مطالعات سیاسی وحوزه علمیه قم ( 1 )

مقدمه<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

درباره تعداد مراکز تحقیقاتی حوزه علمیه قم آمارهای مختلفی وجود دارد. درکتابچه راهنمای مراکز پژوهشی حوزه علمیه قم که دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم منتشرکرده است، تعداد این مراکز بیش از چهارصد و پنجاه مرکز نام برده شده است. معاونت پژوهشی حوزه علمیه قم تعداد نود و نه مرکزازاین مراکز را معرفی کرده است[1]. از آن جا که فضای عمومی حوزه علمیه پس از انقلاب اسلامی به شدت به سیاست متمایل شد و ایده مقبول همراهی سیاست و دیانت به وسیله نیازهای عینی جمهوری اسلامی تشدید گشت. مجموع عوامل ذهنی وعینی درحوزه پس از انقلاب دست به دست هم داده باعث شدند که اغلب این موسسات، قلمرو سیاست را نیز در حوزه پژوهشی خود قرار دهند، ازاین رو به درستی تعداد مراکز پزوهشی که درقلمروسیاست فعالیت میکنند معلوم نیست.

درمورد آموزش سیاسی نیز فعالیت¬های اولیه مانند بخش پژوهش به صورت غیر رسمی آغاز شد اما برخلاف قلمروی پژوهش بسیار زودتر شکل رسمی به خود گرفت . سابقه تاسیس مراکز آموزش سیاسی رسمی به اوان انقلاب اسلامی و دوره انقلاب فرهنگی باز می¬گردد. یکی از تصورات رایج این دوران برای اسلامی کردن علوم انسانی همکاری حوزه ودانشگاه بود که این ایده به شکل سازمانی نیز تجسم یافت. استراتژی دیگر در این مورد تاسیس مراکز حوزوی / دانشگاهی بود. دانشگاه امام صادق(ع) در تهران و موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، دانشگاه مفید، و موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) درقم تحقق سازمانی این ایده می¬باشند.[2]

درمقاله حاضر به بررسی سازمان¬های آموزشی و پژوهشی در حوزه علمیه می¬پردازیم که به صورت رسمی و با مجوز وزارت علوم ،تحقیقات و فن آوری یا مرکز مدیریت حوزه علمیه قم دررشته علوم سیاسی به فعالیت میپردازند.

1.موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)[3]

تاریخچه

درپی رهنودهای بنیان گذارجمهوری اسلامی درباره ارتقای سطح آگاهیهای سیاسی طلاب حوزه علمیه قم درزمینه جهان اسلام، ایران و روابط بین الملل، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم درسال 1363 مبادرت به برگذاری دورههای آموزشی کوتاه مدت عمومی وتخصصی تربین محقق سیاسی نمود. با بررسیهای انجام شده و مشورت با استادان حوزه ودانشگاه ، در سال 1364 این دورهها به ثبت رسید و مرحله نخست آموزشهای سیاسی تا سال 1366 ادامه یافت. از این سال، مرحله دوم دورههای آموزش سیاسی دفترتبلیغات ، به صورت منسجم تری آغاز شد و متناسب با شرایط عمومی کشوراز یک سو، و اشتیاق عمومی طلاب علوم دینی به مسایل سیاسی، این اقدام با استقبال بسیاری روبرو شد. این امر ضرورت گسترش رشتههای علوم انسانی به صورت عمومی ، و علوم سیاسی را به خصوص را برای دیگر سازمانهای حوزه تاکید کرد. در مرحله دوم آموزشهای سیاسی دفتر تبلیغات ، اشتغال به دروس حوزوی و داشتن مدرک دیپلم متوسطه از شرایط اصلی پذیرش در این دورهها بود. در این مرحله از حیات موسسه آموزش عالی باقرالعلوم (ع)، برنامه درسی موسسه براساس واحدهای رسمی مصوب وزارت فرهنگ و آموزش عالی ، و با دعوت از اساتید و اعضای هیات علمی دانشگاههای معتبر، برگذار میشد. این مرحله تا سال 1372 ادامه یافت. طی سالهای 1370 تا 1372، هیات مدیره دفترتبلیغات اسلامی مقدمات ثبت موسسه را با همکاری وزارت فرهنگ و آموزش عالی فراهم کردند و در جلسه مورخ 7/ 8/ 1370 موفق به کسب موافقت اصولی از شورای گسترش آموزش عالی کشور شدند. شورای گسترش در تاریخ 21/ 1/ 1371 ضمن تصویب موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، موافقت اصولی خود را با گسترش فعالیتهای آموزشی و پژوهشی علوم انسانی ابلاغ کرد. به دنبال این امر، چارچوب سازمانی موسسه در جلسه 3/ 11/ 1372 به تصویب هیات امنا رسید و ازاین تاریخ، موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع) فعالیت آموزشی- پژوهشی خود را به صورت رسمی آغاز کرد.

