تاریخ فرش ایران ( دوره صفویه )

دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا

عنوان پژوهش :

تاریخ فرش ایران ( دوره صفویه )

نام دانشجو :

علی اکبر شهیدانی

عنوان مقطع :

کارشناسی ارشد

رشته تحصیلی :

تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی

نام استاد :

دکتر شهرام پناهی خیاوی

اسفند ماه 1390

فهرست مطالب

عنوان	صفحه
چکیده	1
واژه های کلیدی	1
مقدمه	2
دوره های فرشبافی عصر صفویه	3
صفویه که بود؟ از کجا آمد ؟	4
چند نکته مهم درباره صفویه	5
معروفترین روایات دوران اسماعیل صفوی در امور فرش فرشبافی	5
مطرح ترین فرش های باقی مانده از زمان شاه اسماعیل صفویه	6
انواع طرح های دوره صفویه	7
دوره دوم فرش و فرشبافی در دوره شاه طهماسب صفوی	8
فرشهای دوره شاه طهماسب	8
معروف ترین شهرها های بافنده فرش دوره شاه طهماسب	10
قالی دوره شاه طهماسب صفوی	10
فرشهای سالتینگ	10
قالی ترنج دار آنهالت	11
قالی امپراطور	12
مراکز مهم فرشبافی در دوره شاه طهماسب	13
روایات فرشبافی دوره شاه عباس	14
قالی به نام موج دریا یا پرتغالی	16
نتیجه گیری	17
منابع و مأخذ	18

چکیده :

ذوق و خلاقیت هنری هر جامعه ای از سنن زندگی و سوابق تاریخ و محیطی آن قوم ریشه و الهام می گیرد و غالباً این ذوق و استعداد در یک یا چند رشته خاص متبلور می شود از جمله هنر هایی که در این سرزمین به مرورر زمان به کمال رسیده است و ذوق هنرمند ایرانی در پهنه آن فرصت تجلی وافر یافته هنر قالیبافی است . دلیل این شکوفایی و تعالی را علاوه بر خصوصیات ذاتی ایرانیان مانند هنر دوستی و بردباری باید در وفور مواد مواد اولیه تولید فرش از قبیل پشمهای مرغوب و انواع گوناگون گیاهان رنگدار دانست . فرش به عنوان نمودی از تفکر و اندیشه بشری و متاثر از حس نوجوانی او در طول تاریخ خود با نشیب و فراز هایی روبرو بوده است با فراغت فکری هنرمندان و محیط مناسبی که برای رشد و شکوفایی هنر ایشان ایجاد گردیده به حد اعلای خود رسیده است و گاه صدماتی که بر اثر مصائب طبیعی و غیر طبیعی بر پیکر جامعه وارد شده است آن را به دوره نهضتی و خمودی سوق داده است . فرش هایی که انسان اولیه برای زیر انداز ، رو ندارز ، حمل بار ، پوشش مقبره ها ، پوشش حیوانات و غیره از آن استفاده کرده از پوست برگ درختان و پوست حیوانات بوده . این طبع نقاد و دست هنرمندان امروز از هر حیث اعجاب بیننده را در بر می انگیزد و چشمها را خیره می کند . بدون شک قدمت استفاده از زیر انداز به زمانی می رسد که انسان به فکر ساختن سر پناهی جهت تامین آسایش خود افتاد . بافت انواع زیرانداز نیز همزمان با پرورش دام و استفاده از پشم آن بدین منظور بوده است و انسان پس از بهره وری از پوست حیوانات به اهمیت الیاف پشمی پی برده و به مرور تا تغییر زندگی بشر از مرحله توحش و زیست انفرادی در غارها به چادرنشینی و معاش خانواده و قبیله ای و اعتلای فکری بوده و انسان پس از احساس نیاز به این تغییر جهت تامین آسایش بیشتر خویش بدان گردن نهاده است بافتن فرش مانند سایر دستاوردهای بشری همواره رو به تکامل رقته و این پیشروی بدون حل تکامل یافته که با تمدن انسانعجین بوده است به این حد که گفته اند هیچ هنری مانند هنر فرش تکامل نیافته است . و اولین فرشها نیر در ایران به ثمر رسیده است به گونه ای که فرش پاریزک که از قدیمی ترین فرشهای جهان است را به نوعی ایرانی دانسته اند . در دوره های تاریخی ایران دوره صفویه دوره اوج اعتلای فرش بوده است به طوری که مهم ترین محصول صنعتی ایران قالی و قالیچه است . دست بافت است که این محصول جزو اساسی ترین محصولات صادراتی در ایران بوده است این محصول اقسامی چون ترنجی ، ابریشمی ، شمعدانی ، باغی و شاه عباسی را دارا می باشد فرش دوره صفویه در دوره شاه اسماعیل و شاه طهماسب و شاه عباسی را می توان از مهم ترین ادوار فرش صفوی و فرش ایرانی دانست هدف از این مقاله تحقیقی تحلیل و بررسی فرش بافی در دوره صفویه می باشد .

واژه های کلیدی :

دوره صفویه – هنر صفویه – صنعت قالیبافی – عصر شاه اسماعیل – شاه طهماسب – عصر شاه عباسی

مقدمه :

از میان آثار هنری ایران شامل هیچکدام به اندازه قالی در میان ایرانیان خواستار نداشته باشد . اخیراً در ناحیه ی سین یانگ چین از مقبره ای قدیمی فرش چندین ساله ای کشف شد که نقش آن شباهتهایی به فرش ایران دارد نشانه های دیگری نیز از جمله فرشهای مقابر فراعنه مصر موید قدمت این هنر دستی در جهان است آسیای صغیر – چین – هندوستان مناطقی از شرق اروپا و شمال آفریقا دانست برخی محققین عقیده دارند که مصر گهواره بافندگی فرش است در تورات نیز اشاراتی به این دستباف شده است فصل 26 کتاب هجرت حضرت موسی (ع) از چگونگی آرایش داخلی خیمه ها و استفاده از قالی سخن گفته است با کشفیات باستان شناس معروف روسی بنام« پرفسور رودنکو» [1]profesor rudenko در نیمه اول قرن اخیر در میان توده های غنی موفق به کشف یک تخته فرش گره دار می گردد . نظریه ها به کلی دگرگون شده و در نتیجه مهد قالیبافی از سواحل نیل و رودخانه دجله و فرات به آسیای مرکزی تغییر مکان می دهد با شرح کاملتر این حفاری و تفاسیری که نتیجه این کشف با اهمیت نوشته شد . مسئله روشن شد این کشف با اهمیت نوشته شد مسئله روشن تر شد در سال 1949 میلادی پرفسور رودنکو قطعه فذش گره داری را که در اصل به عنوان پوششاسب به کار می رفته است در قبر های مستور از یخ چادر نشینان صحرا گرد در محلی بنام پازبرلک واقه در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان کوههای آلتای کشف می کند این فرش که قدمت آن به قرون 4 و 5 قبل از میلاد بر می گردد به اندازه 83/1 *2 متر با 3600 گره در دسمتر مربع به رنگ قهوه ای مسب و سبز روشن بافته شده است .

