معرفی کتاب المفردات فی غریب القرآن / راغب اصفهانی

معرفی المفردات فی غریب القرآن / راغب اصفهانی

زیر نظر حجه الاسلام الهی دوست (زیده عزه )

دانشکده معارف قرآنی اصفهان

گردآورنده سید علمدار صالحی دستگردی

دانشجوی کارشناسی ارشد

فهرست مطالب

1- مقدمه

2- معرفی راغب اصفهانی

3- مذهب راغب اصفهانی

4- تالیفات

5- مفردات الفاظ القران

6- سبک راغب اصفهانی در ساختار ظاهری کتاب مفرادت

7- مقدمه ی کتاب مفردات راغب

8- ترتیب واژگان مفردات

9- فهارس

10 – روش تفسیری

11- بیان ماده ی اصلی کلمه

12-بیان تصغیر و جمع واژه به عنوان دلیل آوردن برای اصل واژه :

13- بیان مشتقات واژه

14- بیان استعمالات قرآنی

15- بیان کاربرد های روایی و حدیثی واژگان

16- بیان کاربرد های شعری واژگان

17 –بیان استعمالات غیر قرآنی واژگان

18- تطبیق مصادیق

19- بیان مجازات

-20 بیان مفرد و جمع واژگان

20- بیان دلالت لفظ بر اکثر معنا

21- بیان مقابلات

22- بیان ضد واژه ها

23- بیان خلاف واژه ها

24 – بیان واژه های مولد

25- بیان تضمین های بکار رفته

26 – مصادر

27- تاثیر آن

28- ستایش مفردات

29 – روش تحقیق

27 – چاپ ها

28 – نسخه حاضر

29 – فهرست منابع

بسم الله الرحمن الرحیم

المفردات فی غریب القرآن / راغب اصفهانی

مقدمه

مفردات راغب بین آثار علوم قرآنی قرن چهارم تا ششم از جمله کتب مشهور و مطرحی است که در موضوع و زمان خود گوی سبقت را از دیگران ربوده است . وی با نگارش مفردات در جهت تبیین واژه های دشوار یاب قرآن کریم و توضیح واژگان آیات الهی گامی بلند برگرفت . این کتاب مشهور تر از آن است که نیازی به معرفی داشته باشد . این کتاب گاهی از تفسیر و تبیین اختصاری واژگان فراتر رفته و چهره ی تفسیری سود مند به خود گرفته است . او در نمودن معنای واژه گان ، افزون بر ریشه یابی ادبی و اشتقاقی آن به آیات هم گون توجه می کند و از سنجش آیات با هم می کوشد تا به معنای واژه نزدیک شود . راغب آگاهی های فرهنگی را نیز ، گاهی به یاری می گیرد تا در تبیین واژه ها که کلام الهی است و در این تلاش باید مراد الهی را _ در حد توان _ باز گوید، سخنی استوار گفته باشد.

معرفی راغب اصفهانى‏

ابوالقاسم حسين بن محمد بن مفضل راغب اصفهانی (م 502 )، ادیب و متکلم بلند آوازه ی ایرانی، اهل اصفهان، دارای آثار و جايگاه علمى و فرهنگى در عصر خودش بوده، اما آگاهي كافى از حيات و چند و چون دانش اندوزى‏اش در دست نیست . به گمان صفوان عدنان، محقق مفردات، راغب در دروسِِِِ ِ، لغت ابو منصور جبان صاحب كتاب« الشامل» در لغت كه ساكن اصفهان و هم عصر وى بوده شركت مى‏جسته است، ابو منصور در يك طبقه قبل از راغب قرار مى‏گيرد.

