بادگیر
بادگیر
امهای باستانی وگوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود،خویش خوان ،خیشور، ماسوره و هواکپ بر می آید که پدیده ای بس کهن است ¨ هنگامی که درمنطقه باد مطلوب،باد غالب است از بادگیرهای بلند و 4 طرفه استفاده میشود.وقتی بادهای پرگردوخاک کویری را شاهد هستیم بادگیر خوب کار نمی کند و در عوض مکشهایی که به جای بادگیر پیش بینی شده هوای سردابها را خنک می کند . ¨ جریان هوا در خانه بدین صورت است که دهانه سرداب زیر ایوان ساخته می شود و مختصر جریان هوا در حیاط از راه دهانه سرداب به سرداب،و به وسیله دو یا یک مکش به بالا کشیده میشود. ¨ بادگیر در خانه معمولا در محلی قرار میگیرد که با توجه به وسعت خانه و تعداد ان ،قسمت تابستان نشین را خنک کند. اتاقی را که بیشتر در تابستان مورد استفاده قرار میگرفته را بادگیر میگذاشتند. ¨ یک حالت قرار گرفتن بادگیر درست در محور اتاق پنج دری وسط یا در دو طرف ان و یا در محور تالار بوده که معمولا به سرداب زیر نیز راه داشته است. ¨ در شهرهایی که باد مطلوب جهت مشخصی دارد به بادگیر یک طرفه برخورد می کنیم ،در این گونه مناطق بیشتر ایوانها و بادگیرها به علت باد مطلوب ساخته شده و شهر جهت محسوسی به خود میگیرد. در برابر بادهای طوفانی که بر پشت بادگیرها می وزد، این بادگیرها کار مکش را انجام داده و هوای داخل را بیرون میکشند.حركت هوا را به دليل اختلاف فشار جو باد گويند. باد روي زمين عامل مهمي در تبادل دما، رطوبت وانتقال ذرات معلق است. اين امر در ايجاد شرايط آسايش انسان يا اخلال در آن نقش مهمي دارد .
جا به جايي هوا در بالا بردن سطح كارآيي ذهني و فيزيكي افراد و كاهش ميزان ابتلا به بيماري*ها بسيار موثر است. همچنين مي*تواند عاملي در كاهش مصرف سوخت*هاي فسيلي باشد. اهميت باد در طرح و ساخت محيط مسكوني از ديرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از ميلاد و ويترويرس معمار روسي يك قرن قبل از ميلاد از روش استفاده باد در معماري و شهرسازي صحبت مي*كنند .
در كشور ما در طي قرون متمادي تمام ساختمان*ها با توجه به اقليم و شرايط محيطي ساخته مي*شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور كلي شرايط آب و هوايي و جغرافيايي، تاثير مستقيمي در معماري سنتي ايران در مناطق مختلف داشته است .
بارزترين روش تهويه طبيعي ساختمان بادگير است. باديگرهايي با اشكال مختلف در بسياري از شهرهاي مركزي و جنوبي ايران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحي و اجرا شده*اند. از نام*هاي باستاني و گوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خيشود، خيش*خان، خيشور، ماسوره و هواكپ* برمي*آيد كه پديده*اي بس كهن است . باد پس از برخورد با سطوح فوقاني به دالان*هايي هدايت مي*شود كه با سطح آب داخل حوض*خانه برخورد كرده (مثل بادگير باغ دولت آباد يزد) و فضاي داخلي اتاق را خنك مي*كند و در مناطق مرطوب باد فقط از كانال*هاي خشك عبور مي*كند (مثل بادگيرهاي بنادر جنوبي) و فضاي اتاق را تهويه مي*كند .
انواع بادگير
بادگيرها از لحاظ شكل بيروني چند دسته هستند. ساده*ترين نوع بادگير يك جناحي است و بسيار كوچك و محقر بر فراز محفظه*اي، مانند سوراخ بخاري در پشت بام ساخته مي*شود در اين روش براي پرهيز از گزند گردبادها و طوفان*هاي سنگين، بادگير را فقط در جهت بادهاي خنك و نسيم*هايمطبوع مي*سازند و جبهه*هاي ديگر آن را مي*بندند. در برخي موارد بادگيرهاي يك طرفه را پشت بهبادهاي شديد و آزاردهنده مي*سازند و در واقع اين بادگير عملكرد تهويه و تخليه هوا را انجام مي*دهد . ابعاد آن نسبت به ساير انواع كوچك*تر و شكل آن اوليه*تر است. اين مسير مورب (كه در بالاي بام ديده مي*شود) پس از اتصال به كانال عمودي داخل ديوار و پنجره خروجي داخل ساختمان مانند بخاري در يك ضلع اتاق قرار مي*گيرد و تهويه را انجام مي*دهد . اين نمونه بيشتر در منطقه سيستان و قسمتي از شهرستان بم ديده مي*شود .
