دانلود کتاب موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران دوره قاجار

موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران دوره قاجار

نوسنده: احمد اشرف

خلاصه:

شهرهای بزرگ ایران در زمان قاجار به سه قسمت عمده تقسیم میشد:

۱-ارگ
۲-مسجد جامع(آدینه)

3-بازارها

این مناطق به ترتیب محل استقرار علما ،عمال دیوانی ،تجار و کسبه و پیشه وران بودند.از نظر مکانی مسجد جامع از یک طرف با بازارها و از طرف دیگر با ساختمانهای اصلی دولتی در ارتباط بود که این ارتباط مکانی( بازارها و مسجد جامع) معنادار و مهم بود.

در اروپا گیلد غربی در شهر خودمختار فعالیت می کردند و در آن نظام میان صنعت و بازرگانی و کشاورزی جدایی اساسی بود.فئودالها در دژها و پیشه وران و بازرگانان در شهرهابودند و اساسا” بین شهر و روستا جدائی افتاده بود ، ولی در شرق عاملان حکومت و زمینداران جملگی در شهر بودند و محله های شهر و اصناف شهری همراه با اجتماعات روستایی زیر سلطه حکومت بود پس آزادی و خودمختاری نبود و همین مانع ایجاد تضاد میان شالودهای تولید شهری و روستایی میشد ،تضادی که در غرب از عوامل موثر پیدایش نظام سرمایه داری بود.

موانع تاریخی رشد سرمایه داری نوین صنعتی و مردم سالاری:

الف- موانع داخلی :

خصوصیات شیوه های تولید شهری – روستایی -ایلی و نظام سیاسی،اجتماعی حاصل از آن.

ب-موانع خارجی:

وضعیت نیمه استعماری و تحولات سیاسی و اقتصادی جامعه ی ایرانی در شرایط سلطه ی استعماری.

الف- موانع داخلی رشد سرمایه داری صنعتی:

حاکم بودن شرایط دوگانه ای از جمله:

۱-خصوصیات نظام سیاسی و اقتصادی در جامعه ی شهری و روابط خاص آن با جامعه ی روستایی با سابقه ی طولانی.

۲-تداخل و تزاحم شیوه ی تولید عشایری با شیوه های دیگر تولید و سلطه ی عشایر بر اجتماعات شهری و روستایی.

* شیوه ی تولید شهری –روستایی در ایران به گونه ای بود که سبب توسعه نیافتن و تقسیم کار اجتماعی میان کشاورزی،بازرگانی و صنعت می گردید و در نتیجه جامعه را از جداکردن تولید شهری و روستایی بازمیداشت.

* پیوند اجتماعات شهری و روستایی از نظر سیاسی، اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی،دینی که مانع تمایز شهر و روستا و رویارویی ایندو با هم نمیشد،اهمیت شهر را در نظام اجتماعی افزایش داد ولی همین موضوع مانع خودفرمانی اجتماعات شهری میشد و از استقلال بازاریان و مشارکت آنان در حکومت شهر جلوگیری میکرد،زیرا شهر مرکز و پایگاه قدرت سیاسی و روحانی و زیر نظر دولت و حکومت مرکزی بود که فرصت مناسبی برای رشد و توسعه ی انجمنهای مستقل صنفی فراهم نمیاورد و از طرفی این انجمنهای صنفی وسیله ی مناسبی تا سازمان گردآوری مالیات و بیگاری بتواند با پیشه وران شهری به طور دسته جمعی روبه رو شود و به آسانی وظیفه اش را انجام دهد.

* از موانع اساسی در راه رشد و توسعه ی سرمایه داری نوین صنعتی از درون بازارها میتوان گفت:روستاییان با این شیوه به طور دسته جمعی مورد استثمار واقع شدند ، مازاد تولیدشان را گردآوری میکردند و در موارد لزوم از آنان بیگاری می کشیدند.

*هجوم تورانیان از سده پنجم ؛که با استقرار تورانیان جمعیت قبایل و عشایر تورانی و ایرانی جمعا یک چهارم جمعیت کشور شد.تفوق نظامی عشایر و سلطه ی سیاسی و نظامی بر جامعه ی ایرانی و اجتماعات شهر و روستا باعث شد عشایر در قدرت سیاسی محور باشند ، این ادغام عشایر پر قدرت در نظام سیاسی منجر به توازن میان نهادهای قدرت مرکزی و نیروهای عشایری شد و موانع مضاعفی در راه رشد سیاسی سرمایه داری ملی در شهرها شد ، حتی وقتی سلطه و اقتدار حکومت مرکزی بود،آثار منفی کمی داشت و این باعث ناامنیتی های بازاریان شد زیرا هم زیر بار ناایمنی ناشی از فشار عمال دیوانی در شهرها و هم ناایمنی های ناشی از سلطه ی عشایر بودند.