از اوصاف وى چنين بر مى‏آيد كه اهل وعظ و تدريس و تأليف و مناظره و نيز صاحب حسن خلق و خلق بوده است. در جوانى، عصر صاحب بن عباد وزير مشهور را درك كرده ولى با او مصاحبتى نداشته، امّا با وزير بعدى، ابو العباس ضبّى( احمد بن ابراهيم) كه جانشين صاحب بن عباد گشته و دوستدار علم و علماء بود، مجالست كرده با او و علماء حاضر در مجلس وى، مباحث علمى داشته است.

با بزرگان علمى و ادبى مانند ابو القاسم ابن ابى العلاء رفت و آمد نموده، در مجالس آنان شركت مى‏جسته است، حضور وى در اين جمع ها، دلالت بر عدم عزلت گزيني اش دارد، اما عدم شهرتش بخاطر اين است كه از حكما محسوب مى‏شده و اهل سنت، نظر مساعدى نسبت به آنها ندارند. گويا خود نيز گمنامى را دوست مى‏داشته و در موارد زيادى از تأليفات اش به عدم مدح خود و پرهيز از پرداختن به اين گونه مسائل، اشاراتى دارد.

بيهقى و شهرزورى درباره راغب مى‏نويسند: از حكماء اسلام بوده و بين شريعت و حكمت جمع نموده و بهره ی معقول او بيشتر است.« تاريخ حكماء اسلام»،« نزهة الارواح»

خوانسارى در روضات الجنات ص 238 او را با القابى اين چنين توصيف مى‏كند:« امام، اديب حافظ، صاحب لغت، ادبيات، حديث، شعر و كتابت، اخلاق و حكمت و كلام و علوم اوائل را مى‏داند و او را مورد قبول خاصه و عامه مى‏شمرد.»

در« كشف المحجوب» او را از مشايخ طريقت نيز شمرده است.

مذهب‏

در عقيده وى اختلاف است، ظاهر آن است كه از اهل سنت و جماعت و غير معتزلى بوده، هر چند برخى هم او را معتزلى يا شيعى گفته‏اند، با اين همه از اهل بيت« عليهم السلام» مطلب نقل مى‏كند و اهل محبت ايشان است، وی در بیان معنی اولین واژه ی کتاب مفردات خود یعنی واژه ی الاب، به عنوان کاربرد حدیثی لغت، روایتی را از پیامبر اکرم نقل می کند با این عبارت که « روی أنه صلی الله علیه وآله قال لعلی : أنا و أنت أبوا هذه الامه » اما عندنان داوودی در تحقیق خود منکر وجود چنین روایتی شده و گفته است « الحدیث لم أجده، لعله من وضع الشیعه، والله أعلم ...» البته عدنان در مقدمه تحقیق خود تلاش نموده که به نحو ممکن راغب را سنی معرفی کند اما دلایل و استدلال های او بر رد دیدگاهی که راغب را شیعی معرفی کرده چندان قانع کننده نیست. فخر رازى در « تأسيس التقديس» او را از ائمه اهل سنت ناميده و قرين غزالى نموده است. در مذهب فقهى‏اش مجتهد بوده، نه مقلّد، و قول به شافعى بودن وى درست نيست، زيرا ردى بر برخى آراء آنها دارد.

در خلال مفردات، ردودى نيز بر معتزله دارد، مانند ردّ بر جبايى در مادّه« ختم» و رد بر بلخى در مادّه« خل» و اثبات رؤية الله در قيامت در« رساله الاعتقاد». در همين رساله نيز طعنه هايى بر شيعه دارد.

راغب شعر هم مى‏گفته و از وى ابياتى بر جاى است. در تاريخ درگذشت وى اختلاف است، ارجح آن است كه آن را در حدود 425 ق بدانيم.