براساس اساسنامه موسسه، اهدا ف تاسیس موسسه چنین بیان شدند:

* رشد وتعالی درزمینه علوم اسلامی- انسانی، ارتقای آگاهیهای علمی وپرورش قدرت ابداع، روح تتبع و تحقیق و کارآیی جامعه اسلامی ایران.

* تربیت نیروی انسانی متخصص با توجه به نیازهای عینی جامعه اسلامی ایران.

* فراهم آوردن زمینهها و امکانات آموزش و تحقیق در مورد مسایل علوم دینی و انسانی درحوزههای علمیه.[4]

ساختار سازمانی

موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع) به لحاظ مالی و سازمانی وابسته به دفتر تبلیعات اسلامی حوزه علمیه قم بوده و دارای چهار رکن اساسی( هیات موسس، هیات امنا، رییس موسسه، شورای دانشگاه) است. این ارکان وظیفه تعیین خط مشی کلی وسیاست گذاریهای آموزشی و پژوهشی را به عهده دارند. ریاست موسسه از سوی ریاست دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم معرفی و از سوی وزیر وزارت علوم ، تحقیقا ت و فنآوری منصوب میشود. موسسه از دو معاونت آموزشی و پژوهشی و معاونت اجرایی تشکیل شده است. از جمله برنامههای جدی د رموسسه توجه به عرصه تحقیق است. از این رو مدیریت امور پژوهشی موسسه با راه اندازی واحدهای کارورزی عمومی و تخصصی ، طرحهای پژوهشی و همایشهای دانشجویی نسبت به این امر اهتمام جدی به خرج میدهند به گونهای که از آغاز فعالیت رسمی موسسه تا نیمه نخست سال تحصیلی 1383 کلیه مقاطع تحصیلی موسسه( کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکترا) در کلیه رشتههای تحصیلی( علوم سیاسی، علوم اجتماعی، تاریخ ، فلسفه و کلام اسلامی) موظف به گذراندن تعدادی واحد اجباری پایان نامه بودند که از نیمه دوم سال 1383 برای دوره کارشناسی واحد اجباری پایان نامه به صورت اختیاری درآمده است.

موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع) اینک دارای چهار رشته علوم سیاسی در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد، و دکترا؛ رشته علوم اجتماعی در مقطع کارشناسی؛ رشته تاریخ اسلام در مقطع کارشناسی وکا رشناسی ارشد؛ رشته فلسفه و کلام اسلامی در مقطع کارشناسی ارشد؛ و رشته ادبیات عرب در مقطع کارشناسی میباشد. اهتمام مسولان موسسه بر گسترش تحصیلات تکمیلی و برپایی دورههای کارشناسی ارشد و دکترا است. اینک موسسه درپی اخذ موافقت اصولی دوره دکترا برای رشتههای تاریخ اسلام و فلسفه و کلام اسلامی ، و کارشناسی ارشد برای رشته علوم اجتماعی است. [5]

رشته علوم سیاسی موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)

الف) فعالیتهای آموزشی

کارشناسی علوم سیاسی

این رشته نخستین رشته موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)است. رشته علوم سیاسی درموسسه در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا برگذار میشود. هدف از برگذاری دوره کارشناسی سیاسی در موسسه عبارت است از:

* اعتلای علم سیاست.

