صنایع دستی استان فارس

موقعيت جغرافيايي و تقسيمات سياسي استان فارس

استان فارس يكي از استانهاي جنوبي كشور ميباشد. اين استان از شمال به استان اصفهان, از شرق به استانهاي يزد, از جنوب به استان هرمزگان و از غرب به استانهاي كهگيلويه و بوشهر محدود مي شود. وسعت استان فارس حدود 133 هزار كيلومتر مربع است و تقريباâ€ 8/1 درصد مساحت كشور را تشكيل مي دهد.

آب و هواي فارس در شمال سردسير, در نواحي مركزي زمستانها معتدل و باراني و تابستانهاي گرم و خشك, و در جنوب و جنوب شرقي زمستانها معتدل و باراني و تابستانها بسيار گرم ميباشد. زبان اكثريت مردم فارسي است اما عشاير ترك زبان (ايل قشقايي) به تركي و عشاير عرب زبان (ايل عرب) به عربي صحبت ميكنند .

يكي از مناطق مهم عشايري ايران, استان فارس مي باشد و بزركترين ايل ايران (ايل قشقايي) با شش طايفه در فارس به كوچ روي ادامه مي دهند. علاوه بر ايل قشقايي ايل خمسه و ايل محسني و همچنين طوايف كوچكتري به زندگي عشايري خود در فارس ادامه مي دهند .

براساس آخرين تقسيمات كشوري استان فارس به 16 شهرستان 48 شهر 60 بخش و 185 دهستان تقسيم شده است منطقه فارس يكي از قديميترين مراكز تمدن ايران است . فارس در كتيبه هاي هخامنشي به صورت پارسه و در نوشته هاي يوناني پرميس آمده و معرب آن فارس است.

صنايع دستي
هم اکنون توليد انواعي از صنايع دستي در مناطق عشايري و روستايي و نيز در شهرهاي استان فارس رواج دارد. بيشترين تعداد صنعتگران دستي در گروه بافته هاي داري قالي, گليم و گبه قرار دارد. پس از آن بايد از خاتم خاتم سازي و خاتم کاري ياد کرد. پس از آن معرق چوب, منبت کاري چوب, ريزه کاري, نقاشي روي چوب سفال و سراميک سازي, کاشي معرق کاشي هفت رنگ و نقاشي روي سفال. از رشته هاي رايج در استان فارس طراحي و نگارگري (نگارگري، گل و مرغ سازي، تذهيب و تشعير) است.

رنگرزي گياهي و استفاده از مواد ملونه طبيعي در رنگرزي خامه و ابريشم نيز کاري پررونق در استان فارس است. در زمينه فلز کاري و هنرهاي مرتبط با فلز نيز استان فارس از سابقه طولاني برخوردار و آثار نقره کاري و قلمزني روي نقره آن شاخص است. ساير رشته هاي صنايع دستي رايج در اين استان عبارتند از: دوخت لباسهاي محلي عروسک سازي، در پيکر تراشي، نمدمالي، سراجي، رودوزي هاي سنتي، بافتني ها، نقشه کشي فرش، گچ بري، سنگتراشي، ساخت گلهاي مصنوعي، آينه کاري، چاقو سازي وساخت زيورآلات .

گليم:
در استان فارس بخش عمده اي از توليد گليم توسط زنان و دختران عشاير ساکن و کوچ رو قشقايي انجام مي شود. براي بافت گليم معمولاً از نقشه استفاده نمي کنند. نقشه ها ذهني هستند و معمولاً از طرح هايي استفاده مي شود که از نسل هاي گذشته به حال انتقال يافته و تغييرات جزيي در همان چهارچوب آداب و رسوم موجود در منطقه است. البته در سالهاي اخير با راه يافتن گليم بافي به مناطق شهري و روستايي استفاده از نقشه تا حدودي درگليم بافي رايج شده است.

