زلزله بم

1- مقدمه

زمینلرزه 5 دیماه 1382 بم در ساعت5:26:26  به وقت محلی  (ساعت 1:26:26 روز 26 دسامبر 2003به وقت بین المللی GMT)در  شهر تاریخی بم در جنوب شرقی کشور و در جنوب شرقی کرمان رخ داد (شکل-1).این زلزله در ساعات آغازین بامداد که اکثر ساکنان بم خواب بودند اتفاق افتاد، که این مساله را می توان به عنوان یکی از عوامل تشدید تلفات جانی در نظر گرفت.  آمار تلفات رسمی بیش از 25000 نفر و مجروحان حدود 50000 نفر اعلام گردید. بیش از 100000 نفر نیز بی خانمان شدند. کانون زمینلرزه - بر اساس اطلاعات کسب شده از لرزه اصلی و پسلرزه ها توسط لرزه نگارها و شتابنگارهای   مستقر در بم -  در محدوده شهر بم واقع بوده است. بر اساس بررسی های انجام شده بخشی از گسل بم که از کنار شهر بم عبور می کند در این زلزله فعال شده است.

شهر بم در استان کرمان - یکی از بزرگترین استنهای کشور با مساحت 186422 کیلومتر مربع – واقع است. جمعیت بم هنگام زلزله 1382 حدود 100000 نفر تخمین زده می شود.  شهر بم با ارگ تاریخی بم با بیش از 2000 سال قدمت  شناخته می شود. ارگ بم بزرگترین مجموعه خشتی - گلی در جهان است (شکل -2) . این بنای تاریخی بر روی تپه ای از ماسه سنگی در کنار جاده ابریشم قرار گرفته است. مساحت ارگ بم 6 کیلومترمربع است. این بنای تاریخی اطلاعات دقیقی از رمان ساخت ارگ بم در دسترس نیست ولی بر اساس متون تاریخی قدمت آن به بیش از 2000 سال قبل می رسد. علی رغم اینکه این بنا چندین بار در طی تاریخ به صورت موضعی تعمییرات جزئی شده است، و لی این اولین بار بود که در اثر یک زمینلرزه به این صورت ویران گردید. ارگ تاریخی بم تا حدود 150 سال قبل مسکونی بوده است.

2- وضعیت لرزه زمینساختی پهنه زلزله زده بم

2-1- وضعیت عمومی

منطقه زلزله زده بم در جنوب شرقی ایران در یک پهنه فعال لرزه خیز واقع است (جدول -1 فهرست زمینلرزه های بم در شعاع 100 کیلومتر را نشان می دهد.) از خود شهر بم هیچ زمینلرزه تاریخی تا پیش از 5/10/1382 گزارش نشده است. به سوی شمال غرب بم 4 زمینلرزه بزرگ با بزرگای بیش از 6/5 بین سالهای 1360 تا 1377 در ناحیه گلباف و سیرچ رخ داده است. روند عمومی گسلهای اصلی (از جمله گسل بم با طول کلی حدود 100 کیلومتر) شمالی – جنوبی با کمی تمایل به سوی غرب، و همچنین شمال غربی – جنوب شرقی است. (شکل -3). این دو سامانه گسله در ناحیه غربی دشت لوت با هم تلاقی می کنند. گسلهای با روند شمالغربی جنوب شرقی (گسلهای کوهبنان و راور) با گسلهای با راستای شمالی – جنوبی (گسلهای گلباف ، نایبند، چهار فرسخ ، گوک، سروستان و بم) مرز غربی ناحیه لوت را مشخص می نمایند. گسل گوک در همین ناحیه در رخداد زمینلرزه های 1360 گلباف و سیرچ فعال گردید. این گسل زلزه های دیگری را در سالهای 1368 و 1377 موجب شد. سامانه گسلهای غرب دشت لوت موجب یک اختلاف ارتفاع ساختاری قائم در حدود 4000 متر ایجاد نموده اند.  اکثر زمینلرزه های یاد شده در فوق با گسیختگی سطحی نیز همراه بوده اند. سازو کار ژرفی این زلزله ها به صورت راستالغز و فشاری گزارش شده است.

2-2- سازوکار زمینلرزه بم

بر اساس داده های سازو کار ژرفی (  وب سایت مرکز ملی اطلاعات زمینلرزه  NEIC) سازوکار ژرفی این زلزله به صورت کاملا امتداد لغز بوده است (شکل-3). این سازوکار با سازوکار گسل بم در راستای شمالی – جنوبی به صورت راستالغز راستگرد منطبق است.       

2-3- پارامترهای چشمه لرزه زا

بر اساس تخمین گشتاور لرزه ای، بزرگای زلزله بم 5/6Mw= براورد گردید. همچنین ژرفای کانونی زلزله بم بر اساس مشاهده نگاشت لرزه اصلی و پسلرزه ها 8 کیلومتر براورد می شود.

2-4- گسیختگی سطحی

گسل بم با راستای عمومی شمالی – جنوبی از نزدیکی شهر بم (شکل های 1 و 4) عبور می کند. این گسل در شرق بم از کنار شهر بروات عبور می نماید. گسیختگی های سطحی ایجاد شده پس از زلزله بم در پیرامون شهر بم و بین شهرهای بم و بروات مشاهده شد (شکل 4) این گسیختگی های سطحی به صورت فروچاله نیز در شهر بروات قابل مشاهده است (شکل -5).