* اعتلای ارزشهای اصیل انسانی و پیدا کردن امکان تفاهم با ملتهای دیگر براساس ارزشهای انسانی مشترک.

* تربیت افراد کارآمد با توانایی علمی که قابلیت تجزیه و تحلیل مسایل سیاسی – اجتماعی ایران و جهان را داشته باشند و بتوانند درارگانهای اجرایی کشور مثمر واقع شوند.

* تامین نیروی انسانی مورد نیاز وزارتخانهها و موسسات و سازمانهای دولتی به ویژه وزارت امور خارجه، وزارت کشور، وزارت آموزش و پرورش.

تعداد واحدهای درسی دوره کارشناسی رشته علوم سیاسی 135 واحد است. این دروس کاملا نظری بوده و به دروس عمومی( 20 واحد) ، دروس اصلی( 105) واحد ، و دروس اختیاری( 10 واحد) تقسیم میشوند. طول دوره کارشناسی سیاسی چهار سال است و به صورت نظام آموزشی واحدی درمدت هشت نیم سال تحصیلی( هفده هفته ) ارایه میگردد. دانشجویان مرد موسسه برا ی دوره کارشناسی از میان طلاب حوزه علمیه قم و به دو صورت آزمون سراسری یاآزمون اختصاصی و مصاحبه علمی انتخاب میشوند. داوطلبان زن از طریق آزمون سراسری و مصاحبه ، از میان خانوادههای روحانیون ا نتخاب شده و ملزم به تحصیلات حوزوی در کنار دروس علوم سیاسی هستند.

از آغاز فعالیت موسسه درسال 1372 تا سال 1383 ده دوره کارشناسی علوم سیاسی برای آقایان( 1372 – 1383 ) و شش دوره برای خانمها ( 1376 – 1383)، درموسسه برگذار شده است که طی آن 343 نفر مرد و 151 نفر زن جذب این دورهها شدهاند. از این تعداد تا سال 1383، 208 نفر مرد و 61 نفر زن فارغ التحصیل شدهاند.[6]

کارشناسی ارشد علوم سیاسی

دوره کارشناسی ارشد علوم سیاسی به منظور ارتقای کارآیی دانش آموختگان دوره کارشناسی ، فراهم آوردن امکانات تحقیق در زمینه مسایل سیاسی ایران و جهان ، و تربیت افراد کارآمد و متعهد به انقلاب اسلامی برای وزارت خانهها به ویژه وزارت خارجه و وزارت کشور میباشد.

دوره کارشناسی ارشد علوم سیاسی در موسسه، به صورت ناپیوسته ، از میان فارغ التحصیلان دوره کارشناسی با توجه به شرایط عمومی و اختصاصی رشته که به هنگام پذیرش دانشجو اعلام میشود، انجام میپذیرد( آزمون سراسری عمومی و مصاحبه علمی اختصاصی). موسسه در دوره کارشناسی ارشد در دو گرایش اندیشه سیاسی و مسایل ایران دانشجو میپذیرد. طول دوره، حد اکثر سه سال و حداقل واحدهای هر نیم سال نه واحد و حداکثر چهارده واحد است. دراین دوره دانشجویان موظف به گذراندن 32 واحد ( 28واحد دروس اختصاصی و 4 واحد پایان نامه) هستند. از سال 1375 تا 1383 نه دوره کارشناسی ارشد برای آقایان برگزار شده است که طی آن 102 نفر جذب این دورهها شده و 67 نفر فارغ التحصیل شدهاند. موسسه از سال 1380 دوره کارشناسی ارشد را برای خانمها برگذار کرده است که تا کنون طی چهار دوره، 26 نفر جذب آن شدهاند.[7]

دوره دکترای علوم سیاسی

دوره دکترای علوم سیاسی در موسسه، با توجه نیازهای زیر راه انذازی شد:

* نیاز وزارتخانههای مختلف به کادر متخصص و کاشناسان برجسته در مسایل سیاسی و بین المللی.

