جنگل های حرا (مانگرو)

جنگل هاي مانگرو واکوسيستم هاي کاملا ويژه اي هستند که اجتماعات گياهي وجانوري آنها درارتباط با شرايط خاصي مي تواند شکل مي گيرد . جنگلهاي حرا جنوب ايران درنوار ساحلي خليج فارس ودرياي عمان آخرين پراکنش جنگلهاي مانگرو در جنوب شرقي آسيا به شمار مي روند اين جنگلها از يک يا گاهي دو گونه مانگرو تشکيل شده وفروان ترين گونه آن حرا است که درمنطقه حفاظت شده حرا به تنهايي حضوردارد.جزرومد آب دريا در سواحل که بطور موزون ومستمرهرروزانجام مي شود در شکل گيري تنوع حيات اين اکوسيستم نقش اساسي دارد. منطقه حفاظت شده حرا که در تنگ خوران بين جزيره قشم ،سواحل حوزه بندر خميرودر مصب ودلتاي رودخانه مهران قرارگرفته از سال 1351 انتخاب وتحت حفاظت قرار گرفته است . بندرخميردر شمال غرب منطقه حفاظت شده مهمترين شهراطراف منطقه محسوب مي شود بنادر پل -لافت کهنه ولافت نو نيزآباديهاي مهم حاشيه اين منطقه محسوب مي شوند که پل درنوارساحلي شمالي و بنادرلافت درشرق منطقه واقع شده اند.جاده اصلي بندرعباس به بندرخميرازشمال منطقه بويژه از طريق دو بندر لافت و پل توسط قايق قابل دسترسي است . اين جنگل ها نه تنها در سطح ملي حائزاهميت هستند .بلکه داراي دو نوع ذخيره زيست کره((MAB وتالاب بين المللي نيزمي باشند.اين جنگلهاي با محيط زيست پويا ،سازوکارهاي پيچيده ،پرندگان نادر،آبزيان غيرمتعارف ،کارکردهاي مختلف ،ارزشهاوزيبايي هاي سحرا نگيزخود پديد هاي شگفت انگيزي مي باشند که براي طيف گسترده اي ازمردم از جذابيت هاي خاصي بر خوردار ند . قابليتهاي پژوهشي وآموزشي اين نظام اکولوژيک استثنايي ومنحصر به فرد همان قدر براي دانشجويان جذابيت دارد که ديدغروب سحر انگيز جنگل هاي نيمه شناور آن براي مردم عادي.اين جنگل ها کانون ديدني هاي غير متعارف و حيرت آور است .ديدن ماهي خزنده ،پرندگان نادر همچون اگرت بزرگ ، گيلان شاه و حواصيل هندي در کنار عقاب ماهيگير ،نوک قاشقي،پليکانها و فلا مينگو ها هميشه امکانپذير نيست اما جنگل ها هميشه بهاردريايي حراهمه اين ديدني ها را يکجا به بازديد کنندگان خود سخاوتمندانه عرضه مي کنند .بي دليل نيست که امروزه مناطق حفاظت شده درکل نوار ساحلي جنوب کشوروبويژه در عرصه مانگروها اين ميراث هاي طبيعي بي همتا را براي نسل حاضر وآتي حفظ کنيم