تصاویر حاشیه آن با اشکال متداول در دوره هخامنشی و نقوش تخت جمشید مشابهت فراوان دارند و در زمینه مرکزی درباره سوابق تاریخی این فرش با اهمیت که در موزه آرمیتاژ لنینگراد نگهداری می شود پرفسور رودنکو معتقد است در زمان مادها و پارتی های قدیمی بافته شده است و بنا بر نظریه یکی از پژوهشگران معروف به نام «دیماند» Dimend در فرش پازیریک ترکیبی از طرح های آشوری ، هخامنشی ، سکائی به کار رفته است . او نیز مانند رودنکو عقیده دارد این فرش از ایران است یکی دیگر از پژوهشگران بنام اولریخ شورمان پا را از این فراتر نهاده و عقیده دارد که این فرش در آذربایجان بافته شده است . یکی ادیگر از فرشهای معروف این دوره فرش بهار خسرو است که در کتاب تاریخ طبری نیز مطالبی به شرح زیر درباره آن فرش آمده است که یک قالی بسیار عالی ایران موسوم به بهار خسرو در قصر تیسفون به طول 450 قدم و عرض 90 قدم موجود بوده است ، وجه تسمیه این قالی بدان جهت بوده است که نقش آن نمایانگر باغی آراسته با گلها و پرندگان و جویهای آب روان بوده است د رمورد این فرش گرانبها دو نظریه است یکی آنکه هنگامی که خسروپرویز پادشاه ساسانی مغلوب هرکلیوس امپراطور روم شد این فرش به دست سپاهیان غالب افتاد و نظر دیگر این فرش همان فرش معروف « بهارستان » است که در شکست یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی سپاهیان عرب آن را به غنیمت بردند که در کتاب تاریخ بلعمی نیز در فصل گشایش ملاین آمده است « اندر خزینه فرشبی بود یک بساط – سیصدیش بالا اندر شش ریش بالا و آن در فرش زمستانی خوانندی و ملکان عجم آن را اندر زمستان باز کرنه می و بر وی نشستندی ، بدان وقت که اندر جهان سبزی و شکوفه نماندی چنانکه چون بنگریستندی پنداشته ای که سبزه زار است یا کشتزاری و اندر آن همه گوهرها اندر نشانده به رنگ اندر همه جهان اسیر غم است و شکوفه » از این قصه که بگذریم نقطه طلایی و نقطه اوج فرش بافی در ایران در دوره صفویه (1152-907 ه ق )این دوره به دلیل اینکه فرش بافی از روستا به شهر ها نفوذ پیدا کرد و تجارت فرش گسترش یافت و همزمان دولت نیز به تشویق هنرهایی که صرفه اقتصادی برای مردم و دولت دانست پرداخت نظیر سفالگری ، نساجی و قالیبافی همت گمارد دوره شاه عباس که به طور عمده که این هنرها به طور عمده صنایع حکومتی بودند به همان عمدیتی ترویج می شدند که لوئی چهاردهم در فرانسه انجام داد بخصوص طراحان فرش همانند رضا عباسی بهزاد نیز وجود داشتند که سبک و سیاق نگارگری آنها به فرش این دوره تاثیر بسزایی داشته است که این خود از طرح های با شکوه فرش های این دوره مشخص می شود مواد اولیه برای بافت قالی و هم چنین رنگرزی نیز فراهم بوده است مجموعه این عوامل بود که فرش دوره صفویه را جهانی و ممتاز نموده است نمونه های این قالی در بسیاری از موزه ه ای خارج از ایران نیز وجود دارد در این مقاله پژوهشی به موقعیت و خصوصیات این صنعت در این دوره پرداخته ایم .

دوره های فرشبافی عصر صفویه قابل تقسیم به چهار قسمت است :

1- دوره شاه اسماعیل اول

2- دوره شاه طهماسب اول

3- دوره شاه عباس کبیر

4- دوره شاهان پیشین ( پس از شاه عباس )

صفویه که بود ؟ از کجا آمد ؟

اصالت صفویه به کردستان بر می گردد بعد به آذربایجان نفوذ کردند حکومتی مذهبی داشتند تاریخ نسل شافعی بودند بعد شیعه شد در هفت نسل ادامه پیدا امی کند ، بین خاندان صفویه تا شاه اسماعیل هفت حاکم حکمفرما شدند . جدشان شیخ صفی الدین اردبیلی است زمان حکومتشان در منظقه آذربایجان در دوره حکومتی آق قویونلو بوده است و زیر نظر ایشان حکومت می کردند .

از دوره پدریزرگ شاه اسماعیل صفویه یعنی شیخ جنید شیعه شده اند و از والی گری در یک منطقه قدرتشان اضافه شده به سمت سفارت آق قویونلو می رسند . شیخ جنید با خواهر اوزون حسن ازدواج کرد علاوه بر قدرت سیاسی ، قدرت اجتماعی هم پیدا کردند اوزون حسن که فکر می کرده شیخ جنید می تواند به جایش بنشیند او را به جنگ شیبک خان مامور می کند ( شیبک پادشاه از یک هاست ) و در این جنگ کشته می شود .[2]

پسر شیخ جنید حیدر با دختر اوزون حسن ازدواج می کند ( مادر شاه اسماعیل صفوی دختر اوزون حسن بوده )

و عملاً شاه اسماعیل تحت تاثیر فرهنگ ترکمنی بزرگ می شود .