محمد علی مهدوی راد در کتاب خود « سیر نگارش های علوم قرآنی » آورده است در سال مرگ راغب اختلاف بسیار شدید است . از حدود 396تا 502 و 504 و ... اکنون بر این باورند که راغب حداکثر تا چهار صد و اندی زنده بوده است . ص67

تأليفات‏

قرن چهارم هجرى دوران شكوفايى و نهضت علمى بود. راغب متأثر از اين فضا، در كارنامه خود تأليفات ارزشمندى را ثبت كرده است. 23 اثر با نام او همراه است. برخى از آنها عبارتند از: مفردات غريب قرآن، تفسير قرآن كريم( جامع التفسير)، حلّ متشابهات القرآن( درة التاويل فى متشابه التنزيل)، تحقيق البيان فى تأويل القرآن، احتجاج القراء، المعانى الاكبر، الرسالة المنبهة على فوائد القرآن، رسالة فى الاعتقاد، الذريعة الى مكارم الشريعة، تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين، كتاب شرف التصوف، رساله تحقيق مناسبات الالفاظ، رساله‏اى در مراتب علوم.

از نگرش گذرا بر فهرست نگاشته‏هاى راغب و كتاب شناسي ها و كتاب هاى اسلامى، در مى‏يابيم وى، بهره‏اى كلان از كوشش هاى علمى خويش را ويژه قرآن و دانش هاى قرآنى ساخته بوده و به ويژه مفردات او از آوازه‏مندترين و پر تأثيرترين نگارش هاى قرآنى متقدم نزد پسينيان وى به شمار مى‏رود.

مفردات الفاظ القرآن‏

مفردات الفاظ قرآن( المفردات فى غريب القرآن)، واژه نامه بديع قرآنى، نوشته شده به دست راغب اصفهانى، در يك جلد به زبان عربى مى‏باشدکه به شرح و توضیح و تفسیر واژگان دشوار قرآن پرداخته است .

سبک راغب در ساختار ظاهری کتاب مفردات

مقدمه ی کتاب :

راغب هم همانند هر نویسنده ای ابتدا مقدمه ای کوتاه در دو صفحه برای کتاب خود آورده که ضمن اشاره به اهمیت و جایگاه قرآن و محتوا و مفهوم آن و تاکید بر این که هر کس به اندازه ی توان خود می تواند از این کتابی که بر حسب معجزه با قلت حجم متضمن معانی زیادی است بهره بگیرد ، تصریح نموده ، اولین چیزی که در علوم قرآنی به آن نیاز است تحقیق الفاظ مفرد است ، این موضوع را در تمامی علوم شرع نافع دانسته و الفاظ قرآن را لب کلام عرب دانسته است و از خداوند طلب خیر نموده جهت املاء چنین کتابی .

ترتیب واژگان مفردات :

راغب در مقدمه مفردات تصریح نموده که واژگان را بر اساس حروف تهجی که با حرف الف ، سپس باء شروع شده به ترتیب حروف معجم خواهد آورد و در این ترتیب هم اولین حرف اصلی کلمه ( ریشه ی کلمه ) معتبر است بدون دخالت حروف زائد . راغب هم چنین بیان کرده که پس از بیان ریشه واژه، دیگر مشتقات آن را در وسع کتاب ذکر خواهد نمود .وی واژگان را بر اساس ترتیب حروف الفبا ی فارسی آورده که عدنان داودی در تصحیح خود ترتیب را بر اساس حروف عربی آورده است .

فهارس :

ظاهرا کتاب مفردات راغب فاقد فهرست خاصی بوده که خود راغب نوشته باشد و به احتمال قوی در آن دوران چندان فهرست نگاری مرسوم نبوده البته چینش واژگان بر اساس حروف الفبا در کتبی مثل مفردات استفاده از کتاب را در حد خود آسان می نماید اما فهرست اعلام و آیات و ... به صورت ویژه به محققان می تواند کمک نماید .