براي رنگرزي نخ هاي پشمي مورد مصرف در پود گليم از رنگهاي گياهي يا رنگهاي شيميايي استفاده مي شود. مهمترين مراکز توليد گليم در استان فارس منطقه فيروزآباد، ممسني و داراب است. گليم هاي قشقايي نه تنها در ايران که در سطح جهان نير به واسطه اصالت نقش ها و رنگ هاي زيبا و کيفيت ممتاز بافت مشهور و مورد تقاضا است.

قالي:
هنر و صنعت بافندگي فارس در وهله نخست, هنري عشايري و در وهله دوم هنري روستايي است که وابستگي به عشاير دارد. عشاير فارس بويژه قشقائيها و ايل خمسه بيش از ديگر عشاير به اين هنر اشتغال دارند و روستائيان که در مسير اين ايل ها زندگي مي کنند نيز به کار توليد قالي و ساير دستبافت ها مبادرت مي کنند. فرش بافان اين استان معمولاً دست بافت هاي خود را نه به عنوان يک کالاي تجارتي بلکه براي خود توليد مي کنند و چون دنباله رو نوسانات بازار فرش نيستند, طرح هاي آنها داراي رنگ آميزي و طراوت خاصي است. البته در سالهاي اخير بافندگان عشايري به بافتن فرش براي فروش و به سليقه مصرف کنندگان روي آورده اند. ليکن غالباً همان ذهني بافي و رنگهاي مرسوم پيشينيان خود را ادامه مي دهند.

اين آ«هنر- صنعتآ» به طور عمده به دست زنان انجام مي شود. به طور کلي توليد دستبافته ها از مرحله ابتدايي تا آخرين مرحله به دست زنان صورت مي گيرد. دار قالي ايل قشقايي مانند ساير عشاير افقي است و بافنده براي بافتن بر روي زمين مي نشيند. بيشتر دارهاي روستايي نيز افقي و گاه عمودي است. علت استفاده عشاير از دار افقي به اين دليل است که با زندگي کوچ نشيني آنها هماهنگي داشته و حمل آن بر پشت چارپايان به سهولت انجام مي گيرد.

اکثر قاليچه هاي ايلات خمسه کار تيره عرب و باصري است. قاليچه هاي اين دو تيره داراي طرح هاي متنوع و فارسي باف است و سراسر از پشم تهيه مي شود. روستائيان فارس نيز هر سال تعداد زيادي قاليچه مي بافند. اين روستائيان که پيشينه ايلي و چوپاني دارند همانند عشاير از دارهاي افقي استفاده مي کنند ولي قاليچه هاي آنها از نظر جنس, مرغوبيت قاليچه هاي ايلات را ندارد.

فرش هاي قشقايي معمولاً به طريق آ«ذهني بافيآ» بافته مي شود. اين نقشه هاي ذهني نوعي بازآفريني سنتي است که از نسل هاي پيشين به امروزيان رسيده است. بافندگان ايلي همان نقوش را تکرار مي کنند بدون آنکه از نقشه استفاده کنند. از اين رو معمولاً هيچ دو فرشي کاملاً و عيناً شبيه يکديگر نيست. بافندگان تازه کار از سرمشق هايي کمک مي گيرند که آ«حورآ» ناميده مي شود. بافندگان قشقايي اين سرمشق ها را که يک يک نقشمايه ها و نگاره هاي اصلي بر آن بافته شده است. آ«دستورآ» مي گويند. رنگ قالي هاي قشقايي کاملاً به سليقه و خواست بافنده ارتباط دارد.

قالي هاي فارس اکثراً نرم و تا اندازه اي ظريف و نازک هستند و وجه تمايز آنها با ساير فرش ها نيز همين صفات است. گره در قالي هاي فارس هم به صورت متقارن (ترکي) و هم به صورت نامتقارن (فارسي) استفاده مي شود. بافت قالي در اکثر مناطق عشايري و روستايي استان فارس رواج دارد و افزون بر مناطقي که ايل قشقايي در آن اسکان دارند. قالي بافي در ديگر شهرها و روستاهاي استان منجمله در آباده و شيراز و فسا نيز مرسوم و متداول است.