نوع دوم، نوع دو طرفه كه داراي دو وجه روبه*روي يكديگر و با پنجره*هاي بلند و باريك بدون حفاظ ساخته مي*شود و در قسمت داخلي ساختمان به شكل يك يا دو حفره در طاقچه ديده مي*شود. اين نمونه در سيرجان و به ندرت در كرمان ديده مي*شود . بادگير نوع سوم سه جناحي است و دو نوع دارد، سه جناحي متصل و سه جناحي منفصل ( اشكم دريده ) . در اين نمونه مي*توان به تفكيك از يك يا دو يا سه جبهه استفاده كرد . البته استفاده از اين نوع بادگير نادر است .
نوع چهارم، بادگيرهاي چهار طرفه است كه به شكل كامل و مفصل*تر از انواع ديگر ساخته شده*اند ومعمولا داخل كانال*هاي آن با تيغه*هايي از آجر يا چوب يا گچ به چند قسمت تقسيم مي*شوند. در بعضي از نمونه*ها در زير كانال بادگير حوض به نسبت بزرگ و زيبايي مي*ساخته*اند كه هواي خشك وداراي گرد و غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنك و گرد و غبار آن جدا و هواي اتاق ( حوضخانه) در گرماي تابستان بسيار مطبوع مي*شده است. در مناطقي كه امكان ايجاد حوضخانه در طبقه همكف وجود نداشته است آب قنات را در زير زمين جاري و نمايان مي*كرده*اند و امتداد كانال بادگير نيز تا روي اين جريان آب ادامه مي*يافته است. اين فضاها (سرداب*ها) محل تجمع اهالي خانهدر بعد از ظهرهاي تابستان بوده است. اين نمونه در يزد، كرمان و بوشهر و... ديده مي*شود . در شهرستان يزد و برخي قسمت*هاي مركزي ايران بادگيرهاي چند وجهي (معمولا هشت وجهي و حتي گاهي مدور) معمول است كه نوع پنجم بادگيرها را تشكيل مي*دهد .
علت ساخت اين گونه بادگيرها وجود بادهاي مطلوبي است كه از هر طرف وزش داشته و تيغه*هاي كانال مي*تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسير هدايت كند . بادگير چپقي نوع ششم بادگيرهاست كه به جاي فضاي مكعبي شكل خارجي، سازنده از ايجاد چند
لوله خم*دار (زانو مانند) براي حجم خارجي بادگير استفاده كرده است، اما كانال*ها و قسمت*هاي داخلي مانند نمونه*هاي چند طرفه است اين نوع بادگير تنها در سيرجان ديده شده است .
نماسازي بادگيرها خود از ويژگي*هاي خاصي برخوردار است و در نهايت ظرافت به وسيله* آجركاري و يا گچ*بري ساخته مي*شود. در اين جا لازم است از بادگير مضاعف، بادگير دواشكوبه و بادگير حفره*اي نيز نام برد. در شيراز نيز بادگيرهايي كم و بيش ديده مي*شود كه به عنوان نمونه مي*توان از بادگير ارگ و آب انبار كريم*خان زند ياد كرد .
با ورود معماري مدرن و به ويژه استفاده از تاسيسات مكانيكي به تدريج نقش اقليم در ساختمان*ها
كم*رنگ شد اما از نيمه دوم قرن گذشته كه اقليم و حفظ محيط زيست پيوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده از فناوري همگون با محيط طبيعي، بازيافت ضايعات صنعتي و استفاده از انرژي*هاي پاك مانند انرژي خورشيد، باد و آب اهميت بسياري يافتند. در زمينه معماري نيز از اين زمان توجه به محيط زيست و تلاش براي طراحي ساختمان*هاي اقليمي و معماري همساز با اقليم آغاز شد . امروزه مي*توان از بادگير به عنوان مكمل سيستم تهويه و برودت ساختمان استفاده كرد. به وسيلهبادگير مي*توان در مواقعي از سال شرايط آسايش را با تهويه طبيعي تامين كرد و تنها زماني كه باد ديگر نتواند پاسخگوي نياز ساكنان باشد بايد از تاسيسات مكانيكي بهره گرفت .