دشت هاي ساحلي جنوبي

اين منطقه سرزميني است بين کوهستان وآب هاي خليج فارس ودرياي عمان که پهناي آن گاه کم و زياد مي شود در اين منطقه که از قصر شيرين تا گواتر ادامه دارد ميزان بارندگي کم وهوا بسيار گرم مي شود گياهان اين منطقه گرما دوست بوده و منشا افريقايي يا آسيايي حاره دارند گونه هاي گياهي درختي اين منطقه را کنار کرت کهوراستبرق وخرما تشکيل مي دهد نياز اين گياهان به گرما وعدم مقاومت آ نها به دوره هاي سرما ي طولاني سرماي زيرصفرباعث شده است که انتشار آنها به نوار گرم ساحلي جنوبي محدود گردد مصب رودخانه ها بسيار زيبا وجذاب است پوشش گياهي در مصب اين رودخانه ها باجذر ومدهمراه است از جنگلهاي حرا تشکيل شده است پراکنش جنگل حرادر کشورمان به طرف غرب تا بندر دير تداوم مي يابد ولي درچند منطقه ازجمله مصب رودخانه رود خانه کل بين بندر خميروجزيره قشم وسعت قابل توجهي پيدا ميکند در مصب رودخانه جگين وگابريک درشرق جاسک وهمچنين در مصب رودخانه باهو کلات درگواتر نيز جنگل وسيعي ازحرا ديده ميشود درمصب رودخانه شرق سيريک علاوه بر درختان حرا لکه کوچکي از درختان چندل نيز روييده است به طور کلي از بندرعباس به طرف چابهاردر تمام خورهايي که رودخانه يامسيلي سيلاب قابل توجهي به دريا مي ريزد جنگل هاي حرا شکل گرفته اند به نظر مي رسد وجود سيلاب خور شيب ساحل وعمق دريا در شکل گرفتن جنگل ها ي حرا بسيار موثر است جنگل هاي حرا براي جانورانساحلي ودريايي پناهگاه وچراگاه مناسبي هستند وبسياري از پرندگان وآبزيان در اين جنگل ها تخم گذاري وزادآ وري مي کنند جنگل هاي حرا درکشورمان در بعضي خور ها از درختان بزرگي تشکيل شده اند که ارتفاعشان گاه به 10 متر بالغ ميشود از اين جنگل ها براي تغذيه دام به طور وسيع استفاده مي شود وبه همين دليل در معرض تخريب شديد قرار مي گيرند .زاد آوري حرا و چندل مانند محيط ونحوه ئ زندگي اين درختان ،کاملا ويژه وجالب است .گل هاي درخت حرا به دانه تبديل مي شود دانه پس از رسيدن از درخت مادر جدا نمي شود و همچنان به رشد خود ادامه مي دهد.درخت چندل در واقع زنده زا است .بدين معني که رويان درون دانه در بالاي شاخه ها شروع به رشد مي کند و گياه جواني با دو سه برگ با ريشه ئ قطور ،سنگين و نوک تيز توليد مي کند .در اين حالت از درخت مادر جدا مي شود و به دليل سنگيني و نوک تيز ريشه در گل و لاي زير درخت فرو مي رود و رشد مي کند .حراو چندل ويژه ئ آب هاي گرم نواحي حاره اند .چندل که در کشور ما تنها در يک منطقه ئ محدود از مصب رودخانه گز باقي مانده است گياه بومي آنام و ماداگاسکار است ودرآن حوالي جنگل هاي واقعي به ارتفاع 25 تا 30 متر به وجود مي آورد.تنفس گياهان، که در حالت مد تا حدي به زير آب فرو مي روند ،از طريق ريشه هاي هوايي بسيار زيادي صورت مي گيرد که در امتداد ساقه و انتهاي ريشه و خارج از گل و لاي رشد کرده اند .پراکنش حرا و چندل در ايران تقريبا آخرين حد غربي پراکنش آن در جهان است.

اکوسيستم مانگرو

فرود بالا آمدن موزون آب در سواحل که بطورموزون ومستمرهر روزاتفاق مي افتد از عوامل تعيين کننده درشکل گيري تنوع حيات اين اکوسيستم است.حرا توده گياهي يک دست وخالص اند که هيچگونه گياه ديگري غير از آنها در آن مشاهده نمي شودوفاقد تنوع گياهي است درمقياس تنوع جانوري بسياربالايي دارد واين تنوع به دليل موقعيت اکوتوني اين ناحيه است .اين گياهان به صورت نيم شناور بين ساحل ودريا دراين ناحيه قرار دارند.درهنگام مد تاج درختان بالاتر از سطح آب ديده مي شود وفقط در هنگام جزر است که مي توان ساقه وريشه هاي تنفسي وساير قسمت هاي گياه را ديد اين گياهان به راحتي در آب شور رشد مي نمايند.اين گياهان به علت عدم تطابق و رقا بت با ساير گياهان خشکي بسوي دريا روي آورده اند .و با تحمل شرايط دشوار زيستي دراين ناحيه ساکن شده اند و کمترگياهي در اين ناحيه قادربه رقابت با آنهاست اين گياهان در برابر نمک مقاومند وجود شرايط جزر ومد منظم غرقاب دائمي ناحيه و محيط بي هوازي اين اکوسيستم ويژه ومنحصر به فرد رابوجود آورده است.

استقرار گياه :

اين گياهان در نواحي ساکن مي شوند که در اثر امواج شديد قرارنگيرند. اين گياهان از طريق جريانات آب جابجا مي شوند وتنها زماني مستقر مي شوند که در بستر نرم قرا ر گيرند ورريشه دواني نمايند.چنانچه ذکرشد اين گياهان دربسترهاي گلي مشاهده مي شوند وبسترهاي گلي زماني به وجود مي آيند که آب حرکتي آرام داشته باشد.