البته عدنان داودی در تحقیق خود، فهارس خوبی در 19 عنوان به کتاب اضافه کرده است که به شرح زیر می باشند

1. فهرست آیات

2. فهرست قراءات شاذ

3. فهرست احادیث

4. فهرست آثار روایات شده

5. فهرست ابیات شعری

6. فهرست انصاف ابیات

7. فهرست امثال

8. فهرست اعلام

9. فهرست کتاب های وارده

10. فهرست اقوال حکما

11. فهرست قواعد کلی در تفسیر

12. فهرست مسائل لغویه

13. فهرست مسائل اصولی

14. فهرست مسائل کلامی

15. فهرست مسائل منطقی

16. فهرست آراء راغب در تفسیر و لغت

17.فهرست حیوانات

18.فهرست نباتات و غذاها

19. فهرست اصنام

20. فهرست منسوب

21. فهرست قبائل و امم

22.فهرست مذاهب و فرق

23.فهرست مراجع و مصادر

24. فهرست مواد و موضوعات

روش تفسيرى‏

بیان ماده اصلی کلمه :

در اين واژه‏نامه كه بر بنياد موادّ اصلى كلمه سامان داده شده، مسلك راغب چنين است كه نخست ماده را با معناى حقيقى‏اش مى‏آورد. برای مثال در واژه ی «انف » می گوید :

« اصل الانف الجارحه » اصل انف عضوی است در بدن . در واژه ی « أمن » می گوید : « أصل الأمن ؛ طمأنینه النفس و زوال الخوف »

بیان تصغیر و جمع واژه به عنوان دلیل آوردن برای اصل واژه :

مثلا در واژه ی « لیل » اصل آن را لیلهٍ و لیلاهٌ بیان می کند و دلیل آن را مصغر آن که لییلهٍ و جمع آن را لیالٍ ذکر می کند چرا که الجمع و التصغیر یردان الاشیاء الی اصولها

بیان مشتقات واژه :

راغب بعد از بیان اصل واژه ، به بیان مشتقات آن اقدام می کند . برای نمونه در وا ژه ی أثر ، دیگر مشتقات آن را أَثر، أَ ثّر ، الآثار ، أَثارهٍ ، أثر ، المآثر و الاستئثار .

بیان استعمالات قرآنی :

راغب بعد از بیان اصل واژه عموما به بیان استعمالات قرآنی واژه می پردازد و معنی هر کاربرد را بیان می کند :

مثلا در واژه ی «أخذ» پس از بیان معنی حیازت یا تحصیل نمودن چیزی است که این تحصیل نمودن یا به گرفتن چیزی است مثل آیه ی 79 یوسف که ذیلا آمده یا به قهر و غلبه است مثل آیه ی 255 بقره که ذیلا آمده یا با دو مفعول متعدی و معنی جعل می گیرد مانند آیات 51مائده و آیات بعدی که ذکر شده اند . علی ای حال راغب در عموم واژها کاربرد های قرآنی را به همین شکل بیان می کند :الأَخْذُ: حوز الشي‏ء و تحصيله، و ذلك تارةً بالتناول نحو: مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ [يوسف/ 79]، و تارةً بالقهر نحو قوله تعالى: لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ [البقرة/ 255].

و يقال: أخذته الحمّى، و قال تعالى: وَ أَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ [هود/ 67]، فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَكالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولى‏ [النازعات/ 25]، و قال: وَ كَذلِكَ أَخْذُ رَبِّكَ إِذا أَخَذَ الْقُرى‏ [هود/ 102].

و يعبّر عن الأسير بالأَخِيذِ و المأخوذ، و الاتّخاذ افتعال منه، و يعدّى إلى مفعولين و يجري مجرى الجعل نحو قوله تعالى: لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى‏ أَوْلِياءَ [المائدة/ 51]، أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ [الشورى/ 9]، فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا [المؤمنون/ 110]، أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ: اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ [المائدة/ 116]، و قوله تعالى:وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ‏ [النحل/ 61]

