اتحادیۀ دینی و فرهنگی مخیتاریست ها
اتحادیۀ دینی و فرهنگی مخیتاریست ها
نویسنده: کلار آبولیان
فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره 65 - سال هفدهم - پاییز 1392
http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=EFC0E295-B523-4F27-BD7A-DC13F356AE57
مخیتار سباستاتسی
در 7 فوریۀ 1676م در زمان حکومت محمد چهارم، امپراتور عثمانی، در سباستیای
آسیای صغیر، کودکی به دنیا آمد که او را مانوئل[1] نام نهادند. مانوئل تحصیلات ابتدایی
را در دیر نشان مقدس[2] گذراند، جایی که در پانزده سالگی به مقام خادم کلیسا نایل شد.
از کودکی استعداد تجزیه و تحلیل مسائل و برخورد منطقی با آنها در او بارز بود. مانوئل
نوجوانی کنجکاو و تیزبین بود طوری که توجه روحانیان عالی رتبۀ کلیسا را به خود جلب
کرد و سبب شد تا او را به دیر اجمیادزین[3] بفرستند. او پس از مدتی اقامت در دیر اجمیادزین
راهی دیر سوان[4] و سپس باسن[5] شد اما هیچ کدام از این دیرها روح تشنه به علم و ترقی
او را سیراب نکردند و به ناچار به زادگاهش بازگشت. مانوئل برای دستیابی به دانش و فضیلت
دوباره راهی سفر شد اما این بار به سمت اروپا رفت، جایی که امیدوار بود بتواند اتحادیه
ای از روحانیان مذهبی ارمنی را در آنجا پایه گذاری کند تا به کمک آنها در راه پیشرفت
معنوی مردمش، که از این نظر در وضعیت نابسامانی قرار داشتند، گام بردارد، چراکه برای
ملت ارمنی، در زیر سلطۀ حکومت عثمانی، امکان فعالیت فرهنگی وجود نداشت و فرهنگ آنان
در معرض انحطاط بود.مانوئل دارای نیتی والا و برنامه ریزی ای صحیح بود اما به حقیقت پیوستن
آن در آن زمان کاری بود بس دشوار. او پس از تحمل رنج و مشقت فراوان به حلب رسید و در
آنجا با گروهی از روحانیان لاتین از فرقۀ یسوعی (ژزوئیت) [6] آشنا شد، کسانی که به
او پیشنهاد پیروی از مذهب کاتولیک را دادند تا از طریق او این مذهب را در بین ارمنیان
رواج دهند. مانوئل به قصد عزیمت به ایتالیا از حلب به سوی استانبول رفت اما هنوز به
قبرس نرسیده بود که سخت بیمار شد و پس از بهبودی به زادگاهش، سباستیا، بازگشت. او در
1696م، در بیست سالگی، در دیر نشان مقدس به مقام کشیشی دست یافت و نام مخیتار[7] را
برای خود برگزید. مانوئل، که هدف والایی در سر داشت، دست از سفر نکشید. دوباره راهی سفر
شد و دوباره رنج و مشقت و سختی و ناکامی را به جان خرید. تا اینکه در 1700م در استانبول
بار دیگر با گروهی از روحانیان لاتین یسوعی آشنا شد و به قصد تلاش برای وحدت کلیسای
سنتی ارمنی با کلیسای رم گام هایی برداشت که متأسفانه با شکست مواجه شد اما در نهایت
در 8 سپتامبر 1701م آرزوی دیرینه اش به حقیقت پیوست و اتحادیۀ روحانیان مذهبی را با
نام آنتونیان[8] بنا نهاد که پس از مرگش به اتحادیۀ مخیتاریان یا مخیتاریست[9] تغییر
نام داد. هدف این اتحادیه فعالیت در زمینه های مذهبی، علمی، تحصیلی و فرهنگی ارمنیان
به منظور پیشرفت ملت ارمنی بود اما در آن سال ها کلیسای سنتی ارمنی استانبول به شدت
در برابر نفوذ مذهب کاتولیک در بین ارمنیان مخالفت می کرد. به این ترتیب، مخیتار به
ناچار در 1706م اتحادیۀ خود را به شهر مِتون یونان، که در آن زمان زیر سلطۀ ونیز بود،
انتقال داد و در آنجا به آموزش زبان ارمنی و ادبیات قدیم ارمنی به شاگردانش پرداخت.