و عملاً شاه اسماعیل تحت تاثیر فرهنگ ترکمنی بزرگ می شود . شیخ حیدر ماند پدرش مقام وزارت می گیرد و دربار اوزون حسن و سلطان یعقوب ( آق قویونلو ) به قدرت می رسد سلطان یعقوب تصمیم می گیرد که شیخ حیدر را از بین ببرید در نتیجه شیح حیدر را به جنگ شیبک خان می فرستد علیرغم رشادتش اسیر شیبک خان شده و کشته می شود و از همین جاییست که اختلاف بین صفویه و از یک شکل می گیرد زیرا پدر و پدربزرگ شاه اسماعیل بدست ازبکها کشته شده اند اوزون حسن که مذهبشانسنی بوده بعد از کشته شدن شیخ حید متوجه می شود که فرزندانش شیعه شده اند او فرمان قتل عام بی سروصدای فرزندان شیخ حیدر را صادر می کند از جمله شاه اسماعیل که آن زمان 14 سال بیش نداشته . مادر شاه اسماعیل بنام شاه بیگم او را تحت پوشش قرار داده و فرار می کند و سران قبایل ترک را به هم نزدیک کرده چهار سال از شاه اسماعیل مراقبت کرده و در سن 18 سالگی تبریز را فتح کرده و صفویه را پایه گذاری می کند .

چند نکته مهم در مورد صفویه :

1- حکومت شاه اسماعیل 23 سال طول کشید که دورانی طولانی بوده در این مدت از هنر به طور کامل حمایت کرده و سبب گسترش و پیشرفت هنر خصوصاً قالی می شود .

2- تاثیر شاه اسماعیل از ترکمنها بوده مادر و مادربزرگش ترکمن بوده که فرش ترکمن نیز در این دوره زیاد حمایت گردید .

3- شاه اسماعیل هنرمند نبود ولی حامی هنر بوده است و زمان فتح تبریز وارث کتابخانه معروف که در کاخ سلطان محمد بوده می شود او کتابخانه سلطنتی را نه تنها از بین نمی برد بعد از مدتی تیموریان را شکست می دهد ( تیموریان در حکومتشان هرا بوده شاه اسماعیل مکتب هنری هرات را ایجاد می کند . ) و با فتح هرات کتابخانه سلطنتی هرات نیز به تبریز منتقل می کند . یعنی کتب هنری هرات را به تبریز منتقل می کند هنر تبریز را ایجاد می نماید . [3]

4- شاه اسماعیل طبع هنری داشته و با تلخیص ختایی شعر می گفته است .

معروفترین روایات دوره شاه اسماعیل صفوی در مورد فرش و فرشبافی

1- شاه اسماعیل د ر15 ژوئن 1502 میلادی فرمانی صادر می کند مبنی بر پایی صنعت نساجی و فرش و فرشبافی ایران که بر اساس این فرمان آنچه که در دوره ساسانی وجود داشته و به عظمت رسیده بود مجدداً در ایران احیاء و بر پا می شود یعنی به عظمت ایران دروه ساسانی بر می گردد .

2- دستور می دهد مجدداً کارگاههای ابریشم بافی و ابریشم کشی فعالیتشان را آغاز کنند .

3- در این دوره از پنج منطقه به عنوان مهم ترین مراکز تولید فرش نام برده اند که عبارتند از تبریز ، کاشان ، همدان ، شوشتر ، هرات ( پنج شهر بزرگ تولید فرش ایران ) [4]

4- بسیاری از محققین به این نظر می رسند که بیساری از نقاشان و نگارگران آن زمان قبل از رسیدن به این درجه باید طراحی فرش را کاملاً فرا گرفته باشند زیرا نگاره ها در نقوش فرش با کمال دقت طراحی شده اند بنابراین ............ ذکر می کند که فرشهایی که در دربار صفوی ( شاه اسماعیل ) استفاده می شد توسط قاسم علی طراحی شده و نگارگر معروف دوره شاه اسماعیل قاسم علی چهره گشا بوده است . بسیاری از منابع اعتقاد دارند این دو نفر یکی هستند که نگارگر فرشهای صفویه ای بوده اند .

مطرح ترین فرشهای باقی مانده از زمان شاه اسماعیل صفویه :

1- فرش معروف به قالی ترنج دارد در موزه مترویوییشین است که یکی از قدیمی ترین فرشهای ایران می باشد که دارای ویژگیهای زیر می باشد – استفاده از اژدهای چینی در زمینه

– ترنج 16 پری است که در این فرش بکار رفته است و در فرشهای دیگر آن دوره نیز استفاده می شده است .

2- فرش مشابه فرش فوق : فرشی است معروف به ترنج دار یا شکارگاهی یا کتیبه دارد در موزه پولوی پیستولی در میلان ایتالیا نگهداری می شود زمانی که فرش را مارگاریت ملکه انگلستان خریداری کرده به موزه برده شد اهمیتش زیاد شد . این قالی از یک جهت در فرش ایران بی نظیر است اینکه قدیمی ترین قالی کتیبه دار ایرانی است که کتیبه اش در وسط ترنج قرار گرفته و تاریخ 929 یا 949 در وسط آن نوشته شده و به نظر می رسد این عدد توسط فرد بی سوادی بافته شده چون کپی برداری از اعدادی است که قبلاً نوشته شده است اگر 949 باشد قدیمی ترین قالی کتیبه داراست که متعلق به دوره شاه اسماعیل بوده است طرح و نقش آن شکارگاهی است – طرح آن 4/1 است و لچک ترنج دار

- در ترنج قرمز رنگ فرش 12 درنا وجود دارد در فرم ابرهای چینی سر تا سر ترنج به کار رفته د رکتیبه فرش نام بافنده یاتولید کننده یا طراح فرش ذکر شده است که غیاث الدین جامی است .

- در هر کدام از 4/1 های فرش نقش شکارگاهی ، شکارچی سواره و شکارچی پیاده دنبال شکار یکسری حیوانات هستند .

- باز یا شاهین هایی که به دنبال شکار خرگوش یا آهو هستند .

- پارچه ابریشمی پود پنبه ای و پرز پشمی بافته شده است .

- چشمار آن 45 گره در 7 سانت است که به نظر می آید که در شمال غرب ایران بافته شده است .