تزاحم شیوه تولید عشایری به دو صورت بود:

۱-فعالیت کشاورزی را محدود میکرد و کندی جریان آن به اجتماعات شهری میکشاند.

۲-رشد و توسعه ی درون زای سرمایه داری از بطن بازارها را دشوار میساخت.

از طرفی تجار با موانعی روبه رو بودند که عدم پیدایش طبقه ی مقتدر( که فرمانروای بازار داخلی و بازار پولی کشور و کارگزارصنایع جدیدباشند)را در پی داشت.

ب- موانع خارجی رشد سرمایه داری صنعتی:

وضعیت نیمه استعماری و وابستگی اقتصاد سنتی جامعه ی ایرانی به بازار نوپای جهانی در سده سیزدهم هجری قمری باعث سلطه ی اقتصادی همسایگان شمالی و جنوبی(که معطوف به اهداف سیاسی شان بود)شد.علایق قدرتهای استعماری در ایران ابتدا متوجه منافع صرفا سیاسی بود و سپس با پیدایش و گسترش بازار جهانی در اواخر سده ی سیزدهم هم منافع اقتصادی در کنار منافع سیاسی مورد توجه خاص بود و هم گسترش فعالیت اقتصادی وسیله ای برای تحکیم و تثبیت موقعیت سیاسی در نظر آمد.

در شرایط نیمه استعماری ایران آن زمان، نهاد حکومتی خوب و مناسب برای اداره ی امور داخلی بود ولی کشاکش دو نیروی متخاصم استعماری که آنها مستقیما اداره ی امور کشور را بدست نگرفته آن را همچون حایلی میان خود نگاه داشتند و برای تثبیت نفوذ خویش درآن سرزمین به رقابت پرداختند،که این وضعیت آثار و نتایجی از نظر ماهیت و تحولات اجتماعی در کشور نیمه مستعمره ی ما در پی داشت از جمله:

حمایت از نهادهای کهن حکومتی و حفظ وضع موجود سیاسی

پاشیدگی بازارهای کوچک و غیر قابل انعطاف محلی

رشد تجارت خارجی

تخصص در تولید و صدور مواد خام

رکود صنایع دستی

اعتیاد به مصرف مصنوعات غربی

برهم خوردن توازن پرداختها

افزایش قرضه های خارجی

سلطه ی قدرتهای استعماری بر موسسات اقتصادی مانند بانکها،گمرکات و بازارهای محلی و همچنین تسلط آنان بر بازرگانان و اصناف به طور کلی وابستگی اقتصادی به قدرتهای دوگانه استعماری در وضعیت نیمه استعماری ، علی رغم مساعد نبودن شرایط داخلی به خاطر انگیزه های خارجی ،بازرگانی بین المللی رشدی شتابان یافت و در نتیجه در همسازی با آن، دگرگونی در تولید کشاورزی و تولید صنعتی و مبادلات تجاری بدست آمد.

کشاورزان دستمایه ی اقتصاد سنتی برای ایجاد قدرت لازم برای واردات و مصنوعات غربی بودند و از طرفی بازارها و صنایع غربی به مواد خام تولید بخش کشاورزی نیاز داشتند و باید تولید مواد خام تخصصی میشد تا روابط استعماری توسعه یابد.

* در زمینه ی صنایع دستی ، صنایع نساجی در رقابت با نساجی منچستر افول کرد ولی درقالیبافی استثنی وجود دارد که به همت تجار ایرانی و فرنگی رشد کرد و صادراتش به دو علت زیر توسعه یافت:

۱- یکی تقاضای فراوان برای آن در بازارهای مغرب زمین

۲- دیگری ناتوانی صنایع جدید غربی در تولید قالی و ناتوانی رقابت با تولیدکننده ایرانی؛لیکن در صنعت قالیبافی امکانات رشد سرمایه داری صنعتی نبود.

* تجار ایرانی یا بالاستقلال یا نماینده ی تجار و شرکتهای خارجی به واردکردن مصنوعات غربی وصادر کردن مواد خام کشور به بازارهای جهانی پرداختند.