هنگامی که نبرد بین ترک ها و ونیزی ها شروع شد مخیتار از ترس حملۀ ترک ها اتحادیه را
به ونیز منتقل کرد. در این هنگام پاپ دریافت که اتحادیه ای که مخیتار بنا نهاده می
تواند در رواج مذهب کاتولیک در شرق مفید باشد. بنابراین، دژی کوچک و نقدینگی در اختیار
او قرار داد و در نهایت هم، در 1717م با صدور حکمی رسمی جزیرۀ سن لازارو[10]را در نزدیکی
ونیز در اختیار وی گذارد. البته، باید متذکر شویم واتیکان، که در 1712م مخیتار سباستاتسی
را به منزلۀ پیشوای اتحادیه شناخته و به وی سمت رئیس دیر کاتولیک و همچنین، سمت آبباهایر[11]
را اعطا کرده بود، در پی اتهام هایی که به سباستاتسی در برابر پاپ واتیکان زده شد،
قوانین آیین نامه ای را که مخیتار برای اتحادیه آماده کرده بود نپذیرفت و او مجبور
به قبول قوانین فرقۀ بندیکت[12]شد. یکی از دالان های دیر سن لازارو، ونیز نمایی از
دیر سن لازارو، ونیز
نمایی از
دیر سن لازارو، ونیز
موزۀ دیر سن لازارو، ونیز کتابخانۀ دیر سن لازارو،
ونیز
کتابخانۀ دیر سن لازارو، ونیز
از 1717م به بعد جزیرۀ متروکۀ سن لازارو تبدیل به پایگاه فرهنگی ارمنیان
و فعال ترین مرکز فرهنگی رم در قرن هجدهم میلادی، یعنی دوران نوزایی، شد. سباستاتسی طی تمام سال های زندگی اش با چنان قدرت معنوی ای در راه ترقی
ملتش گام برمی داشت که هیچ مانعی را یارای مقاومت در برابر راه مقدس وی نبود. در همان
سال های نخستین در ایتالیا، مخیتار دست به انتشار نوشته ها و ترجمه های خود و دیگر
اعضای اتحادیه زد. این نوشته ها حاوی مفاهیم و محتوای مذهبی بودند. از همان ابتدای
کار اتحادیه مجبور بود هم به فرمان های صادر شده از رم و هم به نیازهای جامعۀ ارمنی،
برای نفوذ در بین اقشار مختلف ارمنیان،جامۀ عمل بپوشاند. درواقع، اتحادیه بدون حمایت
های رم نمی توانست به موجودیت خود ادامه دهد و بدون در نظر گرفتن نیازهای ملتش هم نمی
توانست به فعالیتش ادامه دهد. مخیتار با مهارتی خاص توانست ثابت کند که پیرو مذهب کاتولیک
بودن نمی تواند خدشه ای در مسیر خدمت به ترقی فرهنگ و دانش ملتش وارد کند و از سوی
دیگر خدمت به مردمش نمی تواند مانع پیروی از مذهب کاتولیک باشد. مخیتار در جزیرۀ سن لازارو موفق به گسترش حیطۀ فعالیت اتحادیه شد و با
پذیرش اعضای جدید، اتحادیه روز به روز گسترش بیشتری یافت. آثار چاپ شده در اتحادیۀ
مخیتاریان بیشتر در زمینه های مذهبی ـ کاتولیک و ارمنی شناسی ـ ادبیات بودند. اتحادیه
برای جذب حمایت واتیکان ابتدا کار خود را با ادبیات کاتولیک و چاپ ترجمۀ کتاب خلاصۀ
خداشناسی، نوشتۀ آلبرت کبیر،[13] در 1715م آغاز کرد. سپس، کتابسباستاتسی با نام تفسیر
انجیل صاحبان عیسی مسیح بر اساس گفته های متی در 1737م و اثر آلفونسوس رودریگز[14]
با نام تحصیل کمالات و تزکیۀ روحانیت در سه جلد در 1741 ـ 1742م و به موازات آنها کتاب
هایی مبتنی بر ادبیات ارمنی از سوی این اتحادیه به چاپ رسید، از جمله کتاب دستور زبان
ارمنی، در 1727م، که نخستین کتاب دستور زبان آشخارابار(زبان ارمنی جدید)، البته پس
از کتاب شرویدر،[15]است. مخیتار بخش اول این کتاب را به زبان ترکی نوشته تا برای ارمنیان