بیان کاربرد های روایی و حدیثی واژه

راغب آن جایی که واژه کاربرد های روایی و حدیثی داشته آنها را نیز بیان می کند مثلا در واژه «أب » پس از بیان اصل واژه و بیان کاربرد قرآنی ، به بیان کاربرد حدیثی آن نیز پرداخته و روایتی را از پیامبر اکرم آورده است که در ابن روایت واژه ی «أب » به معنای پدر به کار رفته است : «أبا ، لأب: الوالد... و روي أنّه صلّى اللّه عليه و سلم قال لعليّ»:«أنا و أنت أبوا هذه الأمّة»

بیان کاربردهای شعری واژه گان :

راغب بعضا برای برخی از واژه گان استعمالات شعری هم ذکر کرده است مثلا در واژه ی « الإفک» شعری را به این شرح آورده است: و رجل مَأْفُوك: مصروف عن الحق إلى الباطل، قال الشاعر: فإن تك عن أحسن المروءة مأفو كا ففي آخرين قد أفكوا «1»

(1) البيت لعروة بن أذينة، و هو في ديوانه ص 343، و المجمل 1/ 99، و شمس العلوم 1/ 93، و المشوف المعلم 1/ 73، و اللسان (أفك)، و الصحاح (أفك)، و الأفعال 1/ 107.

بیان استعمالات غیر قرآنی واژه :

راغب پس از بیان کاربرد های قرآنی و بعضا روایی واژه به سراغ استعمالات غیر قرآنی واژه رفته و آنها را بیان می کند ، مثلا در واژه ی « عزً» در پایان استعمالات غیر قرآنی آن را به این شرح بیان می کند : قيل: من عَزَّ بَزَّ «1» أي: من غلب سلب. قال تعالى: وَ عَزَّنِي فِي الْخِطابِ‏ [ص/ 23]، أي: غلبني، و قيل: معناه: صار أَعَزَّ مني في المخاطبة و المخاصمة،.

تطبیق مصادیق :

در برخی واژه ها مصادیق آنها را نیز بیان کرده و به نوعی تطبیق مصادیق می نماید مثلا در واژه ی « إثم » یکی از مصادیق إثم را کذب بیان کرده یا به تعبیر دیگر کذب را از مصادیق إثم دانسته است :«و تسمية الكذب إثماً لكون الكذب من جملة الإثم، و ذلك كتسمية الإنسان حيواناً لكونه من جملته.»

بیان مجازات

سپس معانى مجازى را با تبيين علاقه حقيقت و مجاز عرضه مى‏دارد.

به عنوان نمونه در ماده« خبث» معناى مجازى را متعرض مى‏شود،« ثم استعمل الاخبات استعمال اللين و التواضع». بعد از آن علاقه حقيقت و مجاز را بازگو مى‏كند:« و العلاقة بينهما المشابهة»

یا در واژه ی «ابل» ابتد معنای حقیقی آن را بیان کرده بعد دو کاربرد مجازی آن را نیز متذکر شده است : ففي مادة (إبل)، يقول: الإبل يقع على البعران الكثيرة، و لا واحد له من لفظه.فهذا المعنى الحقيقي، ثم يقول:و أبل الوحشي يأبل أبولا، و أبل أبلا: اجتزأ عن الماء، تشبيها بالإبل في صبرها عن الماء.فهذا المعنى المجازي للفظ، و الجامع بين المعنى الحقيقي و المجازي الصبر عن الشي‏ء، ثم يقول:و كذلك: تأبّل الرجل عن امرأته: إذا ترك مقاربتها.

و هذا أيضا مجاز، و العلاقة واضحة بينه و بين المعنى الحقيقي.

