میدان نقش جهان

بدرستی داشتن اطلاعات و شناخت از هر چیزی، بستگی به شناخت ما از فرآیند تاریخی آن چیز یا پدیده دارد. این فرآیند تاریخی ممكن است چند هزار سال تاریخ این مرز و بوم باشد و شاید هم چندین سال. به هر حال این روند كه در طول نسلها اتفاق افتاده است به ما كمك خواهد كرد تا عوامل مؤثر و تاثیرگذار را در نحوه شكل گیری یك عنصر، یك پدیده، یك فضا، یك شهر و یا هر چیز دیگری كشف نمائیم.

با درك این فرآیند و شناخت پدیده كه اهمیت فراوانی دارند می توانیم به جواب سوالات متعددی همچون گذشته پدیده، چرائی وضع موجود و تخمین چگونگی آینده دست یابیم.

با چنین برداشتی از سیر تاریخی، برآن شدیم تا جایی كه در حوصله این سطور می باشد میدان را از میان فضاهای عمومی گذشته بیرون بكشیم و به كمك وضع موجود آن را تعریف نمائیم.

در جامعه ای كه من می شناسم از میان فضاهای عمومی، میدان فضای باز كارآمدیست كه در شهرسازی ایران جایگاه ویژه دارد و به احتمال فراوان، اولین تمهیدی است كه انسان برای استفاده از فضای شهری آن را بكار برده است.

در شهرهای گذشته و باستان همچون شهر - قدرت و شهر – معبد (قرن های نهم و هفتم قبل از میلاد) كاخ پادشاه، یكی از مهمترین مكان ها تلقی می شد. این مكان بوسیله دیوارهایی از دیگر بخشها جدا می شد و اغلب خودكفا بود.

بخش دیگری از شهر محل زندگی اشراف زادگان، سپاهیان و افراد دولتی بود (شارستان).

محدوده پیرامون این بخش از شهر، محل سكونت دهقانان، پیشه وران و به عبارت دیگر محل زندگی مردم بود. فضاهای عمومی اولیه همچون بازارها، میدان ها را می توان در همین فضاها كه محل تعاملات اجتماعی و برخورد مردم بوده جستجو كرد و یافت.

بازارها كه از دوران مادها در مرحله اولیه جنینی قرار داشت تا دوران معاصر كه شكل گیری آن در پی تحولات فضایی و كالبدی كامل شده است مراكزی بودند برای دادو ستد و اغلب در كنار میدان ها. مراكزی كه با ایجاد و تلاقی مسیرهای داد و ستد فراوان میدانها را دست خوش تغییر و تحولات فراوانی نمودند تا جایی كه آنها را از فضایی صرف برای انجام آداب و آیین های سنتی به فضاهای كاملاً مردمی تغییر شكل دادند.

در ادامه همین تحولات میدانها معمولاً در محل برخورد مسیرهایی بوجود آمدند كه به سمت دروازهای شهر كشیده می شدند مسیرهایی كه در آن داد و ستد و تجارت رونق فراوانی داشتند. فضاهایی گشوده شده از برخورد و تلاقی این مسیرها معمولاً میدانها را علاوه بر مراكز اجتماعی، اقتصادی به مركز شهر نیز تبدیل می كرد.

پس از شهرهای ایران باستان (نهم تا هفتم قبل از میلاد) كه انبارها، كاخ ها، اقامتگاه نزدیكان فرمانروا و بازار در آن اهمیت فراوان داشت در شهرهای اسلامی همچون شهرهای حكومت سلجوقیان عناصری همچون بازار، مسجد، مدرسه، حمام و میدان از اهمیت بیشتری برخوردار می شوند، شكل شهرها در این دوره دارای یك مركز است كه خانه ها به دور آن ساخته شده اند، برای مثال می توانیم از میدان كهنه اصفهان نام ببریدم. میدانی كه در پیرامونش مسجد جامع، قصر سلطنتی، عمارت نقاره خانه وقیصریه نیز قرار داشت.

این امر در دوره صفویه به اوج خود رسید و خانه ها به دور یك مركز اصلی تمركز قدرت، ثروت و مذهب گرد آمدند. در مسیر این تكامل می توانیم ادعا كنیم میدان نقش جهان با عملكردهای چند گانه اش به مركز شهری مهمی تبدیل شد كه خانه ها به دور آن حلقه زده اند.

در همین دوره صفویه بود كه میدانها كاملاً مردمی شدند تایید و رسمی شدن مذهب شیعه یكی از بارزترین و اصلی ترین پدیده اثرگذار بر میدان نقش جهان و مفاهیم آن بود. از این زمان به بعد، حضور مردم طبق مفاهیم جدید در میدان گسترده تر شد و علاوه بر عملكردهای سابقش همچون تجارت، تعاملات اجتماعی، ورزش و غیره … بواسطه تجمع به مناسبتهای مختلفی چون اعیاد، عزاداری ها و سوگواری ها اهمیتی بیش از گذشته یافت.
میدان نقش جهان اصفهان

میدان نقش جهان یك مجموعه عالی و نفیس هنری و معماری اصفهان است كه بدون تردید تا قرن ها در هیچ كجای جهان نظیر آن بوجود نخواهد آمد.