ترک زبان قابل فهم باشد و بخش دوم را به زبان ارمنی. سپس، طی سال های 1730 ـ 1770م
مجموعه کتاب های دستور زبان گرابار هایگازیان[16] به چاپ رسید. طی 1749 ـ 1769م نیز
کتاب فرهنگلغات زبان هایگازیان، اثرسباستاتسی، در دو جلد منتشر شد که از اهمیتی خاص
در زبان ارمنی برخوردار است. این کتاب، با بیش از صد هزار کلمه، مجموع کلمات به کار
رفته در ادبیات قدیم ارمنی و انجیل را،که به دست خود سباستاتسی گردآوری شده، همراه
با توضیح و تفسیر کامل کلمات و ریشه یابی آنها شامل می شود. سباستاتسی در زمان حیات
خود موفق به دیدن چاپ کامل این اثر نشد چرا که وی در 7 آوریل 1749م در 73 سالگی بر
اثر بیماری درگذشت و در جزیرۀ سن لازارو به خاک سپرده شد. کتاب فرهنگ لغات او سه هفته
پس از مرگ وی انتشار یافت. مخیتار سباستاتسی با برجای گذاشتن کتاب
داغاران،[17] در 1727م، نخستین اثر کلاسیک در تاریخ ادبیات ارمنی را خلق کرد. این سبک
بعدها با آثار شاعرانی چون ق. اینجیجیان،[18] م. جاخجاخیان،[19] اِ. هیورموزیان،[20]
گ. آودیکیان[21] و ترجمۀ کتاب سروده های مجتهدان مخیتار، در سه جلد، در 1852 ـ
1854م، ادامه یافت و با اثر آ. باگرادونی[22] با نام هایک اساطیری به اوج خود رسید.
درواقع، در قرن نوزدهم میلادی فعالیت های ادبی ـ هنری اتحادیۀ مخیتاریان، که پایه گذار
آن مخیتار سباستاتسی بود، گسترده تر شد. از دیگر آثار باارزش آن زمان می توان به آثار
زیر اشاره کرد:ـ تاریخ ارمنیان، اثر م. چامچیان،[23] ـ 1786م، سه جلدـ جغرافیای چهارسوی عالم، اثر س. آگونتسی[24] و ق. اینجیجیان، 1802 ـ
1808م، یازده جلدـ شرح احوال و شهادت قدیسان، اثر م. آوگریان،[25] 1810 ـ 1815م، دوازده
جلدـ ادبیات یک قرن، اثر ق. اینجیجیان، 1824 ـ 1828م، هشت جلدـ لغت نامۀ جدید زبان هایگازیان، اثر گ. آودیکیان، خ. سیورملیان[26]و
م. آوگریان، 1836 ـ 1837م، دو جلدـ جغرافیای سیاسی، اثر ق. آلیشان،[27] 1853مـ تاریخ کتابت ارمنی، اثر گ. زاربهانالیان،[28]1865 ـ 1878م، دو جلدـ سی سوان، 1885م؛ آرارات،1890م؛ و سی ساگان، 1893م، اثر ق. آلیشان و
غیره. مخیتاریست ها همچنین آثاری با موضوع ادبیات قدیم ارمنی به رشتۀ تحریر
درآوردند و در زمینه های ارمنی شناسی، تاریخ، جغرافیا، فرهنگ لغات و غیره فعالیت خود
را به اوج رساندند. در عین حال، ترجمه هایی از ادبیات روم و یونان باستان را نیز منتشر
ساختند. در زمینۀ چاپ آثار ادبیات قدیم ارمنی می توان به آثار زیر اشاره کرد:ـ تألیف ادبیات قدیم، اثر گریکور نارکاتسی،[29] 1827مـ خطبه ها، اثر بارثق کساراتسی،[30] 1830مـ تاریخ ارمنستان، اثر پاوستوس بیوزاند،[31] 1832مـ درمان تب، اثر مخیتار هراتسی،[32] 1832م ـ تألیف ادبیات قدیم، اثر داویت آنحاقت،[33] 1833مـ تألیف ادبیات قدیم، اثر یقیشه،[34] 1838مـ تألیف ادبیات قدیم، اثر موسس خورناتسی،[35] 1843مو شماری از آثار کلاسیک ارمنی و دیگر ملت ها.از دیگر آثار پرارزش سباستاتسی انتشار انجیل است که در پایان آن با مهارتی
خاص به توضیح و تفسیر دو اصل فلسفی مذهب و دوستدار ملت بودن پرداخته بدون اینکه یکی
از آن دو را قربانی دیگری کند.