سیاست نامناسب گمرکی ما کمک به زوال صنایع سنتی و همراه با پیامد وضعیت نیمه استعماری کمک کرد تا توسعه ی صنایع جدید به وجود نیاید.

* تاسیس و گسترش بانک شاهنشاهی ایران بانک استقراضی ایران که با تسلط بر بازار پول کشور همراه بود باعث تحکیم و تثبیت نفوذ استعماری همسایگان شمالی و جنوبی در کشور شد و مانع اساسی در راه توسعه ی درون زای بانکداری نوین از بطن بانکداری سنتی ایجاد شد.

* رقابت روسیه و انگلستان ووضعیت نیمه استعماری باعث شد شبکه ی ارتباطی به جز چند رشته را در حوزه ی نفوذ این دو قدرت احداث شود؛پسرشد اقتصادی کشور در جهت وابستگی اقتصادی و صنعتی به غرب میرفت.(رشد و توسعه ی ناهماهنگ و ناقص)
* عوامل خارجی رشد سرمایه داری را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

۱- پیدایش و استقرار وضعیت نیمه استعماری

۲- وابستگی اقتصاد کشور به بازارهای جهانی

۳- خصوصیات اقتصادی تجار ایرانی

* این عوامل به همراه افزایش رشد بازرگانی خارجی دراواخر سده ی سیزدهم و اوایل سده ی چهاردهمهجری قمری،تجار خارجی را به بازارهای بکر و قابل توسعه ی ایران جلب کرد و تجار ایرانی را که در گذشته در بازارهای محدود محلی فعالیت داشتند به حرکت درآورد و به گسترش فعالیت واداشت .

* خصوصیات اقتصادی تجار ایرانی:

۱-گردآوری و صدور مواد خام مورد نیاز بازار خارجی مثل:تریاک،پنبه،ابریشم،خشکبارومواد غذایی، وارد کردن کالای صنعتی مثل قماش منچستر‘قند‘شکر‘چای.

۲-عدم تخصص در رشته ی خاص از تجارت و یا صادرات و واردات کالا(صرافی در صورت لزوم به تجارت و مبادله ی کالاهای گوناگون نیز می پرداخت).

۳-تجار ایرانی در صنایع و تجارت به سرمایه گزاری می پرداختند‘در زمینه یتجارت با تجار غربی که در ایران فعال بودند پهلو می زدند ولی در سرمایه گزاری صنعتی در برابر آنان نقش ناچیزی داشتند.کارخانه در این دوران تاسیس شد وتنها کارخانه هایی موفق بودند که به آماده سازی محصولات کشاورزی پرداختند مثل کارخانه های پنبه پاک کنی‘حال آنکه کارخانه هایی که با مصنوعات خارجی رقابت داشتند مانندکارخانه ی ریسندگی و بافندگی و قند با شکست روبرو شدند.

۴-تجار بزرگ و حتی تجار متوسط آن زمان گرایش شدیدی به سرمایه گزاری در املاک مزروعی داشتند پس قسمت قابل ملاحظه ای ازسرمایه و نیروی آنان به این سو کشانده می شد.

۵-گروهی از آنان نماینده ی تجاری شرکتهای خارجی و گروهی نیز تحت الحمایه و حتی تبعه ی همسایگان شمالی و جنوبی بودند.
۶-برتری تجار بر عمال دیوانی از نظر مالی و گردآوری ثروت زیاد برای خود.

* از سویی بازار تجارت در ان دوران رونق یافت و ازسوی دیگربا ازهم پاشیدگی امور مالی حکومت و فقرخزانه ی دولت همراه بود‘که گذشته از عوامل سیاسی و اقتصادی ناشی از عوامل مالی ‘و به خصوص کاهش ارزش نقره و کسری موازنه ی پرداختها و نظام نادرست وصول مالیاتها و عوارض گمرکی و عدم وصول مالیات بر درآمد از تجار بود.

۷-به خاطر وابستگی اقتصادی کشور به بازارجهانی ‘تجار بزرگ به بازرگانان خارجی وابستگی پیدا کردند و چون تخصص در تولید صنعتی و واردات و صادرات کالا‘بانکداری و ملکداری نداشتند فرق بین سرمایه داری وابسته و ملی بسیاردشوار شد ولی در عین اینکه به غرب وابسته بودند‘جنبش اجتماعی سیاسی برای ترجیح امتعه ی وطنی و تاسیس بانک ملی و کوتاه کردن دست خارجیها از اقتصاد کشور پدید آوردند.