میدانی كه محل برخورد انسانها و محل تعاملات اجتماعی فراوانی بوده، فضایی عمومی كه جایگاه بروز هنجارها و ارزش های گروه های مختلف انسانی است. فضایی كه فرهنگ شهری نیز از آن نشأت گرفته است.

این پدیده زیبای معماری اثر هنرمندانه دو معمار ارزشمند و بزرگوار دوره صفویه بنامهای استاد علی اكبر اصفهانی و استاد محمدرضا اصفهانی است كه به سال 1011 هجری قمری آن را تكمیل نمودند.

مسجد شیخ لطف الله اثر استاد محمدرضا اصفهانی كه در مقابل عمارت عالی قاپو، بی هیچ صحن و حیاط و بی هیچ عظمت طلبی و یا تسلط خواهی جبهه شرقی میدان را مزین نموده است. و همچنین مسجد شاه اثر استاد علی اكبر اصفهانی، كه یكی از بزرگترین مساجد شهر اصفهان است با ابهت و عظمت خاصی قسمت جنوب میدان را به خود اختصاص داده است.

نقش جهان به سبب تركیب فضائی اش و وسعتی در حدود 510 متر طول و 160 متر عرض (نسبت ابعاد میدان تقریباً یك به سه می باشد) یكی از میدانهایست كه در دنیای امروز هم بی نظیر بوده و مانند ندارد.

بدنه پیرامونی نقش جهان از دو طبقه تشكیل شده است (به ارتفاع 8 متر). در طبقه همكف حجره ها و در طبقه دوم اتاق هایی كه در جلوی آنها
ایوان هائی وجود دارد؛ بدین ترتیب طبقه دوم با ایجاد فضائی نیمه بسته سبكتر شده و تركیب فضائی جالبی را بوجود آورده است. این بدنه ممتد در اتصال با جلوخان مسجد شیخ لطف الله، مسجد شاه، كاخ جلو آمده عالی قاپو و سردر بازار قیصریه تركیبات فضائی زیبا و بدیعی را پدیده آورد است.

وجه تسمیه

درباره وجه تسمیه این میدان به نقش جهان می توان گفت در محل فعلی میدان، باغ و كوشكی وجود داشته است كه این كوشك با صورتهای مختلف و انواع نقش ها آراسته شده بود و به این مناسبت آن را باغ نقش جهان می گفتند. پس از خرابی باغ و كوشك كه آن را به زمان شاه عباس دوم نسبت می دهند به میدانگاه تبدیل كردند. در توضیح دیگر اینكه نام فعلی نقش جهان در دوران سلجوقیان كوشك میدان نامیده می شده است.

این میدان در دوره صفویه به دلیل وجود كاخ عالی قاپو نقش مركز حكومتی را نیز بر عهده داشته است. در این میدان علاوه بر اعلانهای حكومتی، رژه ها، دیدارهای رسمی شاه با سفرا، مردم نیز با حضور در جشنهای ملی و مذهبی، اعیاد، سوگواریها و همچنین داد و ستد، نقش مؤثری در عمومیت و پویایی این فضا بخشیده اند.

ناگفته نماند از میدان نقش جهان برای عملكردهای دیگری همچون ورزش نیز استفاده می شده است. بطوری كه هرگاه شاه عباس از كار جنگ، لشكركشی و سفر فراغت می یافت یا می خواست میهمانان خارجی خود را سرگرم كند مسابقات چوگان و
قپق اندازی را برگزار می نمود.

فضائی با این كیفیت و تعدد عملكردها میدان نقش جهان را به فضای شهری عمومی تبدیل كرده كه هنوز هم در هزاره سوم كم و بیش مركز تعاملات اجتماعی است.

براستی چه زیباست شهرسازی ایران قرن شانزدهم !!

منابع :

- مكتب شهرسازی اصفهان.

- آسیه جوادی، مجموعه مقالات.

- اسفندیار برومند، میدان فضای گمشده در شهرسازی امروز ایران.

- دكتر لطف الله هنرور، گوهر تابناك، (مسجد شیخ لطف الله).

- دكتر جهانبخش، فضاهای عمومی شهری.

- از شار تا شهر، تألیف دكتر سید محسن حبیبی.

- میدان نقش جهان اصفهان، مسابقه بركلی كالیفرنیا ۲۰۰۵.

فرستنده مقاله:مسعود مرعشی

میدان نقش جهان

مطالب مشابه :

مقالات داخلی: طراحی میدان های شهری

نگاهی به چند میدان شهری

طراحی فضای پیرامون میدان های شهری تاریخی با رویکرد ارتقاء حس مکان

میدان های شهری، گوهر گم شده شهرهای ایران

مقاله كتيا catia

گره ، میدان ، فلکه

طراحی خیابان

میدان نقش جهان