آ. بابیگیان
سباستاتسی در دوران حیات خود موفق به پایه گذاری چاپخانه در سن لازارو
نشد و کتاب های اتحادیه سال های سال در چاپخانه های ونیز، به ویژه، چاپخانۀ آنتونی
بورتولی[36]به چاپ می رسیدند. بورتولی با در دست داشتن انواع مختلف حروف الفبای ارمنی
موفق به چاپ کتاب های ارزشمندی مانند فرهنگ لغات و انجیل مقدس سباستاتسی شد. سرانجام،
در 1789م، در زمان آبباهایر استپان ملگونیان،[37] دیر سن لازارو دارای چاپخانۀ اختصاصی
شد و با پیشرفت چشمگیرش توانست به یکی از فعال ترین چاپخانه های ایتالیا تبدیل شود.در 1772م، در بین اعضای اتحادیۀ مخیتاریست اختلاف هایی مبنی بر تغییراتی
در قوانین آیین نامۀ اتحادیه پدید آمد که به دنبال آن شماری از اعضا به رهبری آ. بابیگیان[38]
(1735 ـ 1825م) ونیز را ترک کردند و در 1773م در تریست[39] و سپس از 1811م در وین مستقر
شدند. در 8 ژوئن همین سال دولت اتریش اتحادیه و فعالیت های آن را به رسمیت شناخت و
امپراتور فرانسوای دوم صومعه ای را به آنان واگذار کرد. هر دو اتحادیه بسیار فعال بودند و پیشرفت چشمگیری در زمینۀ ارمنی شناسی،
ادبیات، زبان شناسی، ترجمه، آموزش، انتشارات و غیره از خود نشان دادند. در قرن نوزدهم
میلادی و اوایل قرن بیستم، فعالیت های انتشاراتی اتحادیۀ مخیتاریان ها در ونیز شتاب
بیشتری یافت به طوری که از 1801 تا 1920م حدود 1770 جلد کتاب منتشر کردند. در وین نیز
اتحادیۀ مخیتاریان از 1811م در زمینۀ پژوهشی ـ ارمنی شناسی، که در اولویت فعالیت های
ایشان قرار داشت، آثار پژوهشی ارزشمند و نیز ترجمه هایی از آثار نویسندگان ارمنی و
اروپایی از جمله هراچیا آجاریان،[40] نیکوقایوس مار،[41] هاینریخ هیوبشمان[42] و دیگران
منتشر ساخت. البته، اتحادیۀ وین نیز در ابتدا کار خود را با چاپ آثاری در زمینۀ خداشناسی
و دینی آغاز کرد، آثاری مانند باداراگامادویتس[43] (1803م) و محتوای اثر تومای مقدس،
اثر گ. بیلواردی،[44] در سه جلد (1810 ـ 1813م) و ... . نمایی از دیر مخیتاریست وین کتابخانۀ دیر مخیتاریست
وین
کتابخانۀ دیر مخیتاریست وین
کتابخانۀ دیر مخیتاریست وین موزۀ دیر مخیتاریست
وین
موزۀ دیر مخیتاریست وین
در نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی، سبک کلاسیسم ارمنی مخیتاریان با انتشار
آثار نظم و نثری چون بلبل دشت آوارایر، هرازدان،خاطرات موطن ارمنیان (در دو جلد) و
غیره جای خود را به سبک جدید ارمنی یعنی رومانتیسم داد که پایه گذار آن ق. آلیشان بود. برخی دیگر از آثار اتحادیۀ مخیتاریان وین عبارت اند از:ـ تاریخ فضا از آغاز جهان تا به امروز، اثر ه. گاترجیان،[45] 1849 ـ
1852مـ گوشه نشینی تیرداد، آخرین روزهای زندگی و مرگ وی، اثر گ. سیبیلیان،[46]
1851مـ چهار فصل سال یا تصویر طبیعت شگفت انگیز، اثر س. گاترجیان، 1852مـ تاریخ سیاسی دولت های اروپایی، اثر ق. هونانیان،[47] 1856 ـ 1860م ،