حسن فتحي معمار مصري كه تلاش فوق*العاده*اي براي تلفيق معماري سنتي و تكنولوژي روز خود انجام داده است، از يك پمپ آب در داخل كانال بادگير ساختمان*هايش استفاده مي*كرد كه با ايجاد فواره*اي در روزهايي كه هوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از ميزان گرما و هم از ميزان گرد و غبارمي*كاست . علاوه بر موارد گفته شده، طرح*هاي ديگري در ساير كشورها كه با تكيه به تهويه طبيعي طراحي
شده به عنوان مثال در مركز فروش بلوواتر انگليس هواي تازه از طريق دنباله*اي از بادگيرهاي مخروطي با ارتفاع دو متر تامين مي*شود اين بادگيرها روي بام سوار شده*اند تا هواي خنك*تري را بهپايين فرستاده و آن را در فضاي داخي پخش كنند. آنها در فاصله 15 متري نسبت به هم و روي محور مركزي مجتمع قرار گرفته*اند و پس از دريافت جريان هواي خارجي، هواي تازه را به داخل ساختمان مي*فرستند .
همچنين برج آرموري چين شامل مجموعه*اي از بلوك*هاي هم*شكل سوار شده بر يكديگر با كاربري اداري، خرده*فروشي، هتل و مسكوني است. در فصل تابستان يك بادگير هواي تازه را به سمت پايين دهليز مياني سوق مي*دهد. سپس اين هوا از جداره*ها به سمت بيرون كشيده مي*شود . در فصل زمستان اين بادگير هوا را از بدنه ساختمان و مجراي جذب كننده*هاي خورشيدي به سمت خود مي*كشد و از ساختمان خارج مي*كند . نمونه قابل ذكر ديگر ليستر انگلستان است ميزان مصرف انرژي در ساختمان كوئينز دانشگاه مونتفورت، نصف انرژي مصرفي در يك ساختمان معمولي مشابه اين بنا است كه در آن سيستم تهويه مطبوع استفاده شده است. بادگيرهاي مرتفع جلو اغتشاش هوايي را گرفته و براي انتقال هواي داخل به خارج از بنا طراحي شده است .
شیوه ساختن بادگیر
سپس بالای این تنوره ها چهار دیواره را در دو چوب به شکل ضربدری«×» می گذارند. به گونه ای که دو سمت هر چوب در دو زاویه ی مقطع قرار بگیرد و سپس دیوار های سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می آورند .
سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتیمتر، روی تنور را تا ا رتفاع معینی می چینند. ارتفاع این تیغه ها 40 سانتیمتر بلندتر از سایر دیوارها است این تیغه ها را « پایه» می نامند که نوعی باد شکن محسوب می شوند و از لحاظ معماری هم فوایدی دارد .
عرض بین دو تیغه را در اصطلاح « چشمه» می نامند. بین 40 تا 60 سانتیمتر است. تعداد چشمه های هر بادگیر بستگی به عرض اتاق دارد. به طوری که برای اتاق عرض بین سه و پنج وهفت متر به ترتیب پنج و هفت و یازده چشمه می گذارند. در این منطقه تعداد چشمه ها جف نیست. زیرا برای صاحب آن خوش یمن نیست به گفته خودشان آمد ندارد. عمق هر بادگیر یک تا دو و نیم متر است گاه برای استحکام بیشتر بادگیر به اندازه هر نیم متر چوبی در میان دیواره های بادگیر کار می گذارند .
بام بادگیر را به شکل خر پشته در می آورند تا در کشاندن هوای مطبوع یا در بیرون کردن هوای کرم و آلوده کمک کند. بعد روی پشت بام بادگیر را به قطر سه سانتیمتر با نیمچه کاه تخت می کنند سپس دو یا سه رگه آجر در لبه های بام آن کار می گذارند .
