب

کرد بر آهنگ صبح جای به جای انقلاب

تشبیه مفصل : تشبیهی است که وجه شبه در آن ذکر شود . مانند : هم چو گلبرگ طری هست وجود تو لطیف

تشبیه مجمل : آن است که وجه شبه در آن ذکر نمی شود .

مانند : این زبان چون سنگ و فم آهن وش است

تشبیه به اعتبار ادات

تشبیه مرسل : تشبیهی است که در آن ادات ذکر می شود . مانند : چه لطیف است قبا برتن چون سرو روانت

تشبیه موکد : آن است که ادات در آن ذکر نشده باشد .

مانند : حکمت اندام عالم است و دوام

شعر در وی تناسب اندام

( در مورد تشبیه: ر،ک ، بیان ، شمیسا، از ص 61 تا 127 و فنون بلاغت و صناعات ادبی ، از ص 230تا238 )

تشخیص : Personification) ) همان استعاره مکنیه است با این توضیح که هر تشخیصی استعاره است اما هر استعاره مکنیه ای تشخیص نیست بلکه تشخیص به این معنی است که از طریق استعاره به موجودی غیر جاندار صفات و اعمال انسانی نسبت دهیم . مانند :

به یک کرشمه که نرگس به خود فروشی کرد

سمن به دست صباخاک در دهان انداخت

یا: مگر بخت رخشنده بیدار نیست

وگرنه چنین کار دشوار نیست

تصرف : Possession) ) از مباحث سرادقات ادبی است و چنان است که شاعر مضمونی را از شاعر پیش از خود بگیرد و آن را نغز تر و با واژگانی بهتر دوباره بیان کند .

مثال از امیر معزی :

مردم به شهر خویش ندارد بسی خطر

گوهر به کان خویش نیارد همی بها

و همان مضمون از انوری :

به شهر خویش درون بی خطر بود مردم

به کان خویش درون بی بها بود گوهر

تضمین : Implication ) ) آن است که شاعر یا گوینده مصرع یا بیتی یا چند بیت از شاعر دیگر را در کلام خود بیاورد و اگر کمتر از بیت یا مصرع باشد آن را الحاق نیز گویند .

مثال از مسعود سعد :

جز این نگویم شاها که رودکی گوید

"خدای چشم بد از ملک تو بگرداند"

چنانکه تضمین کننده مانند مثال بالا نام شاعر صاحب سخن را بیاورد به آن تضمین مصرح و اگر نام شاعر را ذکر نکند تضمین مبهم گویند . مانند تضمین رشید وطواط از عنصری :

نمود تیغ تو آثار فتح و گفت فلک

" چنین نماید شمشیر خسروان آثار "

تضمین مزدوج یا اعنات قرینه : این آرایه از صنایع لفظی است و آن است که دو کلمه مسجع در کنار هم می آورند که در حرف روی یکی باشند . مانند :

مگر دیده باشی که در باغ و راغ

بتابد به شب کرمکی چون چراغ

یا : فرستاد لشکر بشیر و نذیر گرفتند از ایشان گروهی اسیر

مثال از نثر مدارج البلاغه : فلان به سیرت گزیده و عادت پسندیده معروف است به خدمتکاری دولت و طاعت داری حضرت موصوف . ( نگاهی تازه به بدیع ، ص 31)

تطبیق : Comparison) ) این آرایه دو نوع است که نوع اول آن را تضاد و طباق گویند، اما نوع دوم آن نوعی تشبیه است که در آن امتداد مکانی به امتداد زمانی تشبیه می شود .

مانند : فرسخ خراسانی مثل روز تابستانی است یا بلندی موی او مانند شب یلدا است .

یا : معنعن ریش او از بس طویل است

ز سیچقان ئیل تا تنگوز ئیل است

( زیب سخن ، ص 278)

تعلیل : Explaining the causes of) ) آن است که گوینده قبل از این که امری را بیان کند علت آن را بگوید . این آرایه با حسن تعلیل تفاوت دارد .

مانند : اگر نبودی بیچاره پیر بهرامی

چگونه بودی حال من اندرین زندان

یا : گر به تو نیستی قوی دل من چکیدی زهره ی من مسکین

تعمیم : Catholicity=Generalization) ) بر عکس تخصیص است و عبارت است از این که شاعر یا نویسنده مطلب یا امری را عمومیت دهد .

مانند : نه من خام طمع عشق تو می ورزم و بس

که به هر حلقه زلف تو گرفتاری هست

یا : خود نه زبان در دهان عارف مدهوش

حمد و ثنا می کند که موی بر ا عضـــا

تفریق : Subtraetion) ) در لغت پراکنده کردن است و در اصطلاح آن است که بین دو چیز شباهتی ایجاد کنند سپس یکی را بر دیگری برتر و ارجح دانند و بین شان فرق و جدایی اندازند . مانند : دست تورا به ابر که یارد شبیه کرد

کاین بدره بدره می دهد و قطره قطره آن

یا: نه چون نو ر رایت بود آفتاب که این از خطا آید آن از صواب

لازم به ذکر است که تفاوت این آرایه با تشبیه تفضیل این است که در تفریق شاعر بعد از عمل تشبیه بین مشبه و مشبه به تفریق می اندازد در حالی که در تشبیه تفضیل این عمل در ظاهر انجام نمی گیرد .

تفریق و تقسیم : آن است که شاعر نخست میان دو چیز جدایی می افکند سپس وجه تقریق را بیان می کند . مانند :

نیست به خوبی رخانت ماه ازیراک

ماه به گرد رخت همیشه بتابد

تفسیر و تبیین : آن است که شاعر عبارت و کلام مبهمی را در اول سخن خود بیاورد سپس جهت بر طرف کردن ابهام به تفسیر و تبیین سخن نخست خود پردازد . مانند :

دو نعمت بزرگ است اندر دو گیتی

به دنیا کف تو به فردوس کوثر

یا : چهار وقتش پیشه چهار کار بود

کسی ندید و نبیندش زین چهار بدر

به وقت قدرت رحم و به وقت زلت عفو

به وقت تنگی بخشش به وقت عهد وفا

اما مثال های دیگری که در کتاب زیب سخن براین آرایه آمده است بیانگر این است که این صنعت را با لف و نشر آمیخته اند از جمله مثال ها :در معر که بستاند و در بزم ببخشد

ملکی به سواری و جهانی به سئوالی

( برای اطلاع بیشتر ر، ک ،زیب سخن ، از ص 308 تا ص 315 )

تفننات ادبی : مجموعه تفریحاتی است که شاعران برای نشان دادن تسلط و توانایی خود بر گستره واژگان زبان و بازی با کلمات به صورت موزن و مقفی به آن پرداخته اند که بیشتر جنبه ی تصنعی دارد ودر اکثر موارد این فنون ـ بجز در استخراج برخی اطلاعات تاریخی ـ فاقد خصوصیات یک اثر هنری هستند. به هر حال این موارد در کتب آرایه های ادبی به عنوان صنایع طرح و تعریف شده است که به طور مختصر به چند مورد اشاره می شود .

آرایه های ادبی

مطالب مشابه :

تشبیه

آرایه های ادبی در ادبیّات فارسی

آرایه های ادبی

آرایه ی تشبیه واستعاره

آرایه تشبیه

آرایه ادبی تشبیه

تشبیه بلیغ

آرایه های ادبی