* تامین کادر علمی دانشگاهها و مراکز آموزشی.

* نیاز مراکز تحقیقاتی و پژوهشی کشور به محققان کارآمد.

طول دوره دکترای علوم سیاسی که از دو بخش آموزشی و پژوهشی تشکیل میشود، چهار سال( چهار نیم سال برای دوره آموزشی و دو سال پس از امتحان جامع برای دوره پژوهشی) است. شرایط ورود به این دوره ، علاوه بر ضوابط علمی مقرر در آیین نامه آموزشی دوره تحصیلات تکمیلی، و حد اقل سه سال درس خارج حوزه میباشد. از سال 1380 تا 1383، موسسه دو دوره دکترا برای آقایان برگذار کرده است و موافقت برگزاری سومین دوره را برای سال 1384 از وزارت خانه علوم، تحقیقات و فن آوری دریافت کرده است. تاکنون ده نفر در این دورهها جذب شدهاند که دوره اول آنها در مرحله پژوهشی و دوره دوم در مرحله آموزشی هستند. [8]

ب) فعالیتهای پژوهشی

موسسه آموزش عالی باقرالعلوم (ع) به صورت به فعالیتهای پژوهشی میپردازد:

* برنامه ریزی آموزشی؛ گروه علوم سیاسی موسسه تا کنون توانسته است سرفصل جدید رشته کارشناسی علوم سیاسی مخصوص خود را در راستای سیاست تمرکز زدایی وزارت علوم ، تحقیقات و فن آموری به تصویب برساند . همچنین پیشنهاد تاسیس گرایش تخصصی فقه سیاسی در دوره کارشناسی ارشد این موسسه در وزارت خانه در حال بررسی است.

* طرحهای تحقیقاتی گروه علوم سیاسی؛ گروه علوم سیاسی موسسه تاکنون توانسته است با همکاری سازمان سمت کتاب نظام سیاسی و دولت دراسلام و کتاب دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام را به جامعه علمی کشور عرضه کند . کتاب جامعه شناسی سیاسی از دیدگاه متفکران مسلمان نیز در حال آماده شدن است.

* فصلنامه علوم سیاسی؛ این فصلنامه در رشته علوم سیاسی با اهداف پاسخ گویی به نیازهای جامعه اسلامی، معرفی بنیادهای نظری انقلاب اسلامی، تبیین تفکر شیعه در عرصه اندیشه سیاسی، تولید فکر سیاسی بومی و دینی، زمینه سازی برای تاسیس رشتههایی مانند فقه سیاسی ، فلسفه سیاسی و کلام سیاسی، و...

فصلنامه سه دوره از حیات خود را پشت سر گذاشته است. در دوره جدید ( 1377 تا کنون) 27 شماره از فصلنامه به صورت مرتب منتشر شده است.

* گروه کارورزی ترجمه؛ تاکنون سه کتاب وجوه سیاسی فلسفه اسلامی ویراسته تروورث، مفهوم آزادی از دیدگاه مسلمانان نوشته روزنتال ، و زبان سیاسی اسلام نوشته لوئیس برنارد به فارسی ترجمه شده و دو کتاب اخیر بوسیله انتشارات بوستان کتاب به چاپ رسیده است.

* برگزاری سمینارهای علمی؛ تا کنون در موسسه شش سمینار تخصصی درباره موضوعات سیاسی برگذار شده است. به این تعداد باید سه همایش دانشجویی را نیز افزود که دربرگیرنده تمامی رشتههای موسسه میباشد.

* انتشار کتاب؛ موسسه تا کنون ده عنوان کتاب از پایان نامههای کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشجویان را منتشر کرده است . این تعداد غیر از پایان نامههایی است که در خارج از موسسه منتشر شده است.