به طوری که چیدن آجرها به این ترتیب علاوه بر استحکام بادگیر به زیبایی ظاهری آن نیز می افزاید. گاهی اوقات کف پشت بام را کاه گل می کنند سپس یک ردیف آجر روی آن می چینند. فاصله بین آجرها را با گچ و خاک بند کشی. بعضی از افراد که امکان مالی بیشتری دارند روی دیواره چشمه هایی بادگیر را گچگیری می کنند . تعداد چشمه های هر بادگیر با بزرگی بادگیر ارتباط مستقیمی دارد. از طرفی تعداد چشمه های هر طرف بادگیر با شدت باد همان طرف ودر مجموع باد هوای هر منطقه ارتباط دارد .
در بعضی خانه ها گاهی برای فصل زمستان که احتیاج به بادگیر نیست چشمه های بادگیر را با آجر یا خشت تیغه می کنند، یا چنان چه در قسمت پایین بادگیر درچه هایی کار گذاشته شوندان را می بندند. این کا هر سال اواخر پاییز و در آستانه زمستان شکل می گیرد از آن جایی که در اتاقک زیر بادگیر در تابستان اهل خانه استراحت می کنند احتمال دارد پرندگان به ویژه کبوتران در چشمه های بادگیر آشیانه کنند و فضولات آنها به پایین بریزد. بنابراین برای جلوگیری از این کار چشمه های بادگیر را با توری سیمی یا نرده های چوبی می پوشانند .
انواع بادگیر بر سه نوع بادگیر اردکانی، بادگیر کرمانی و بادگیر یزدی است. که بادگیر اردکانی بیشتر در منطقه اردکان دیده می شود و جهت بادگیر رو به باد اصفهانی است. از سمت غرب و شرق و جنوب منفذ ندارد. بنای این نوع بادگیر به نسبت سایر انواع بادگیر تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی هم مقرون به صرفه است .
به همین لحاظ ممکن است که برای هر اتاقی یک بادگیر ساخته شود اما بادگیر کرمانی ساده و کوچک است و به خانه خانواده های متوسط رو به پایین اختصاص دارد. هر بنایی می تواند این بادگیرها را بسازد. مصالح اصلی آن بیشتر خشت و گل است. از آنجا که این نوع بادگیرها دوطرفه هستنند، بادگیر دوقلو نیز نامیده می شوند. بادگیرهای دو قلو را در مسیر بادهای شناخته شده می سازند. کار این نوع بادگیرها تا حدودی نسبت به بادگیر های اردکانی دقیقتر ایده آل تر است زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده طرف دیگر می شود .
بادگیر بیشتر آب انبارها را نیز به شکل بادگیر کرمانی درست می کنند تا از یک سمت آن هوای خوش و مطبوع به آب برسد و از طرف دیگرش هوای گرم به بیرون برود . بادگیر یزدی از سایر انواع بادگیرها بزرگتر است و چهار طرفه ساخته می شود به همین لحاظ این بادگیر را در بعضی جاها بادگیر «چهار طرفه» یا «چهار سو » می نامند البته ساختمان آن از لحاظ معماری از سایر انواع بادگیرها مشکل تر و پیچیده تر است. به همین دلیل می توان آن را نوع برجسته ای از پدیده های هنر معماری به حساب آورد. ارتفاع آن به طور معمولاٌ زیاد است و میزان ارتفاع بادگیر از پشت بام خانه و نوع چشمه های هر سمت بادگیر ارتباط مستقیم با اوضاع جوی منطقه دارد، این نوع بادگیر ویژه ثروتمند و گاهی نیز در خانه های افراد متوسط روستایی و شهری ساخته شده است .
مطالب مشابه :
بادگيرها از لحاظ شكل بيروني
هاي داخلي مانند نمونه‌هاي چند طرفه است اين نوع بادگير تنها در سيرجان باد در هر جهت
بادگیر (توضیح کامل)
اين نمونه در سيرجان و به ندرت در هاي كانال مي‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به
بادگیر
اند كه طبيعي ترين روش تهويه بنا به شمار مي رفته و بر حسب سرعت و جهت باد در در سيرجان
بررسی اقلیم ابنیه سنتی ایران ( بادگیر ) ܓܨܓ
اند كه طبيعي ترين روش تهويه بنا به شمار مي رفته و بر حسب سرعت و جهت باد در در سيرجان
بادگیر
اين نمونه در سيرجان و به ندرت در تيغه*هاي كانال مي*تواند از هر جهت باد را گرفته و به
سیرجان، شهری ریشه دار !!!
است و يك معدن سنگ سفيد چيني هم دارد كه با ايجاد كارخانه چيني سازي در سيرجان، در جهت باد
برچسب :
جهت باد در سيرجان