بیان مفرد و جمع واژه گان :

راغب بعد از بیان اصل واژه عموما جمع و مفرد واژه را بیان می کند مثلا در واژه ی « زوجه » می گوید و« جمعها زوجات ... و جمع الزوج ؛ أزواج » وی برای جمع ها مثال های قرآنی نیز آورده است : « هم و أزواجهم » در واژه ی « لیل » می گوید : «جمعها لیالٍ و لیائل» و در واژه ی «قبر» می گوید : « جمعها : مقابر » . جمع أب را أباء گفته : «و جمع الأب آباء و أبوّة»

جمع أبق‏ را أباق ذکر کرده است :

«قال اللّه تعالى: إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ‏ [الصافات/ 140].... و جمعه أُبَّاق‏ »

مفرد آفاق را أفق آورده است : «قال تعالى: سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ‏ [فصلت/ 53] أي: في النواحي، و الواحد: أُفُق و أفق »

بیان دلالت اکثر معنا بر لفظ :

راغب قائل به دلالت لفظ بر اکثر معنا می باشد مثلا در واژه ی «عزیز» در تفسیر واژه ی یاد شده در آیه ی « إنه لکتابٌ عزیز » (فصلت/41) می گوید : « ای یصعب مناله و وجود مثله » که هم سختی دست یابی به قرآن را معنی «عزیز» دانسته هم سختی وجود مثل قرآن را معنی آن دانسته است و بیش از یک معنا را برای لفظ قائل شده است .

بیان مقابلات :

راغب به صنعت مقابلات توجه داشته و عموما برای واژه ها مقابلاتی که داشته اند و در قرآن به کار رفته را بیان کرده است به عنوان نمونه به چند مورد زیر اشاره می شود :

مثلا در واژهی صلاح مقابل آن را فساد آورده است :

الصَّلَاحُ: ... و قوبل في القرآن تارة بالفساد، و تارة بالسّيّئة. قال تعالى: خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً

[التوبة/ 102]، وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها

[الأعراف/ 56]، وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏

بیان ضد واژها

برخی واژها که ضد دارند آنها را یادآور شده است مثلا در واژه ی صلاح ضد آن را فساد آورده است، البته در بیان مقابلات ، فساد را هم چنین به عنوان مقابل صلاح آورده است .

الصَّلَاحُ: ضدّ الفساد، و هما مختصّان في أكثر الاستعمال بالأفعال،

نمونه ی دیگر:

بیان خلاف واژه ها

به عنوان نمونه برخی واژه ها که خلف آنها در مفردات راغب آمده است در زیر بیان می شوند

الأنثى: خلاف الذكر

الإنس: خلاف الجن، و الأنس: خلاف النفور

بیان واژه های مولد :

مولد به الفاظی گفته می شود که توسط غیر عرب ها وارد عربی شده و عرب فصیح از آن استفاده نمی کند . مثلا در واژهی «أبد » می گوید : و كان حقه ألا يثنى و لا يجمع إذ لا يتصور حصول أبدٍ آخر يضم إليه فيثنّى به، لكن قيل:آباد، و ذلك على حسب تخصيصه في بعض ما يتناوله، كتخصيص اسم الجنس في بعضه، ثم يثنّى و يجمع، على أنه ذكر بعض الناس أنّ آباداً مولّد و ليس من كلام العرب العرباء.

در واژه ى « ردف » يكى از مشتقات آن را « ترادف » بيان كرده و از نظر الأزهرى ان را مولد خوانده است .

و قال الأزهري: لا تردف مولّد من كلام أهل الحضر. العباب (ردف).

بیان تضمین های بکار رفته در قرآن :

در تضمین ، کلمه با حرف جر فعل دیگری معتدی شده و معنی همان فعل را می گیرد مثلا در عبارت قرآنی « عزیز علی ما عنتم » عزیز با حرف جر علی متعدی شده و معنی صعب و سختی را به خود گرفته و راغب هم همین معنا را برای آن بیان کرده است لذا نتیجه گرفته می شود که راغب تضمین را قبول دارد . « يقال: عَزَّ عَلَيَّ كذا: صَعُبَ، قال: عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ‏

[التوبة/ 128]، أي: صَعُب‏ »