چهار جلد ـ آغاز زبان بشریت، اثر ب. هونانیان، 1857م ـ مادر بیوه و فرزند یگانه زا، اثر س. درویشیان،[48] 1871مـ زبان پیشین هند و اروپایی، اثر س. درویشیان، 1885مـ ارمنیان ازمیر و اطراف آن، اثر خ. گُسیان،[49] 1899م، در دو جلد. از آثار ترجمه شده در این اتحادیه نیز می توان به کتاب سرود برای دین،
اثر ز. راسین[50] (1842م) و حکایات، اثر ز. لافنتین[51] (1894م) اشاره کرد. برخی از آثاری که در اواخر قرن بیستم به وسیلۀ اتحادیۀ مخیتاریان ونیز
منتشر شده عبارت اند از:ـ چند توضیح وتفسیر دربارۀ کتاب تاریخ سبئوس، اثر پ. آنانیان،[52]
1973مـ ه. آرسن قازیکیان[53] و ترجمه های او، اثر م. جاناشیان،[54] 1974مـ پطروس دوریان،[55] یک قرن بعد، اثر م.جاناشیان، 1974مـ نخستین گام های تئاتر ارمنی و دورۀ نوزایی، اثر ل. زکیان،[56] 1975مـ دیر گارمیر کسونی،[57] اثر د. هاردمیان،[58] 1975م.در زمینۀ چاپ مطبوعـات اتحـادیـۀ ونیز در 1843م ماهنامۀ بازماوب[59] و
اتحادیۀ وین در 1847 ـ 1863 هفته نامـۀ یوروبا[60] و از 1887م ماهنامـۀ هانـدس آمسوریا[61]را
منتشر کردند که انتشار بازماوب و هاندس آمسوریا تا به امروز نیز ادامه دارد. طی 10 ـ 21 ژوئیۀ 2000م، اتحادیه های مخیتاریان
ها در ونیز و وین پس از بررسی وضعیت و موقعیت خود در جلساتی با شرکت کلیۀ اعضا، در
جزیرۀ سن لازارو، به این نتیجه رسیدند که دو اتحادیه با یکدیگر متحد شوند. بنابراین،
از این تاریخ به بعد طی حکمی این دو اتحادیه با تصمیمات یک هیئت مدیرۀ مشترک اداره
می شوند. این اقدام در سیصدمین سالگرد پایه گذاری اتحادیۀ مخیتاریان، دوهزارمین سالگرد
مسیحیت و هزار و هفتصدمین سالگرد رسمی شدن دین مسیحیت در ارمنستان، به وقوع پیوست.
در حال حاضر، تنها یک اتحادیه وجود دارد که مرکز آن جزیرۀ سن لازاروست و دیر وین به
منزلۀ دیر مرکزی کلیسا باقی مانده است
. جلد ماهنامۀ بازماوب، ش1 ، 1902م جلد ماهنامۀ بازماوب،
ش1و2 ، 1974م
جلد ماهنامۀ بازماوب، ش1و2 ، 1974م
جلد ماهنامۀ هاندس آمسوریا، ش12 ، 1902م جلد ماهنامۀ
هاندس آمسوریا، ش1-12 ، 2012م
جلد ماهنامۀ هاندس آمسوریا، ش1-12 ، 2012م 
مطالب مشابه :
باستان شناسی دوران اسلامی در ایران
موزه هنرهای زیبای بوستون ایرانیان ما از مرکز و نحوه تولید سفال
چند نظريه براي جلوگيري از نفخ بعد از غذا
حقوقی ، علمی ، فرهنگی ، سیاسی گروه علوم پزشكي در دانشگاه بوستون مرکز مطالعات
ریچارد نلسون فرای برجسته ترین ایران شناس معاصر درگذشت+بیوگرافی و تصاویر
ریچارد فرای استاد پیشین ایرانشناسی دانشگاه هاروارد در شهر بوستون فرهنگی و تاریخی مرکز
اموزش قلاویز کاری
مرکز اطلاع رسانی پایگاه اموزش مجازی معاونت فرهنگی وزارت حوزه علوم اسلامی
اتحادیۀ دینی و فرهنگی مخیتاریست ها
و فعال ترین مرکز فرهنگی رم در قرن امریکا (بوستون ایرانیان کشور
برچسب :
مرکز فرهنگی اسلامی ایرانیان بوستون