3- قالی دیگر معروف شاه اسماعیل صفوی قالی معروف تاجگذاری است چرا با این قالی تاجگذاری می گویند . زیرا تاجگذاری یکی از پادشاهان یا حکام عثمانی بر روی قالی صورت گرفته است . از نظر قدمت با فرش پولی پیستولی یکسان است . در ترنجش یک موتبف بکار رفته د رجاهایی که در فرش قبلی بکار رفته بود . [5]

- طرح فرش جانوری است . در زمینه فرش نقوش جانور بکاررفته است – درختان سرو در آن بافته شده است .

- لچکهای فرش دارای نقوش تصویری است .

4- قالی که تحت عنوان قالی موزه هنرهای پاریس از آن نام برده می شود فرشی است نیمه که زمان بافت از وسط نصف شده است و نیمه آن در این موزه و نیمه دیگرش در موزه کراکوی لهستان نگهداری می شود . زیرا رسم بر این بود اگر از مکانی می گذشتند مقداری طلا و جواهر در نیمه فرش قرار داده و تحویل می دادند و بقیه فرش را با طلا و جواهرات در نقطه دیگر تحویل می دادند .

- نقوش سرو –شکارگاهی – حیوان یر نیز در این فرش قابل مشاهده است – دارای چله ابریشمی

5- فرشی با نقوش قاب قالبی است در قالبها نبرد اژدها و ققنوس بکار رفته – نقوش جانوری که در فرهنگ ایرانی نماد خیر و شر است . به نظر می آید بافت فرش متعلق به شمال غرب ایران و تبریز باشد .

- در حاشیه فرش موتبف ابر چینی نیز مشاهده می شود .

6- فرش قاب قالی دیگری در موزه هنرهای دستی دین نگهداری می شود و همانند فرش قبلی است .

- در هر کدام از قابها درختان شکوفه دار طراحی شده است .

- نقوش جانوری با قرقاول یا طاووس روبروی هم بکار رفته اند ( شاه اسماعیل اینکار را بر اساس آنچه در زمان ساسانیان بوده انجام داده اند . )

7- فرش دیگری که در موزه فیلادلفیا نگهداری می شود دارای درخت سرو است که در دو طرف فرش تکرار شده است . نقوش درختی در دوره صفوی از مهم ترین نقوش فرش بوده است .

8- به غیر از این قالبها یکی از معدود قالبهای باقیمانده در این دوره تماماً ابریشمی است که در موزه ایران باستان نگهداری می شود – طرح لچک و مملو از ابرهای چینی است – چشمار فرش بسیار بالاست 60 گره در 7 سانتیمتر

9- فرشی که در اطریش نگهداری می شود و متعلق به خاندان هاپسبورگ است و متفاوت از فرشهای دیگر نیست و آنچه آن رامهم کرده این است که پرفسور اردسنت بَنُل روی فرش انجام داده . بر اساس این تحقیقات در مقایسه با کارهای نگارگر معروف آن دوره که سلطان محمد عراقی انجام داده به این نتیجه رسیده که احتمالاً این فرش را سلطان محمد عراقی راحی کرده و همچنین محقق دیگری به نام آنتولی وبش بر روی قالی دیگری که در موزه بوستون آمریکا نگهداری می شود تحقیقاتی انجام داده به این نتیجه می رسد که احتمالاً این قالی توسط مینیاتوریست بنام آدوره یعنی آقامیر اصفهانی طراحی شده در نتیجه مطمئناً نشان می دهد که نگارگران و مینیاتوریست بنام آن دوره طراحان قابلی در زمینه طراحی فرش بودند و قبل از نگارگری فرش می پرداختند .

خصوصیات فرشهای دوره شاه اسماعیل صفوی [6]

- دارای موتبف درختان پر شکوفه – درختان سرو – نبرد اژدها و ققنوس – نقوش پرندگان و حیوانات – ابرهای چینی بود .

انواع طرح های دوره صفویه :

1- شکارگاهی

2- درختی

3- قاب قالبی

4- لچک ترنج

دوره دوم فرش و فرشبافی در دوره شاه طهماسب صفوی :

شاه طهماسب صفی بر خلاف پدرش شاه اسماعیل هنرمند بود و از کودکی نزد کمال الدین بهزاد طراحی می کرد دوره ی زندگیش به عنوان یکی از پادشاهان که بزرگترین و طولانی ترین دوران سلطنتی را داشته ( 54 سال ) به دو دوره مهم تقسیم می شود در 20 سال اول دوستان و رفقایش هنرمندان بودند که اوج هنر آن دوره را شکل می دهد .

در دوره 30 ساله دوم فردی مذهبی ، سوفی مسلک می شود تصویرگری ، مجسمه سازی و هنر را حرام اعلام کرده و کتابخانه سلطنتی را تعطیل می کند .

از نظر هنری این دوره به دو مکتب تقسیم می شود 1- مکتب قزوین 2- مکتب مشهد

زیرا پایتخت از تبریز به قزوین منتقل می شود زمانیکه از هنرمندان روی برمی گرداند هنرمندان پراکنده شده و به هند رفتند در دربار ابراهیم میرزا برادر شاه اسماعیل در مشهد مکتب مشهد شکل می گیرد . [7]

در هیچ دوره ای به اندازه ی این دوره هنرمند نداشته ایم زیرا اگر در دوره شاه عباس به این اندازه هنرمند داشتیم وضعیتی متفاوت پیدا می شد .

روایتهای قالی بافی در دوره شاه طهماسب صفوی

1. شاه طهماسب به سلطان سلیمان قانونی نامه می نویسد و اندازه های تالار ها و سراها و مسجد سلمانیه استانبول را گرفته و دستور می دهد فرشی ببافند تا تمام مسجد سلمانیه را بپوشاند سفیر مجارستان در ایران روایت می کند این فرش را چندین شتر از همدان و در جزین به سمت مسجد سلمانیه حمل شد .

2. پسر شاه سلطان سلیمان عثمانی فرار کرده و هر کس که به سمت شاه می رسد اجازه داشت هر کدام از اعضاء خانواده اش که موجب خشمش شده اند را بکشد و شاه طهماسب پسر شاه سلطان سلیمان را پناه می دهد تا خشمش فروکش کند او در زمانی که در ایران بوده فرشهای زیادی را هدیه می کند از این فرشها بسیار عنوان شده است .