مصادر

راغب در مفردات به مؤلفات پيشينيان عنايت ويژه‏اى نشان داده و از كتبى چون« المجمل فى اللغة( ابن فارس)، الشامل فى اللغة( ابو منصور جبان)، تهذيب الالفاظ( ابن سكيت)، معانى القرآن( فرّاء)، المسائل الحلبيات( ابو على فارسى)، معانى القرآن( زجاج)، العين( خليل بن احمد)، تفسير ابو مسلم اصفهانى، تفسير غريب القرآن( ابن قتيبة)، كتاب سيبويه، معانى القرآن( اخفش)، مجاز القرآن( ابو عبيدة)، الحجة للقراءات السبعه( فارسى)، غريب الحديث( ابن قتيبة)، غريب الحديث( ابو عبيدة)، الغريب المصنف( ابو عبيد) و... استفاده نموده است.

در تفسير از على بن ابيطالب( ع)، امام صادق( ع)، ابن عباس، ابن مسعود، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصرى، شعبى، سفيان و برخى ديگر، نقل اقوال مى‏نمايد.

از لغويين مانند: مبرد، كسائى، سيبويه، يونس، ابو زيد، توزى، اصمعى و ابن عربى مطالبى مى‏آورد. و در قرائت از حمزه، يعقوب و نقاش، نقل مى‏كند. اقوال جبائى، ابو القاسم بلخى و ابو بكر علاف را از متكلمين بازگو مى‏نمايد. و سخنان حكما را بدون ذكر افراد يادآور مى‏شود.

تاثير آن‏

پس از راغب، علماى زيادى از وى متأثر شده، كلام او را نقل نموده‏اند، از آن جمله‏اند فيروزآبادى در« بصائر ذوى التمييز» كه بسيارى از عبارات راغب را در آنجا مى‏آورد. سمين حلبى در« عمدة الحفاظ فى اشرف الالفاظ» كه مفردات راغب پايه و اساس كتاب اوست. زركشى در« البرهان»، سيوطى در« المزهر»،« الاتقان» و« معترك الاقرآن»، فخر رازى در تفسيرش، بغدادى در« خزانة الادب»، زبيدى در« تاج العروس»، ابن حجر در« فتح البارى»، آلوسى در« روح المعانى» ابن قيم در« بدائع الفوائد»، بروسوى در« تفسير روح البيان» و زمخشرى نيز در« اساس البلاغة» از روش راغب در بيان معناى حقيقى، سپس مجازى و شواهد آنها، بسيار از وى متأثر شده است.

ستايش مفردات‏

بسيار از انديشمندان نيز زبان به ثناى مفردات راغب گشوده‏اند، فيروزآبادى گفته:« لا نظير له فى معناه» و حاجى خليفه آن را در هر علمى از علوم شرع نافع شمرده است. اين اوصاف درباره دانشنامه‏اى كه با محدوديت موضوعى‏اش، از نحو و صرف و لغت و تفسير و قراآت و فقه و منطق و حكمت و اصول فقه و توحيد و ادب و نوادر سخن مى‏گويد، چندان مبالغت آميز نمى‏نمايد.

روش تحقيق‏

مفردات راغب در اين چاپ با تحقيق، تصحيح و مقدمه نويسى، صفوان عدنان داودى انجام گرفته است. محقق ضمن مقدمه كوتاه خود شيوه و مراحل كار خود را به اين شرح بيان داشته است:

1- ضبط متن كتاب و مقابله با 4 نسخه خطى و چند نسخه طبع شده.

2- تعيين شكل كلمات‏

3- مشخص نمودن شماره آيات و سور

4- مشخص نمودن قراآت قرآنى و نسبت آن به قارى و جداسازى قراآت صحيح از شاذ.

5- مشخص نمودن احاديث و آثار از كتب حديث.

6- مشخص نمودن قائل ابيات شعرى، بيان مصادر و ضبط صحيح آنها.