جزرومد کمک مي کند تا مانگروها در رقابت باساير گياهان آوندي پيروز شوند واجتماع خودرا به وجود بياورند. جزرو مد آب شور دريا راتا مصب هدايت مي نمايد ولذا مانگرو ها تا عمق خشکي نفوذ مي نمايند جزر ومد مواد غذايي راازدريا به ساحل مي آوردومواد درون مانگروها را به دريا برمي گرداند. جزر ومد باعث غرقابي دائمي محيط مي گردد.وشوري خاک را کاهش مي دهد واز رسيد ن شوري به حد مرگ آور جلوگيري مي نمايدجزرومد باعث انتقال بذر ونهال مانگروها به ساير نقاط وتوسعه مي گردد.درضمن حرکت جزر ومد ي اکسيژن لازم ريشه ها رانيز تامين مي نمايد . مانگروها هالوفيت هاي اختياري اند و ارتباط مانگروها با جزر ومد غير قابل تفکيک است.مانگروها براي تحمل شرايط غرقابي سازگاري ويژه اي يافته اند اين گياهان ريشه هاي سطحي فراواني توليد مي کنند که داراي دستگاه تنفس کننده وتهويه کننده اي بنام پنوماتوفرهستند.سيستم ريشه اي مانگرو نه تنها باعث کاهش نيروي حرکت آب مي گردد بلکه باعث جمع آوري روسوبات مي شوند . ريشه دواني متراکم وانشعابات آن نقش مهمي در استقرار گياه دارد .

کارکردهاي ريشه:

در برابر شرايط غرقابي توليد پنوماتوفر مي نمايند وتنفس گياهان را در شرايط بي هوازي تامين مي نمايند .پنوماتوفرها داراي بافت چوب پنبه اي اند وبا تبادلات گازي مانند يک سيستم تهويه عمل مي نمايند.ريشه فرعي مواد غذايي است.سيستم ريشه هاي فرعي مامن وزيستگاه ابزيان و پنا هگاهي براي دوران حساس زيستي در دوره رشد است .اين گياهان بطور طبيعي قادر به استفاده از اب دريا نيستند چرا که نمک دريا در برگها اشباع وموجب مرگ گياه مي گرددو داخل برگها ي مانگرو محلول اشباعي از نمک باعث از بين رفتن گياه مي گردد وجود نيروي مکشي بين 30تا 35 اتمسفر در داخل برگها که از نيروي فشار اسمزي محلول خاک بيشتر است از طريق چسبندگي جريان آوندي به ريشه ها مانند فيلتري هدفمند عمل کرده و فقط آب خالص را از خود عبور داده و وارد برگها مي نمايند .

تنها مقدار کمي نمک جهت ايجاد نيروي مکشي لازم است وارد گياه شود که بصورت محلول در داخل واکودل باقي مي ماند . مکانيزم تنظيم نمک به صورتي است که يا نمک از برگها ي جوان بصورت گفته شده تجمع مي يابند ودر زان پيري به برگهاي جوان مي رسند يا برگهاي پير پر نمک در زمان خزان مي ريزند واز نمک را خارج مي نمايند.

در جنس حرائ در زير برگهاي گوشتي غده هاي نمک وجود دارد که در تنظيم نمک نقش اساسي دارند .گياهان حرائ قادرندنمک با غلظت بيشتر ازآب دريا راازخودخارج سازند.در هنگام شب هيچگونه تخليه نمک صثورت نمي گيرد ودر طول 24 ساعت از هر 5 سانتي متر مربع برگ2/0تا35/0 ميلي گرم نمک خارج مي شوند.

مکانيزم توليد مثل:

شيوه توليد مثل ما نگروها بدليل شرايط زيستگاهي آنها است وبه نوعي زنده زا يا شبه زنده زا هستند .گياه حرائ زنده زا نيست اما از شبه زنده زايي تبيعت مي نمايند .در حاليکه درخت چندل زنده زاي واقعي است .نهالهاي زنده مانگروو اغلب فاقد نمکند و18تا13 اتمسفرفشاراسمزي دارند و ازآب با کمک با فتهاي غده اي به درون لپه ها مي رسد .

با جدا شدن از پايه مادري،غلظت شوري آنها افزايش مي يابد ولذا نها ل آمادگي روبرو شدن با شرايط ويژه را دارا است .جنس حرا در برابر شوري بردبار تر است ولذا از طريق نيمه زنده زايي تکثير مي يابد .اما چندل دربرابرشوري بردباري زيادي ندارد وتا زماني که گياهک به ساقچه و ريشه چه مجهز نشد ه روي پايه مادري باقي مي ماند وپس از رسيدن به زمين آمادگي سازگاري با محيط شوري را دارد وخود را تطبيق مي دهد.