* پایان نامهها؛ تا سال 1383 در مجموع 145 پایان نامه در رشته علوم سیاسی دفاع شده است که از این میان 104 پایان نامه مربوط به دوره کارشناسی ارشد و 41 پایان نامه مربوط به دوره کارشناسی میباشد.[9]

* همکاری با پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی ، این پژوهشکده دستاورد فارغ التحصیلان موسسه است که در جای دیگر در این مقال درباره آن سخن خواهیم گفت.

اعضای هیات علمی

موسسه علاوه بر استفاده از اساتید دیگر دانشگاههای کشور، دارای اعضای هیات علمی نیز میباشد.

2. دانشگاه مفید[10]

دانشگاه علوم انسانی مفید، موسسهای آموزشی- پژوهشی است که تحت اشراف آیه الله سیدعبد الکریم موسوی اردبیلی در سال 1368 تاسیس شده است. هدف از ایجاد این دانشگاه براساس ماده یک اساسنامه آن ( که درسال 1367 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید) عبارتند از:

- مطالعه و تحقیق درعلوم اسلامی و بازبینی و بازنگری در علوم انسانی براساس مبانی و موازین اسلامی.

- فراهم آوردن زمینههای لازم جهت گسترش فعالیتهای علمی- پژوهشی در جهان اسلام و ارزیابی تحقیقات انجام یافته در حوزه معارف اسلامی و علوم انسانی.

- تربیت علمی و عملی محققان برجسته و صاحب صلاحیت خدمت در دانشگاه وسایر موسسات تحقیقاتی مشابه آن و معرفی و به کارگیری نتایج تحقیقات انجام شده در وجوه گوناگون زندگی فرهنگی و اجتماعی ملتهای اسلامی بیان شده است.

- پیشنهادهای مناسب برای تدوین خطوط کلی سیاستهای فرهنگی – اجتماعی و عملی جهان اسلام. [11]

این دانشگاه به لحاظ سازمانی متشکل از چهار رکن هیات موسس، هیات امنا، ریاست دانشگاه، و مجمع علمی است و سه بخش معاونت آموزش، معاونت پژوهش، و معاونت اجرایی، نشریه نامه مفید و کتابخانه و مرکز اسناد است. این دانشگاه دارای چهار رشته علوم اقتصادی، علوم سیاسی، حقوق، و فلسفه است.

معاونت آموزش

پذیرش دانشجو دراین دانشگاه در مقطع کارشناسی از دو طریق آزمون سراسری و آزمون اختصاصی ( برای طلاب علوم دینی) ، و آزمون سراسری برای غیر طلاب انجام میپذیرد. در پذیرش دانشجو از طریق کنکور سراسری ، به دو شیوه متمرکز و نیمه متمرکز عمل میشود و آزمون اختصاصی به وسیله دانشگاه و تحت نظارت سازمان سنجش انجام میگردد. شرایط پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی علوم سیاسی عبارتند از[12]:

- احراز امتیاز لازم در آزمون اختصاصی امتحان کتبی و مصاحبه.

- دارا بودن گواهی صادر از مرکز مدیریت حوزه علمیه مبنی بر حداقل اتمام لمعتین و اصول فقه مظفر همراه با دیپلم یا تنها مدرک اتمام سطح یک صادره از مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

- نداشتن منع قانونی برای ادامه تحصیل از نظر مقررات نظام وظیفه عمومی.

- عدم اشتغال یا تعهد خدمت در حین تحصیل

- تعهد به ادامه تحصیلات حوزوی و خدمت در دانشگاه به میزان دو برابر مدت تحصیل در صورت نیاز دانشگاه

- طلاب غیر ایرانی علاوه بر موارد بالا باید دارای یکی از موارد زیر نیز باشند:

الف) دیپلم ایرانی نظام قدیم یا اتمام دوره پیش دانشگاهی

ب) دیپلم خارجی که به تایید وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران برسد

پ) تاییدیه از مرکز جهانی علوم اسلامی مبنی بر حداقل اتمام لمعتین و اصول مظفر

این دانشگاه براساس مجوز رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری، برای طلاب داوطب غیر ایرانی به دو شیوه آزمون سراسری و آزمون اختصاصی ( مانند طلاب ایرانی ) دانشجو میپذیرد.