گبه:
گبه نوعي قالي گره بافته است با پرزهايي بلند که حداقل يک سانتي متر و پودهاي متعدد (بين 3 تا 8 پود در هر رديف) و معمولاً درشت بافت است. اين بافته معمولاً در ايلات و عشاير جنبه خودمصرفي دارد. در گبه هاي قشقايي برخلاف گبه هاي ساير نواحي ايران که خودرنگ است،بافنده از رنگ ها و نقش هاي متفاوتي استفاده مي کند. البته گبه هايي با نقش ساده با زمينه اي يکرنگ يا رنگهاي محدود نيز بافته مي شود. از نقش هاي مورد علاقه لبه بافان ايل قشقايي نقش شير است که علاوه بر اهميت باستاني اين نقش مظهر جوانمردي است و بي ارتباط با وجود شير در منطقه کامفيروز و دشت ارژن فارس نيست. نقش هاي لچک ترنج, ستاره, نقش خشتي, نقش حيوانات مختلف و ... نيز در گبه بافي کاربرد دارد. گبه هاي قشقايي تمام پشم هستند و تار آنها نيز پشمي است. اندازه گبه متفاوت است. معمولاً اندازه 100أ—200 يا 200أ—115 سانتي متر متداول تر است.

جاجيم:
از بافته هاي عشاير قشقايي جاجيم است که براي پوشاندن رختخواب و اثاثيه درون چادر استفاده مي شود از اين رو به آن آ«پوشنآ» نيز مي گويند. جاجيم هاي کوچک به عنوان روانداز نيز کاربرد دارد. جاجيم به رنگهاي مختلف بافته مي شود و رنگ هاي روشن در بافت آن بيشتر به کارمي رود. معمولاً تار و پود آن هم رنگ است. نقوش جاجيم که براي تزيين آن به کار مي رود عبارتند از:

نقش شطرنجي، نقش آينه کگل، نقش کنگره، نقش موازي، نقش حوض، نقش مدخل، نقش لوزي و... .

جاجيم گل برجسته(گليم گل برجسته):
گليم گل برجسته يا گليم سوزني از بافته هاي خاص منطقه فارس و ايل قشقايي بويژه طايفه کشکولي است. اين بافته شباهت به گليم دارد با اين تفاوت که قسمت هايي از آن به صورت پود پيچي بافته مي شود و به شکل برجسته در روي کار نمايان است.

جاجيم هاي گل برجسته معمولاً زمينه اي روشن دارند و نقوش آنها داراي رنگهاي متنوع و ترکيبي از نقوش گليم و قالي است. بافت آن از تار و پود پشمي يکرنگ است. ابعادش معمولاً همان ابعاد گليم و ابزار کار و حتي نحوه چله کشي اين بافته دقيقاً همانند گليم است.

رنگرزي سنتي:
در شيراز و برخي ديگر از شهرهاي استان فارس، کارگاههاي متعدد رنگرزي با مواد ملونه طبيعي (گياهي) وجود دارد که در اين کارگاهها با بهره گيري از مواد رنگزايي همچون نيل، اسپرک، خوشک، روناس و ... و استفاده از دندانه هايي نظير زاج سفيد، زاج سياه و زاج سبز، اقدام به رنگرزي خامه و ابريشم مي کنند.

رنگهاي طبيعي به واسطه دوام زياد، متناسب بودن با مواد اوليه مورد استفاده در بافت زيراندازها و حالت زيبا، مخملي و دل نوازي که به بافته ها مي بخشد درمقايسه با رنگهاي شيميايي (حتي رنگهاي کاملاً ثابت شيميايي) از رجحان و برتري برخوردار است.

رند:
رند, نوعي گليم بسيار ريزبافت و ظريف منطقه فارس است که به آن سوزني هم مي گويند. اين بافته فرش مانند از کارهاي زيباي عشاير قشقايي است. شيوه بافت آن مانند ورني و شيرکي پيچ به طريق پودپيچي است.