7- ضبط امثال و اقوال و بيان مصادر آنها از كتب لغت.

8- ذكر شرح حال مختصر از اعلام وارده.

9- تهيه فهرست‏هاى 24 گانه در زمينه: آيات، قراآت شاذ، احاديث، آثار روايت شده، ابيات شعرى و انصاف آنها أعلام، كتب، اقوال حكماء، قواعد كلى در تفسير، مسائل لغوى، مسائل كلامى، مسائل اصولى، مسائل منطقى، حيوانات، اصنام، آراء راغب در تفسير و لغت، قبايل، مذاهب، مراجع و مصادر، مواد و موضوعات، فهرست منسوب، امثال عرب و اقوال آنها.

در بخش دوم به شرح حال مؤلف در ابعاد مختلف شخصيتى، تأليفات و كتاب مورد بحث( مفردات) پرداخته است. بخش سوم را مقاله‏اى به نام« الشريعة و علم الحكمة» تشكيل مى‏دهد كه درباره حكمت، اقسام آن، تبيين موارد باطل، جمع بين شريعت و حكمت و نمونه‏هايى از موارد جمع راغب بين شريعت و حكمت، مى‏باشد. بخش چهارم نيز معرفى نسخه‏هاى خطى چهارگانه و نسخه‏هاى مطبوع مفردات به همراه تصويرى از صفحات مختلف نسخه‏هاى خطى را در بر دارد.

چاپها

محقق محترم چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطى فراهم و تحقيق نموده است. قبل از اين چهار چاپ مختلف داشته كه مشخصات آنها در صفحه 40 مقدمه آمده است. هر يك از نسخه‏ها، به تحقيق انديشمندى توانا انجام گرفته است، از جمله، محمد سيد گيلانى، محمد الزهرى الغمراوى، دكتر محمد احمد خلف الله، نديم مدعشيلى، كه اين خود گوياى اهميت اين كتاب مى‏باشد.

نسخه حاضر

نسخه حاضر كه در يك مجلد قطور به قطع وزيرى توسط محقق گرانقدر صفوان عدنان داودى انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال 1412 ه 1992 م، در انتشارات دار القلم دمشق و دار الشاميّة بيروت پشت سر نهاده است.

اين اثر به فارسى هم ترجمه شده، و ترجمه جديدى از آن به قلم جويا جهانبخش در دست آماده‏سازى بوده است.

محمد سيد گيلانى متوفى 502 هجرى ترجمه‏اى بر مفردات راغب داشته كه در سال 1381 توسط كتابخانه مرتضوى تهران چاپ و انتشار يافته است.

البته برخى معاجم تفسير مفردات الفاظ قرآن هم قسمت عمده مطالب خود را از مفردات راغب اخذ نموده ولى اشاره‏اى به آن نداشته‏اند.

منابع مقاله‏

1- مقدمه تحقيق كتاب مفردات الفاظ قرآن از صفوان عدنان داودى‏

2- مقدمه مؤلف و كتاب مفردات الفاظ قرآن.

3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى ج 1 ص 1093 و ج 2 ص 1579 و 2129

4- طبقات مفسران شيعه دكتر عقيقى بخشايشى ج 5 ص 390

معرفی کتاب المفردات فی غریب القرآن / راغب اصفهانی

مطالب مشابه :

محفل انـس با قــــرآن كـريم در دانشگاه اصفهان

منابع اعجاز قرآن

راه اندازي بزرگترين سايت گردشگري کويري در تالاب گاوخوني اصفهان

سی‌و‌سه پل اصفهان در میان 20 پل زیبا و اسرارآمیز جهان - تصویری

عجیب‌ترین مجسمه‌های خیابانی دنیا در وسط شهر

نایین، شهر کهن ایرانی در دل کویر

اولین پادشاه زن در ایران بعد از اسلام

معرفی کتاب المفردات فی غریب القرآن / راغب اصفهانی