3. در زمان همایون شاه در هندوستان بابریان به محکومیت رسیده و حکومت را در دست گرفتند بعد از مرگش همایون بابل به قدرت می رسید . در نتیجه برادرش با شیر شاه شور حاکم افغانستان همدست شده و علیه همایون بر می خیزند همایون فرار کرده و پنج سال در دربار شاه طهماسب می ماند بعد برمی گردد و شیر شاه نو را می کشد و به حکومت می رسد .در زمانیکه در ایران بوده با هنر ایران آشنا می شود و موقع برگشتن تعدادی از این هنرمندان بخصوص فرشبانان را به هندوستان می برد و عملاً تاریخ فرشبافی هندوستان را رقم می زند .

4. آخرین و مهم ترین روایت به دستور شاه طهماسب صفوی فرشی برای مقبره جدش شیخ صفی الدین اربیلی بافته می شود . دستور می دهد مقبره را بازسازی کنند و با فرشهای زیبا و نفیس مفروش کنند فرشی که در موزه ویکتوریاست احتمالاً فرش شیخ صفی الدین اردبیلی است .

مکتب هنری تبریز شاه اسماعیل

(20 ساله اول عصر شاه طهماسب ) مکتب قزوین شاه طهماسب

(30 ساله دوم که از هنر رویگردان می شود ) مکتب مشهد

مکتب اصفهان شاه عباس

فرشهای دوره شاه طهماسب

معروفترین فرش در این دوره فرش شیخ صفی الدین اردبیلی است حدس می زنند این همان فرشی است که شاه طهماسب دستور می دهد برای تزئین مقبره جدش ببافند یک جفت بافته شده یکی از فرشهای زمینه اش از بین رفته و حاشیه اش سالم می ماند در قرن 19 کمپانی زینگرا این فرش را با قیمت بسیار پایین (800 لیره استلینگ انگلستان ) از متولی بقعه شیخ صفی خریداری می کند کمپانی زینگرا این فرش را به توصیه یکی از معروفترین هنرمندان یا نقاشان انگلستان ( ویلیام موریس ) به موزه ویکتوریا آلبرت (v & A) می فروشد .

امروزه این فرش برای این موزه یکی از نهادهای افتخار و وجاهت است زمانی که موزه این فرش را می خرد در واقع فرشی را می خرد که زمینه اش سالم و حاشیه اش از بین رفته است .

فرش دوم را موزه کونتی درس آنجلس آمریکا خریداری کرد موزه V & A فرش دوم را نیز خریداری کرده و حاشیه فرش اول را به فرش دوم دوخته و فرش کاملی به دست آمد قالی اردبیل یا قالی شیخ صفی قالی عظیم پارچه است ابعادش 34/5 * 52/11 متر با گره فارسی بافته شده است . و چشمارش حدود 48 گره در 7 سانت است . تار و پودش ابریشمی است و پرز ابریشمی دارد . ( یک فرش چله ابریشم است . )

در طرح فرش ترنجی با 16 تسمه به رنگ طلایی باقته شده است زمینه فرش لاجوردی رنگ است و برعکس تمام فرشهایی که تاکنون دیده ایم نقش جانور در آن بکار نرفته است حاشیه پهنش بصورت فرم کتیبه ای است . و حاشیه باریکش شامل نقش مایه های ابر چینی است . از دو سمت ترنجش دو قندیل یا آویز بیرون زده که نماد روشنایی ( قندیل به مفهوم روشنایی یا روشن کننده و نورانی کننده مکان است . )

در بالای فرش کتیبه ای وجود دارد با بیت شعری از حافظ

جز آستان توأم در جهان پناهی نیست سرمرا به جز این حواله گاهی نیست

تاریخ 946 ه.ق و عمل بنده درگاه حث ، مقصود کاشانی در کتیبه نوشته شده است وجود قندیل و عدم وجودش نقش جانوری حاکی از این است که اسن فرش جهت مکانی مذهبی بافته شده است .

زمینه لاجوردی فرش و ترنج طلایی نمادی از قرار گرفتن خورشید در دریای لاجوردی آسمان است . در اساطیر باستانی ایران اعتقاد داشتند خورشید را داخل دریای بیکران قرار داشته و آبی که خورشید در آن قرار داشته بصورت باران بر زمین می بارد .

- داخل ترنج یک حوضچه یا برکه سبز رنگ مشاهده می شود که گلهای نیلوفری شناور در آن است که نماد حوض کوثر در آئین اسلام است . بافت این قالی به 5 شهر نسبت داده شده است [8].

1- تبریز : خیلی ها این فرضیه را رد می کنند زیرا تبریز در زمان شاه طهماسب دوبار به تصرف در می آید و دو بار آزاد می شود و امنیت کاملی نداشته به همین دلیل شاه طهماسب پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل می کند .

2- قزوین : با توجه به اینکه پایتخت قزوین بوده بافت فرش را به این شهر نسبت داده اند اما خیلی ها این را رد می کنند زیرا تاریخ 946 ه.ق در کتیبه فرش آ»ده 10 سال قبل از تاسیس کارگاههای فرشبافی سلطنتی در پایتخت آن زمان ( قزوین ) بوده است .

3- اردبیل : نوع پشم و نوع رنگ بندی این فرش منطبق با نوع رنگ بندی و نوع پشمی است که در این منطقه استفاده می شود اما تکنیک بافت این فرش با بافت فرش اردبیل مشابهت ندارد بنابراین احتمال اینکه این فرش در اردبیل بافته شده باشد بسیار کم است .

4- اصفهان : بسیاری این فرضیه را هم رد می کنند زیر فرشهای گسترده در اصفهان تقریباً 40 سال بعد از 940 در زمان شاه طهماسب انجام می شد بنابراین این احتمال هم ضعیف است .

5- کاشان : در دوره شاه اسماعیل این کارگاهها در کاشان فعال بوده ضمن اینکه امنیت خوبی هم داشته است . تکنیک بافت هم با همان تکنیک بافت همخوانی دارد و همچنین نام مقصود کاشانی در کتیبه آن آمده است معلوم نیست طراح ، بافنده یا تولید کننده فرش باشد و همچنین عده ای اعتقاد دارند این فرش برای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بافته نشده بلکه برای مکان دیگری مثل حرم مطهر امام رضا (ع) بافته شده بعد از مدتی استفاده به این بقعه برده شده است که این هم حدس است .