2-5- نبود لرزه ای

لرزه خیزی تاریخی بم نشان می دهد که هیچ زمینلرزه تاریخی از بم گزارش نشده است. به نظر می رسد که زمینلرزه بم در 5/10/1382 پایان این نبود لرزه ای در راستای گسل بم باشد. این نبود لرزه ای را می توان بر اساس سالم ماندن ارگ تاریخی بم در طول بیش از 2000 سال توجیه نمود.

3- جنبش شدید زمین

داده های شتابنگاری از زمینلرزه بم در 18 ایستگاه شبکه ملی شتابنگاری ایران ثبت شده است (وب سایت مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن). نگاشت بدست آمده   در ایستگاه بم بیشینه شتاب تصحیح نشده افقی با ترتیب  g8/0 وg 7/0 بر روی مولفه های افقی شرقی – غربی و شمالی – جنوبی نشان می دهد. همچنین بیشینه شتاب تصحیح نشده g98/0 روی مولفه قائم نشان می دهد. مشاهدات اولیه جنبش زمین در ایستگاه بم و همچنین بررسی خرابی ها در بم نمایانگر اثر جهت پذیری قائم به دلیل قرار گیری در حوضه نزدیک گسل است. این اثر را می توان با مشاهده نگاشت مولفه قائم و تغییر مکانهای شدید به سمت بالا و پائین در هنگام لرزه اصلی بم و از سوی دیگر با تغییر مکانهای شدید در راستای عمود بر گسل (شرقی- غربی) توجیه نمود. خرابی ساختمانها و دطوار منازل در جهت های یاد شده و همچنین اظهارات اهالی از نوع جنبش و تکانهای احساس شده نمایانگر چنین اثری می باشد.         

4- شدت رومرکزی و بررسی پهنه های هم لرز

شدت رومرکز مهلرزه ای زلزله مخرب 5/10/1382بم (شکل -6) در بم حد I=IX  در مقیاس شدت مهلرزه ای  EMS98 براورد می شود. شدت زلزله در براوات I=VIII   و در محدود ارگ جدیدو فرودگاه بم در حد        I=VI-VII  و در کرمان و ماهان حدود  I=IV-V براورد گردید. در راستای عمود بر گسل کاهندگی سریع جنبش شدید زمین و شدت زمینلرزه نمایان است  به نحوی که خرابی ها عمدتا به ناحیه شهری بم محدود می گردد.

5- جمع بندی از جنبه های زلزله شناسی زلزله بم

زلزله بم با بزرگای گشتاوری 5/6 (با محاسبه گشتاور لرزه ای) در اثر جنبائی مجدد گسل بم رخ داد و شهر بم را به دلیل اثر حوزه نزدیک گسل ویران نمود. گسیختگی های سطحی بین بم و بروات مشاهده شد. ژرفای کانونی 8 کیلومتر با در نظر گرفتن  لرزه اصلی و پسلرزه ها برای این زلزله براورد می شود. بیشینه شدت در پهنه رومرکز مهلرزه ای (شهر بم) در حد 9 (در آستانه تخریب کامل) تخمین زده می شود. اثر حوزه نزدیک موجب جهت پذیری قائم و مشاهده جنبش های شدید در مولفه های قائم و عمو بر گسل (شرقی -غربی) شده است. 

جدول-1 -فهرست زمینلرزه های گستره بم به شعاع 100 کیلومتر

Date        Time     Coordinates

 Y    M  D  HH MM SS  Lat.N   Lon.E  FD    mb  Ms Mw   Efa  Ref   Region

___________ ________  _______ ______ ___  ___ ___ ___  ___  ___   __________

1948 07 05  13 53     29.460  57.780   0  5.9 6.0  .0       Amb   Gowk

1962 09 29  06 54 00  28.290  57.480  83  5.5  .0  .0       N.US

1964 05 11  06 07 38  28.220  57.390  73  5.3  .0  .0       N.IS

1964 08 27  11 58 39  28.160  58.830  50  5.1  .0  .0       N.IS

1976 11 13  10 12 36  28.250  57.340  62  5.0  .0  .0       ISC

1981 06 11  07 24 25  29.895  57.718  30  6.6 6.0  .0   *   ISC   Golbaf

1981 07 28  17 22 23  29.987  57.770  11  5.9 7.0  .0   *   ISC   Sirch

1981 10 14  09 12 39  29.900  57.758  43  5.2  .0  .0       ISC

1982 10 15  02 53 55  28.280  57.398  83  5.0  .0  .0       ISC

1983 01 31  18 56 53  28.919  57.318 133  5.0  .0  .0       ISC

1984 10 11  05 09 27  29.539  58.030  48  5.1  .0  .0       ISC

1986 07 25  10 08 09  28.068  57.303  69  5.2  .0  .0       ISC

1989 11 20  04 19 04  29.880  57.721  18  5.5 5.7 5.9       ISC South Golbaf

1998 06 10  08 30 16  28.227  58.507 113  5.0  .0  .0       ISC

شکل-1: گستره زلزله زده بم .

شکل-2: ارگ تاریخی بم در قبل و پس از زلزله 5/10/1382.

شکل – 3 : نقشه گسلهای پهنه زلزله زده بم .

شکل -4: گسیختگی های سطحی در راستای گسل بم

 شکل-5: فروچاله ایجاد شده در بروات در نزدیک گسل بم

 شکل -6: نقشه هم شدت زلزله بم

شکل-7: نمونه خرابی در بم

 شکل-8: نمونه خرابی در بروات