حمام گنج علی خان

حمام گنج علی خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ه ق(۱۶۱۱ میلادی) ساخته شده‌است.گنجعلی بیک ملقب به گنجعلیخان از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داده‌است. او برای اینکه در وسط شهر تفرجگاه‌های عمومی وجود داشته باشد، ابتدا یک میدان بزرگ ایجاد کرد. این میدان که بیش از صد متر طول و پنجاه متر عرض دارد از چهار طرف با بنا‌های اختصاصی شامل مدرسه، مسجدبازار و حمام (۱۰۲۰ ه .ق ) ، چهارسوق ، آب‌انبار و ضرابخانه محصور شده و یک مجموعه عالی از آثارعمرانی عصر صفوی است.

دروازه شرقی میدان گنجعلیخان به بازار بــزرگ گشوده می شود که روبروی آن حمام گنجعلیخان که به "حمام خان" معروف است، قرار دارد. این حمام که تا نیم قرن پیش دایر بوده، یکی از زیباترین و قدیمی ترین حمام های ایران است که در اوایل قرن یازدهم هجری قمری به فرمان "گنجعلیخان" ساخته شده و با نام موزه مردم شناسی، پرجاذبه ترین نقطه توریستی شهر کرمان محسوب می شود.

حمام گنجعلی خان؛ کرمان

مرمت این حمام از سال 1347 آغاز گردید و پس از تعمیرات لازم و تغییراتی که در آن داده شد به گنجینه مردم شناسی گنجعلیخان تبدیل گردید و درحال حاضر با حدود 1000 متر مربع، فضایی کم نظیر را به معرض نمایش می گذارد.

حمام گنج علی خان؛ کرمان

دراین موزه دیدنی به کمک مجسمه های مومی بسیار زیبا و اشیاء و وسایل گوناگون، آداب و سنن اصیل و گاه فراموش شده به نمایش گذاشته شده است. برای دیدار از گنجینه به یاد ماندنی مردم شناسی گنجعلیخان از نظر آنوبانینی باید از سردر زیبای آن شروع کرد. جایی که آجرهای ساده و نیلی، حاشیه ای از سنگ مرمر، نقاشیهای زیبای سردر و مقرنس بندی زیبا نمای بیرونی سردر حمام را در جلوه ای زیبا و با شکوه به نمایش می گذارد و هر رهگذری را به درون فرا می خواند. بر سردر حمام که بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می دهد.

"کسی نداده نشان در جهان چنین حمام" سال 1020 هجری قمری

سنگ زمان؛ حمام گنجعلی خان؛ کرمان

این حمام مجموعه ای از تلفیق هنرمعماری و کاربرد مصالح گوناگون با فضای مناسب است. در این حمام همه فضاها به بلوری تراش خورده می مانند و همچون جواهری نفیس جلوه می کنند. نور فضاهای حمام به طریقی استاندارد از سقف تهیه شده، به نحوی که نورگیرها معمولا در مرکـــز یا دورادور سقف ها جای گرفته اند و کاملا با هندسه سقف هماهنگی پیداکرده اند. این حمام بنایی است بدیع با کاشی کاری ها، نقاشی ها، گچ بری ها، مقرنس کاری ها، حجاری ها و کاربندی های زیبا.
حمام گنجعلیخان از چند بخش کلی: سردر ورودی، رختکن، گرمخانه، حاکم نشین و نظافت خانه تشکیل گردیده است.

معماری حمام

سردر

آجرهای ساده و نیلی ، حاشیه‌ای از سنگ مرمر ، نقاشیهای سردر، مقرنس بندی، نمای بیرونی سردر حمام را تشکیل می‌دهند. بر سردر حمام، که بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام » (سال ۱۰۲۰ ه.ق) تزیینات گچ بری و نقاشی‌های سردر حمام به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل وبوته وگچ بری زیبا که در سال ۱۳۷۴ توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شده‌است و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزیینات دوره صفویه سر در حمام کشیده شده‌است. از جمله موضوعات این نقاشی‌ها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شده‌اند می‌توان به تصاویر بهرام گور ،خسرو و شیرین ،شاهان در حال شکار ،کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد . درقسمت پایین ،زیرنقاشیها دور تا دور کتیبه‌ ای از مرمر سبز رنگ دیده می‌شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کنده شده‌است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ ه .ق (۱۶۱۱ م )نشان می‌دهد.

نقاشی‌های سردر حمام آسیب‌های مختلفی دیده که در سال‌های اخیر مرمت شده و در بعضی جاها با رنگ گواش رنگ آمیزی شده‌است.

بخشی دیگر از حمام گنجعلی خان؛ کرمان

سردر ورودی دارای طاق نسبتا بلند با تزئین مقرنس بالا بلند و نقاشیهای زیبای روی آن که تنها قسمت مرکزی نقاشی آن باقی مانده و بر روی سایر قسمتها حدود 70 سال پیش "میرزا شکرا..." نقاشی نموده. نقاشی روی سردر ورودی حمام، تصویر شیطان است که عمــل استاد "محمد معماریــــزدی" است. مجسمه های جالب توجه آن درحالت های مختلف در سربینه و گرمخانه نمایش داده شده است.

حمام گنج علی خان؛ کرمان

فضای اصلی

با عبور از زیر سردر و راهرویی غیرمستقیم ، که مانع از دیدن درون حمام و حفظ گرمای آن می‌شود ، و عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریاییموزه مردم شناسی در آمده و مجسمه‌هایی مومی در جاهای مختلف حمام افرادی از طبقات مختلف جامعه آن زمان نظیر روحانیون ، پیشه وران، مردم عادی و غیره را در حمام نشان می‌دهد.