قالی ترنج داردوک آنهالت

امپراطوری بزرگ اسلامی تا مرز اطریش گسترش یافته از قرن 19 شورع به از بین رفتن و مضمحل شدن می کند امپراطوری اتریش از جمله مکانهایی که در اختیار داشته امپراطوری عثمانی بوده زمانیکه در قرن 19 اتریشها حمله کرده آنهالت را تصرف می کند در قلعه آنهالت به قالی برخوردند و اسم قالی را دوک آنهالت این قالی در موزه متروپولتین نگهداری می شود در گوشه قالی چهار طاووس بکار رفته ( نقش جانوری ) زیبایی قالی در حاشیه قالی است که ظرافت خاصی دارد .

از نظر قدمت تقریباً هم عصر قالی اردبیل است

قالی با صحنه شکارگاهی :

از قالی های دوره شاه طهماسب با نقوش بسیار زیبایی جانوری می باشد .

قالی امپراطور :

به این جهت به این نام معرف است که تزار روسیه ( پطر کبیر ) هنگام تاجگذاری امپراطوری اطریش ( لئوپولداول ) این قالی را به او هدیه می کند این قالی دارای طرح شکارگاهی است .

بصورت افشان : نکته جالب فرش حاشیه اش باریک است در این حاشیه یک غزل در مدح شاه طهماسب آمده است نقوش جانوری این قالی یعنی اساطیری هستند مثل اژدها و بعضی حقیقی مثل شیر ، گاو ، پلنگ

قالی با نقوش جانوری شاه طهماسب :

در این قالی نقش شکارگاهی بصورت متقارن بکار رفته است یعنی 2/1 است . این قالی دارای نقوش جانوری است در دوره شاه طهماسب نقوش جانوری مانند دوره شاه اسماعیل تکرار می شود بعد از فرش اردبیل معروفترین فرش دوره شاه طهماسب فرش چلسی می باشد این قالی در یکی از خیابانهای چلسی در یک حراجی توسط موزه V & A خریداری می شود و به این نام ( چلسی ) معروف می شود .

این فرش قدیمی تر از قالی اردبیل است .

- فرش دارای دو ترنج است – رچشمارش بالاتر از چشمار قالی اردبیل است حدود 60 گره از 7cm

- همانند قالی اردبیل تار و پود ابریشمی دارد و پرزش پشمی است . ( چله ابریشم )[9]

- فرم حاشیه قالی چلسی نیز قابل توجه و جالب است .

فرش های سالتینگ salting : یکی از فرشهای معروف دیگر شاه طهماسب مجموعه فرشهای معروف سالتینگ است سالتینگ ( افسر انگلیسی ) صاحب فرشهاست این فرشها عمدتاً دارای قوس محرابی هستند .

ابعادش کوچک پارچه یا میان پارچه است .

بسیاری از محققین اعتقاد داشتند که این فرشهای عثمانی و متعلق به منطقه آناتولی است ( یعنی ایرانی نیست . ) دلیل این فرضیه هم نوع محرابی است که در این فرشها به کار رفته است و به محراب نعل اسبی معروفند . عمدتاً در فرشهای منطقه آناتولی و عثمانی بکار می رود - محققی به نام مورلی لی آیلند ( پدر-پسر-توه) از جمله مجموعه داران فرش و صاحب کتابها ی نفیس در این فرضیه ثابت کرد این فرش ایرانی است و به منطقه آناتولی ارتباط ندارد . دلایل این گفته :

1- با بررسی ادعیه حاشیه فرش مشخص شده این دعاها به شیعیان مربوط است و اهل تسنن از این دعاها استفاده ای نمی کنند و عثمانی ها اصلاً شیعه را رد می کنند . ( این فرش ایرانی است . )

2- نخهای گلابتون موجود در فرش از نوع نخهای گلابتونی است که در ایران استفاده می شود زیرا عثمانی ها بجای نقره از مس جهت استفاده و ساخت نخ گلابتون استفاده کردند و او ثابت کرد این نخهای گلابتون مشابه نخهای گلابتون ایرانی است نه گلابتون عثمانی [10]

انواع طرحهای دوران شاه طهماسب : ترنج دار – شکارگاهی – محرابی

مراکز مهم فرشبافی در دوره شاه طهماسب :

تبریز – هرات – کاشان – ( در دوره شاه اسماعیل هم مطرح بود . ) و در دوره دوم قزوین و کرمان نیز از مهم ترین مراکز قالی بافی به حساب می آمدند .

- قزوین هم که پایتخت بوده دارای کارگاههای فرشبافی سلطنتی بوده است و در دوره سوم یزد نیز عنوان شده است . یزد در پارچه بافی هم معروف بوده ولی فرشبافی اش هم به 100 سال اخیر مرتبط می شود سند فرشبافی نداریم که از 100 سال اخیر به قبل باشد بنابراین پذیرش یزد به عنوان مرکز فرشبافی یاد شده آسان نیست .