شرایط پذیرش دانشجویان غیر طلبه در رشته علوم سیاسی که از سال تحصیلی 83- 1382( لز میان داوطلبان مرد و زن) آغاز شده است، مانند دیگر دانشگاههای دولتی است . لازم به ذکر است که این دانشجویان مکلف به پرداخت شهریه میباشند. [13]

پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد علوم سیاسی

شرایط پذیرش دانشجو برای مقطع کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی دراین دانشگاه عبارت است از[14]:

- شرکت درآزمون سراسری سازمان سنجش کشور و کسب امتیاز لازم در رشته علوم سیاسی

- پرداخت هزینه دوره

- نداشتن منع قانونی برای ادامه تحصیل از نظر نظام وظیفه عمومی

- داشتن مدرک کارشناسی مورد تایید وزارت علوم،تحقیقات و فن آوری

- داوطلبان غیر ایرانی میباید شرایط پذیرش مورد تایید وزارت علوم،تحقیقات و فن آوری را داشته باشند

دانشگاه همچنین به اعطای بورس تحصیلی به تعدادی از متقاضیان مبادرت میورزد. شرایط استفاده از بورس ( علاوه بر پذیرش در کنکور سراسری) عبارت است از:

- طلبه حوزه علمیه با گواهی اتمام پایه ده حوزه علمیه

- عدم اشتغال و عدم تعهد

- تعهد به ادامه تحصیلات حوزوی و خدمت در دانشگاه در صورت نیاز دانشگاه

دانشگاه مفید در سال 1376 موفق به کسب رتبه اول در آزمون ورودی کارشناسی ارشد در کل کشور در تمامی رشتههای موجود در این دانشگاه شد.

[1]. معاونت پژوهشی حوزه علمیه قم. شناسه: معرفی مراکز پژوهشی حوزه علمیه قم. قم، نشر: انتشارات مرکز دیریت حوزه علمیه قم، تابستان 1383.

[2] . برای آشنایی با پیشینه این موضوع رجوع کنید به: محمد پزشکی. " کارکردهای اندیشه وحدت حوزه و دانشگاه در امر آموزش" . گاهنامه: نشریه داخلی هفتیمین سمینار حوزه و دانشگاه( 3). قم، نشر: سمینار حوزه و دانشگاه، آذر ماه 1374.

[3] . نشانی پایگاه اینترنتی موسسه آموزش عالی باقرالغلوم(ع) www.bagher_oloum.ir است.

[4]. دفترارتباطالت وروابط بین الملل. آشنایی با برنامهها و فعالیتهای موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع). قم، نشر: موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1383، ص 7.

[5]. همان، ص 8-11.

[6]. همان، ص15.

[7]. همان، ص 16.

[8]. همان، ص 17.

[9]. همان، ص ص 31و 32، 34- 37.

[10]. نشانی پایگاه اینترنتی دانشگاه مفید www.mofidu.ac.ir است.

[11]. پایگاه اطلاع رسانی دانشگاه مفید و نیز: روابط عمومی و امور بین الملل. دانشگاه مفید. قم، نشر: انتشارات دانشگاه مفید، بهار 1383، ص 3.

[12]. پایگاه اطلاع رسانی دانشگاه مفید.

[13]. دانشگاه مفید. پیشین، ص 6.

[14]. پایگاه اطلاع رسانی دانشگاه مفید.

مطالعات سیاسی وحوزه علمیه قم ( 1 )

مطالب مشابه :

حوزه علمیه؛ از کوفه تا قم (سیر تاریخی حوزه های علمیه)

● در حوزه علميه قم

حوزه علمیه؛ از کوفه تا قم

حوزه علمیه قم و دارالعلوم دیوبند

سامانه اطلاع رساني معاونت آموزش حوزه علميه قم راه اندازي شد

تعجب‌ آیت‌الله ‌سیستانی ‌از موضوعات ‌دروس ‌خارج ‌قم

مطالعات سیاسی وحوزه علمیه قم ( 1 )