اين بافته که مانند ساير بافته هاي ايلي بر روي دار افقي بافته مي شود جنبه خودمصرفي دارد و به علت وقت گير بودن در مناطق قشلاقي ايل بافته مي شود. در اين نوع بافته به علت پودپيچي به دور تارها و استفاده از پود نازک و قطع نکردن پودهاي اضافي, بافته اي که به دست مي آيد يک رو بوده و درشت کارکه مي توان پودهاي اضافي را ديد. رنگ اين نوع بافته معمولاً تيره و روشن و نقوش آن همان نقوشي است که در قالي و گليم به کار مي رود..

خوابگاه (مفرش):
عشاير قشقايي از مفرش براي جاي دادن رختخواب و البسه استفاده مي کنند. اين محصول به شکل مکعب مستطيل بوده و اندازه آن تقريباً 80أ—80أ—50 سانتيمتر است که به وسيله بندهاي چرمي و قلاب هاي نر و ماده بسته مي شود. در دو طرف مفرش دو دستگيره چرمي دارد. مفرش از وسايل اصلي هر سياه چادر و هر خانواده ايلي است.

تار مفرش از نخ و پود آن پشمي است و رنگ هاي به کار رفته در آن بيشتر قرمز, سرمه اي و آبي است. نقش هاي مفرش محدود است و اين به علت شيوه بافت آن است, در حقيقت رنگ به وجود آورنده نقش در مفرش است و نوع بافت در همه نقوش يکسان است.

خاتم سازي:
نام شيراز با خاتم توام بوده و نام خاتم, شيراز را به ذهن و خاطر مي آورد. چرا که از دوره صفويه به اين سو, شهر شيراز به عنوان خواستگاه هنر خاتم سازي, مهمترين مرکز خاتم سازي ايران بوده و هست و شاخص ترين خاتم سازان شيرازي چون صنيع خاتم, گلريز خاتمي, حکيم الهي و ... همواره سهم شايسته اي هم در توليد و عرضه آثار ممتاز خاتم و هم در تربيت نيروي انساني و خاتم سازان جديد داشته اند. خاتم شيراز به واسطه کيفيت مناسب و طرحهاي اصيل و مواد اوليه مرغوب, از جايگاه مناسبي در خاتم سازي ايران برخوردار است.

منبت کاري:
در استان فارس و بويژه در شهر آباده, منبت کاري شهرتي ديرينه دارد و در اين شهر زيباترين آثار منبت چوب به صورت جعبه ها, صفحات شطرنج, مبلمان, ميز و ... عرضه مي شود. ضمن آنکه منبت کاري در شهر شيراز هم از رونق خوبي برخوردار است.

ساخت و قلمزني نقره:
شهر شيراز به واسطه آثار تهيه شده از نقره و نيز قلمزني هاي شاخص انجام شده بر روي نقره که با طرح هاي زيبايي از تخت جمشيد مشخص مي شود و به صورت گيره هاي استکان و ليوان, سيني و ظروف ديگر عرضه شده است. از قديم الايام داراي شهرت و اعتبار بوده است و در حال حاضر اين آ«هنر- صنعتآ» اگر چه همچون گذشته هاي نه چندان دور رونق ندارد اما همچنان به حيات خود ادامه مي دهد و آثار توليدي از کيفيت مطلوبي برخوردار است.

ساير صنايع دستي
در استان فارس, گيوه بافي و گيوه دوزي, نمدمالي و کلاه مالي, رودوزي هاي سنتي, سفال و سراميک و کاشي و برخي ديگر از انوع صنايع دستي همچون آئينه کاري, گل سازي, ساخت زيورآلات و ... نيز مرسوم و متداول است.

منبع- دوستان ایر

صنایع دستی استان فارس

مطالب مشابه :

آشنايي با صنايع دستي

صنایع دستی استان فارس

معرفی روستای گنزق در شهرستان سرعین

خون واقعی 2-7