فرشبافی در دوره شاه عباس و گسترش هنر فرشبافی

شاه عباس در سال 1006 ه.ق از قزوین به اصفهان آمد و اصفهان را به عنوان پایتخت ایران انتخاب کرد شاه عباس مانند شاه اسماعیل و شاه طهماسب که موجب به وجود آمدن مکتب تبریز شدند پایه گذار مکتب اصفهان شد .خواستگاه مکتب اصفهان ناشی از دو مکتب قبل از خود است . ( مکتب تبریز زمان شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی و مکتب تیموریان در زمان تیموریان ) که این همه زیبایی – هنر و ذوق یکجا پس از سال 1006 با آمدن شاه عیاس اول به اصفهان آوردند. شاه عباس با تاسیس کارگاههای قالی بافی د راصفهان و کاشان قالی بافی را به عنوان یک هنر ملی ارائه داد در زمان وی قالی هایی از ابریشم و طلا در کاشان بافته شد در اصفهان نه تنها فرش های گرانبهای سفارشی شاه بلکه فرش های سفارشی اشخاصی دیگر نیز به دست استادان کاشان بافته شد در این زمان کاشان به واسطه مرغوبیت و ظرافت قالی های تولیدی خود پذیرای سفارشات بسیار شد و تولید فرشهای زربافت که حاصل بافت تا نخ های طلا و نقره بود بنا به سفارش دربار لهستان بر رونق این شهر افزود این فرشها که بعداً به فرشهای لهستانی پولوژ معروف شد یادگار های معروف این دوران هستند شاه عباس با گردآوری بهترین طراحان و نقاشان از اقصی نقاط کشور رو به تجمع آنها در کارگاه سلطنتی شاهکارهای بی نظیر را در هنر فرشبافی سبب شد و نقش های قالی با ابهام از نقوش مینیاتور و تذهیب توسط هنرمندان دگرگون گردید وی کارگاه های قالی بافی در جوار قصر های سلطنتی بین چهل ستون تا میدان شاه تاسیس کرد .و بافندگان را مستقیماً زیر نظر داشت تا از کیفیت بافت و ظرافت آنها مطمئن شود شارون در سفرنامه خود به این کارگاهها اشاره کرده است و محل آنها را در شهر اصفهان واقع در جنوب کاخ عالی قاپو پشت میدان بزرگ نقش جهان می داند شارون اشاره کرده که بافندگان خود در کارخانه شاهی کار کنند و خواه در خانه های خود اما به هر حال سر کارگران شاهی مرتب به کار ایشان نظارت داشتند در کارگاههای شاهی تنها بر حسب دستور قالی یا چیز دیگری بافته می شد از این رو کارگران دقت داشتند که به سفارش مردم عادی نیز کار کنند پشم کارگاهها را از گله ها ی شاهی در اکناف کشور فراهم می کردند و ابریشم از گیلان و کاشان به دست می آمد . به نوشته کرورنیسکی کشیش لهستانی که از 116 تا 1142 ه. ق د رایران زیست این بافندگان فرشهایی نیز برای تجارت یافته اند که به همراه سوداگران دولی تجارب و فروش به اروپا و هندوستان فرستاده شد گسترش پایتخت و ساختمان تازه از سوی دیگر نیاز به قالی را بیشتر کرد و فرشبافی از رشته های مهم اقتصادی برای مردم شد و به دستور شاه عباس در استر آباد – شیروان – قره باغ – کاشان – گیلان و مشهد کارگاههایی دایر شد .

روایات فرشبافی دوره شاه عباس

1- فرشهای پلوتری یا لهستانی : پادشاه لهستان بنام سیگسیموندیازلکزیموند سوم تصمیم می گیرد یکی از قصرهایی را با فرشهای ایرانی تزئین کند سفر موراتویچ ( مباشر پادشاه ) را مامور خرید فرشهای ایرانی می کند تا نشان آرم سلطنتی لهستان را روی آن فرشها درج کنند و در قصر پهن کنند مباشرش که از منی الاصل بوده و زبان فارسی را می دانسته در کاشان و اصفهان فرشهایی خریداری می کند و تحویل مرمت کاران این شهرها می دهد تا نشان سلطنتی لهستان را داخل فرشها در آورند این نشان که یک عقاب بوده باید سر عقاب به سمت راست می بوده ولی مرمت کاران سر را به سمت چپ در می آوردند سیکیموند از این حرکت ناراحت شده – چهار تخته این فرشها در موزه حرم امیرالمؤمنین نگهداری می شود و سالمترین این فرشها در موزه حضرت امیرالمؤمنین نگهداری می شود و سالمترین این فرشها در موزه کلیون لندن نگهداری می شود این فرشها هم قالی بودند و همچنین گلیم هم داشتند.

2- اولویت دیگر در دوره شاه عباس : یکی از ثروتمندان انگلستان که کار تولید منسوجات بوده کار آگاهی را برای تحقیق در مورد رنگرزی نخهای فرش ایرانی به ایران می فرستد تا بداند چرا زمانیکه روی این فرشها مواد اسیدی و شراب ریخته می شود رنگ این فرشها تغییر نمی کند .

3- یکی دیگر از کارهای شاه عباس تجارت ابریشم بوده با وارد کردن ابریشم به ایران بافت فرشهای ابریشمی رونق می گیرد . تجارت را به ارامنه تحویل می دهد ارامنه اصفهان را برای زندگی انتخاب می کنند و از ارمنستان کوچ می کنند و عده ای هم در فریدن تا اراک به کشاورزی مشغول می شوند آنهایی که به تجارت ابریشم مشغول شده اند جز ثروتمندترین افراد ساکن اصفهان می شوند نظارت و کلانتری منطقه نیز تحویل می گیرند .

از معروفترین تجار ارمنی در اصفهان خواجه نظر بوده است یا خواجه پطرس به غیر از ابریشم مواد رنگزا هم تجارت و داد و ستد می شده از جمله اوناس که از ایران به هندوستان صادر و فیل از هندوستان به ایران وارد می شده است .

در روایاتی که کشتی حامل اوناس در خلیج فارس غرق شده خلیج فارس قرمز می شود . [11]

قالی های سانگوسکو : 13-12 تخته قالی متعلق به ارتشبد انگلیسی بنام سانکوسکو نقش این قالی ها شکارگاهی بوده و به واسطه اینکه نقوش جانوری اساطیری زیادی به کار برده در قالی های هندی هم نقوش را زیاد می بینیم به همین دلیل فکر می کردند این قالبها متعلق به هندوستان است اما تقیقات بیشتر روی نقوش داد ایرانی است و احتمالاً در چند کارگاه و مکان متفاوت در ایران بافته شده ( متعلق به یک منطقه نیست ) تعدادی در کرمان ، تعدادی در کاشان و تعدادی هم در اصفهان بافته شده است .

قالی به نام موج دریا یا پرتغالی : این فرش نقش و طرحش خاص است و یک چنین طرح و نقشی در ایران تاکنون دیده نشده . کشتی ها و ملوانانی که در لنجها بافته شد لباسهای ملوانان مشابه به فرم لباسهای ملوانان پرتغالی است که در خلیج فارس می پوشیدند . در آن دوره پرتغالیها در خلیج فارس بودند اله وردی خان با آنها می جنگیدند و آنها را از ایران بیرون می کند به دلیل اینکه این فرش با طرح فرشهای مشابه در آن زمان متفاوت بوده خیلی ها شک کردند در اینکه بافت ایران باشد طرح و نقش این فرش نیز به سمت هندوستان متمایل است . اما می دانیم که در حوزه ی جنوب ایران فرشهای تصویری بسیار زیبایی بافته می شده ( حتی دوره قاجار فرشهای زیادی تصوصری کرمان داریم ) بنابراین احتمال اینکه مردم جنوب ایران که فرشبافی بلد بودند بر اساس آنچه کرده اند ( ملوانان پرتغالی ) این فرش را بافته و گره ترکی در هندوستان نداریم بنابراین این احتمال رد می شود رچشمارش 55 گره در 7 cm است . تار و پودش پنبه و پرز پشمی است و در دره انتهای صفویه روند فرشبافی ضعیف تر می شود در دوره شاه صفی و شاه سلطان چین طرح قابل ملاحظه ای را نمی زنیم آنچه که در این دوره اتفاق می افتد فرنگی سازی در دوره شاه صفی دستور می دهد به اندازه طول دوره صفویه بوم نقاشی – قلم مو و رنگ دارد شود و 2 نفر از نقاشان هند را به ایران دعوت می کند تا به او نقاشی یاد دهد .