تجار ایرانی آشنایی با فرهنگ غربی‘فکر آزادی ‘برقراری حکومت مشروطه و مردمسالاری(دموکراسی بورژوایی)را پذیرا شدند.

خصوصیات تجار بزرگ از نظر سیاسی:

۱- به خاطر افزایش قدرت مالی و نظارت بر امور کسبه و شبکه های گردآوری وتوزیع کالاها قدرت سیاسی آنان در بازار فزونی گرفت.
۲- بیش از گذشته از استبداد،بی قانونی و دلبخواهی بودن اداره ی امور و نیز ناامنیهای ناشی از نظام حکومتی رنج می بردند و با آن خصومت کردند.

۳- با همه ی وابستگی به سرمایه داری غربی بسیاری از آنان گرایشهای وطن پرستانه ای داشتند و با استعمار غرب که مانع رشد سرمایه داری صنعتی و استقلال و قدرت اقتصادی کشور می شد،خصومت می ورزیدند.

• تجاربه خاطر داشتن این خصوصیات همراه با روحانیت پیشرو و روشنفکران شهری ، رهبری جنبشهای بزرگ سیاسی ضداستعمار و ضداستبداد را عهده دار شدند که این مبارزات دسته جمعی تجار ابتدا در کوشش متشکل آنان برای ایجاد مجلس وکلای تجار در تهران و شهرهای بزرگ آغاز و در جنبش تحریم تنباکو و نهضت مشروطیت متبلور شد

• در مجلس اول نمایندگان بازاریان،مجتهدان،گروه میانه روان مشروطه خواه و بیست نفر ترقی خواه و تندرو بودند که پیشنهاد برای تاسیس بانک ملی و قرضه ی خارجی مطرح شد و با استقبال بازاریان و سایر طبقات اجتماعی روبرو شد.

• از جمله مسائل مطرح شده در مجلس اول؛حمایت از سرمایه و مالکیت خصوصی و کسب و کار مردم در برابر تجاوزات عمال دیوانی و استبداد داخلی ،تجاوزات اقتصادی و سیاسی استعمار خارجی و حفظ تمامیت ارضی کشور،بود.نقش موثر تجار بزرگ همراه با روحانیت پیشرو و جماعت بازاریان کشور،با این عواملمطرح شده تاکنون در توسعه ی بازرگانی خارجی و رشد اقتصادی کشور بود،اینان جنبشهای بزرگ سیاسی را بر ضداستبداد داخلی و استعمار خارجی برپاداشتند لکن در دو زمینه اساسی زیر که عامل اصلی در توسعه اقتصادی و اجتماعی به شمار می آید موفقیتی به دست نیاوردند :

۱-توسعه ی صنعتی کشور

۲-استقرار مردمسالاری یا دموکراسی بورژوایی

* ناکامی جماعت تجار به خاطر نیروهایی بود با آنها در تعارض و پیکار بودند یعنی استبداد داخلی و استعمار خارجی. بدین ترتیب جنبشهای ناکام سیاسی بازاریان کشورکه در اواخر قاجار به کمال خود رسیده بود با ابعاد تازه ای (که تحولات حاصله در نظام طبقاتی و گسترش دوگانگی فرهنگی میان طبقات متجدد وطبقات متقدم پدید آورده بود) در جنبش ملی کردن صنعت نفت و جنبشهای اوایل دهه ی گذشته و در نهضت کنونی دوباره سربرآورد.

دانلود کتاب

دانلود کتاب موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران دوره قاجار

مطالب مشابه :

دانلود کتاب موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران دوره قاجار

دانلود مقاله صد سال نفت و بودجه

دانلود مقاله تحليل بازار كار كشور در دوره پس از انقلاب

در باره ی یک مورخ و پژوهشگر

خرید کتاب و جزوات کنکوری پارسه رشته اقتصاد

نگاهی تحلیلی بر شاخص‌های بورس(1)

شیر و ماستی که دولت احمدی‌نژاد به مردم تحویل داد!!!

ده راز میلیونر شدن !

گفت وگوی ایبنا با ناصر تکمیل همایون به مناسبت سالروز صدور فرمان مشروطیت

آرای شیخ فضل‌الله نوری (به مناسبت سالروز مشروطه) فریدون آدمیت