به فضایی بزرگ می‌رسیم که نامش «رختکن» و نام دیگرش «سربینه» است که از فضاهای اصلی بناست که با بکارگیری نظمی کامل و ترکیبی مناسب از سطوح کاشیکاری پرنقش و نگار و رنگارنگ ، سنگهای مرمر ، سقف‌های کاربندی شده ، استفاده از صدای آب حاصل از فوران فواره‌ها و نورپردازی ویژه ، فضایی دلنشین و خاص آفریده‌است.

رختکن ، متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفه‌های کوچک‌تر در گرداگرد آن است ، غرفه‌ها نیز حوضچه‌ای با فواره در مرکز خود جای داده‌اند. این غرفه‌ها از انتها به هم مرتبط هستند رختکن ، باوجوداینکه فضایی یکپارچه جلوه می‌کند دارای گوشه‌هایی خلوت و تودرتو است که فضایی مناسب برای استراحت ، عبادت و گفتگو را عرضه می‌کرده. رختکن حمام با انواع زیراندازها، سارق‌های زردوزی شدة سنتی ، بقچه‌های کرباسی ، قطیفه‌ها و تن خشک کن‌های فراوان ، تزئین شده‌است. در حال حاضر این حمام به صورت با گذر از راهروی طولانی و زاویه دار با سکوهایی در دو طرف هشتی میانی که ظروفی نظیر طشت ، تاس و وسایلی مانند لُنگ ، سدر ، حنا ، سینی‌های قدیمی ، شانه‌های سنتی ، آینه‌های مختلف، سنگ پاهای قدیمی و وسایل تن شویی دیگر ، در آن دیده می‌شود. در سمت راست «گرمخانه» مجسمه‌های کیسه کشان و دلاکان ، مشغول دلاکی قرار دارند و سمت دیگر ، حوضی هشت ضلعی با ستونهای سنگی یکپارچه که دو به دو قرینه‌اند ، با طاقی خیمه مانند و مجسمه‌هایی دیگر دیده می‌شود. «خزینة حمام» و بخش مخصوص استحمام حکام و بزرگان و سنگ ساعت زمان در این بخش نیز از دیدنیهای آن است. سقفها اغلب کاربندیهای متنوع و جالبی دارند که نظم درونی مجموعه را بیشتر می‌نماید و نشانی از «درونگرا بودن معماری سنتی ایران» است.

رختکن
از 6 غرفه مجزا که متعلق به اقشار مختلف جامعه روزگار خود بودند، تشکیل شده و نور آن از طریق سقف نسبتا بلندی تامین می شود.

گرمخانه
بعد از رختکن و در دو جهت جنوب از طریق راهرویی به هشتی رسیده و سپس با پیچ و خمهای حساب شده که مانع از خروج هوای گرم و نیز مانع از دید عموم باشد، به گرمخانه می رسیم. در قسمت شرق و غرب گرمخانه دو سنگ یکپارچه مرمر سرخ رنگ به شکل محراب نصب گردیده که علاوه بر تامین نور و فضا، طلوع و غروب آفتاب و زمان تقریبی را نشان می دهد.

خزینه
دارای دو قسمت آب سرد و گرم بوده و در کف آن دو دیگ مسین بزرگ نصب گردیده که گرمای آن از طریق تون یا "گلخن" که در زیر خزینه قرار گرفته تامین می شده است. حرارت لازم به وسیله سوزاندن بوته های بیابانی ایجاد می گردیده.
آب حمام از طریق قنات "شهرآباد" تامین و تا سال 1316 دایر بوده است. روش کانال کشی و آبرسانی فواره ها بسیار دقیق و بر اصول هندسی حساب شده بسیار جالب توجه می باشد.

نورپردازی

نور فضاهای حمام، از سقف تامین شده، طوری که نورگیرها معمولاً در مرکز و یا دورادور سقفها جای گرفته‌اند و کاملاً با هندسه سقف، هماهنگی پیدا کرده، سقف را نورانی تر نشان می‌دهد و سایه - روشن زیبایی بر روی آن ایجاد می‌کند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر جلوة نورپردازی آن می‌افزاید. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده‌است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند. گرمای این حمام به وسیلة «گلخن یا تون» تامین می‌شده‌است. از تون ، کانالهای «گربه رو»ی انشعابی به زیر گرمخانه حمام کشیده شده، هوای داغ را از خود عبور داده، کف آن را گرم می‌کرده‌است و هوای آلوده و زاید از طریق روزنه‌ها به بیرون هدایت می‌شد.

ویژگی ها

کاشیهای معرق، هفت رنگ و کاشیهای خشتی، با تصویر انسانی از ویژگی‌های این حمام است. شبکة آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچه‌ها و فواره‌های متعدد آنها ، نحوة گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی‌های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجیها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت ، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمی‌شد، از دیگر ویژگی‌های حمام گنجعلیخان هستند.

برگرفته شده از :

http://www.anobanini.ir

http://fa.wikipedia.org

حمام گنج علی خان

معماری حمام

سردر

فضای اصلی

نورپردازی

ویژگی ها

مطالب مشابه :

استان کرمان/فهرست آثار تاريخي استان كرمان

موزه دیرینه شناسی کرمان

موزه حمام گنجعلی‌خان کرمان نگین حمام‌های تاریخی ایران

موزه های ایران

بازديد از موزه زمين شناسي

حمام گنج علی خان