عملاً در این دوره تاریخی حرفی برای گفتن در زمینه فرش نداریم .

اما در انتهای دوره صفویه افغانها به ایران حمله کرده و عملاً شیراز ، اقتصادی ایران از بین می رود و قالی و بافی را نابود می کند در دوره صفویه کار مهمی که انجام گرفت این بود که فرش را از حالت روستایی باقی به شهر بافی تبدیل کرد با حمله افغانها شهرها که سقوط کردند فرش شهری بافت ایران هم از بین رفت و طراحان و نقاشان یا پراکنده شدند . یا از بین رفتند اطلاعات کمی در مورد فرش و قالی بافی در این دوره موجود است آنچه مسلم است مجالس برای کسترش فرش وجود نداشته است .

نتیجه گیری :

تاریخ هنر قالی بافی در ایران زمین از کهن ترین هنرهای ایران است و اوج این هنر زیبا در دوره صفویه بروز کرده است . عوامل بسیار زیادی در اوج این هنر دخالت داشته اند که یکی از این عوامل اوج اندیشه های پادشاهان این دوره می باشد . خصوصاً شاه عباس که به اعتلای این هنر اصیل و سنتی کوششی بسیار کرد همین کوشش باعث سرمایه گذاری بر روی قالی شد پادشاهان صفوی علاقه بسیار زیادی به این هنر داشتند و شاید اولین بار بود که قالی از خانه های کوچک کارگاههای بزرگ راه یافت با چنین تشکیلاتی فرشهایی در خور کاخ های سلطنتی و از ابریشم و رشته های زر و سیم بافته با نقوش زیبا و اسلیمی و شاخهها و باغ ها و شکارگاه ها بافته شد و شرکتهای انگلیسی پرتغالی – هلندی خریداران این فرشها بوده اند و بدین ترتیب آنچه که امروزه به نام صادرات فرش می بینیم در واقعه واگذاری نسلی از نسلهای گذشته بوده است .

منابع و مأخذ

1- مجله مقالات فرش ایران –مرکز توسعه صادرات ایران دانشگاه تهران در دوره اول – پنجم شهوریور 1372

2- مجله مقالات فرش ایران-مرکز توسعه صادرات ایران دانشگاه تهران در دوره دوم – سوم آذرماه 1372

3- ه. ولف : صنایع دستی کهن ایران – ترجمه س ابراهیم زاده – چاپ اول – انتشارات انقلاب اسلامی – تهران 1372

4- ر. سیوری – ایران عصر صفوی – ترجمه : صبا . چاپ اول . انتشارات تهران – 1362

5- آذرپا–دکتر علی و فضل الله حشمتی – فرسنامه ایران – دفتر مطالعات و تحقیقات تهران 1372

6- مقالات تحقیقی فرش صفوی – مرکز توسعه فرش ایران – دانشگاه تهران – دوره دوم – سوم مهر ماه 1375

7- مقالات تحقیقی ش خانه بزرگ ایرانی – مرکز توسعه فرش – دانشگاه تهران دوره چهارم آذر ماه 1377

8- مقالات تحقیقی فرشهای شاه طهماسب – سیروس پرهام – مرکز توسعه فرش ایران دانشگاه تهران – مهر ماه 1375

9- ژ – شاردن – سفرنامه شاردن – قسمت اصفهان – ترجمه ع عریضی چاپ اول -انتشارات گلها – اصفهان 1377

10-مقاله تحقیقی فرش شاه طهماسب و شاه عباس – علی حصوری – دفتر مطالعات و تحقیقات فرش ایران آذر ماه 74

11-سی تأتر سال - « آقای ایران » اطلاعات جامع تاریخ هنر ایران و جهان – انتشارات اسرار دانش تهران 1382

[1] - مجله مقالات فرش ایران – مرکز توسعه صادرات ایران – دانشگاه تهران – دوره اول – پنجم شهریور 1374

[2] -ه.ولف « صنایع دستی کهن ایران . ترجمه س ابراهیم زاده – چاپ اول – انتشارات انقلاب اسلامی تهران – 1372 ص 195»

[3] -ر.سیوری – ایران عصر صفوی .ترجمه . ا . صبا . چاپ اول – انتشارات تهران 1363 . ص 121

[4] - رسیوری – ایران عصر صفوی – ترجمه 1-صبا – چاپ اول . انتشارات تهران 1363 ص135

[5] -آذریاد – دکتر علی فضل اله حشمتی – فرشنمامه ایران – دفتر مالعات و تحقیقات تهران 1372

[6] - مقاله تحقیقی فرش صفوی – مرکز توسعه صادرات فرش ایران – دانشگاه تهران – دوره دوم – سوم مهرماه 1375

[7] -مقاله تحقیقی –سنن قالی بزرگ ایران – مرکز توسعه فرش ایران – دانشگاه تهران – دوره 6 چهارم آذر ماه 1377

[8] -مقاله تحقیقی : فرشهای شاه طهماسب – سیروس پرهام – مرکز توسعه فرش ایران – دانشگاه تهران مهرماه 1375

[9] -ژ – شاردن – سفرنامه شاردن – قسمت اصفهان ترجمه 6 نفر چاپ اول – اتشارات گلها اصفهان 1377 ص 47

[10] -مقاله تحقیقی : فرش شاه طهماسب – علی حصوری – دفتر مطالعات و تحقیقات فرش ایران – آذر ماه 74

[11] -سی تاتر سال - « قالی ایران » اطلاعات جامع تاریخ هنر ایران و جهان – انتشارات اسرار دانش تهران - 1382

تاریخ فرش ایران ( دوره صفویه )

مطالب مشابه :

قالی بافی

تاریخ فرش ایران ( دوره صفویه )

فرشبافی در روستاها:

فرش 2- انواع رنگ و دستگاه

تاریخچه فرش لری