دراين اکوسيستم گياهان ،جانوران ،جمعيت ميکرو ارگانيسم خاک ومحيط زيست فيزيکي به ترتيبي به هم وابسته اند که تبادل وجذب مداوم انرژي در آن روي مي دهد .فرايندهاي تثبيت انرژي،انباشت بيوماس ،تجزيه مواد آلي مرده وچرخه بيوژن تحت تاثير فرايند هاي بيروني است .با بهم خوردن فرايندهاي بيروني که حفظ اکوسيستم را مي نمايند پايداري اين اکوسيستم برهم مي خورد.در جنگل هاي مانگرو که شامل بخش سخت تحت الارض يا همان ناحيه ريشه ها استوبخش نرم تحت الارض که رويشگاههاي گلي را شامل مي گردند شامل تنوعي ازانواع بندپايان سخت پوستان نرمتنان کرمها ميگو وماهي هاي مختلف است جانوران اين ناحيه همچون سايراکوسيستم هاي گلي حفار هستند.فعاليت کاوشگرا نه خرچنگهاي حفارهستند.فعاليت کاوشگرانه خرچنگهاي حفار کمک مي نمايد اکسيژن تا اعماق تحت الارض نفوذ نمايند وشرايط بي هوازي غرقابي را بهبود بخشد .اين جنگل ها پرورشگاه جانورا ن نظيرماهي وميگوست وبسياري از آنها بخشي از مراحل زندگي خود را در نواحي مانگرو سپري مي نمايند ومواد آلي و پناهگاه مناسبي را دراطراف ريشه بوجود مي آورند .

زنجيره ئ غذايي جنگلهاي مانگرو :

زنجيره ئ غذايي به سيستم پوده خواري وابسته است .ريزش برگهاي مانگرو ،به همراه جلبکها بوسيله تجزيه کنندگان ميکروبي وقارچها در محيط بي هوازي بخوبي رشد مي نمايند و گياهخواران ريز پس از استفاده تجزيه مي شوند .

نتيجه عملکرداين تجزيه کنندهها تشکيل پوده عظيمي است که بعنوان ماده ئ اوليه دراختيار پوده خواران قرارمي گيرد.بايستي توجه داشت که زنجيره ئ غذايي در اکوسيستم هاي خشکي بر مبناي چرا گري يا علف خواري است. اين اکوسيستم بسيار پيچيده است.

مهمترين فرايند هاي حفظ وپايداري اکوسيستم مانگرو عبارتند از:

1- ذخيره آب 2-مواد غذايي 3- ثبات تحت الارض

وجود آب شيرين براي رشد ونمو مانگرو لازم است چرا که باعث رشد آَنها مي گردد .مواد غذايي نيز از طريق سيلاب آب شيرين وجريان باد به ريشه ها مي رسند و از طريق جزر و مد يا تجزيه ميکروبي اين مواد کنترل مي شوند و تامين مي گردنداجتماعات مانگرووتابع

جابجايي خطوط ساحلي اند.خشکي و آب به يک نسبت برجنگلهاي مانگرو واثرمي گذارند .

ساختمان پنوماتوفر ها:

داراي بافت چوب پنبه اي اند و ريشه ازطريق اين بافت در شرايط بي هوازي وغرقابي اکسيژن لازم را تامين مي نمايند در جنگل حرائ پنوماتوفرها از سطح گلي مانند رشته هاي عمودي بر خاسته اند ودر گلي گسترش مي يابند.

پنوماتوفر ها مجهز به عدسک هايي است که با باز و بسته شدن تنها اجازه ورود هوا را مي دهند ولي آب وارد نمي شود .پنوماتوفر ها کاملا زير آب فرو مي روند واکسيژن بين سلولي آنها در تنفس مسدود استفاده قرار مي گيرد وباعث ايجاد فشار منفي مي گردد.اين فشار منفي نتيجه توليد CO2 وحل شدن سريع آن در آب است.به محض اينکه ريشه ها وارد هوا مي شوند با ورود هوا اکسيژن جبران مي گردد

اثرات شوري بر جانوران وگياهان دريايي:

Saltmarsh از گياهان آنژيوسپرم يا گلدار محسوب مي گردند که در نا حيه جزر ومدي زندگي مي کنند .رشد اين گونه در مصب رودخانه ها بهتر صورت مي گردد و زيستگاه آنها مناطق معتدل است. داراي ريزوم هستند. ريشه در آنها به صورتهاي 1- زبرو خشن و2- چوب پنبه اي مشاهده مي گردد.

ازگونه هاي معروف آن به salicornia , spartina ,juncos مي توان اشاره کرد .اين گياهان براي تحمل نمک در آب داراي سلولهاي ويژه اي در ريشه هستند که نمک را خارج وآب شيرين مناسب را از احتياجات متابوليسمي تهيه مي نمايد.به طوريکه 50 % انرژي بدست آمده از فتوسنتز براي پمپاژ کردن نمک ازبافتهاي گياهي استفاده ميشود .

گياهان جنگل هاي مانگرو هالوفيل halophill اختياري اند و چنانچه ذکر شده است به دليل رقابت با ساير گياهان گلدار به مناطق جزر و مدي آمده وبراي زندگي دراين شرايط سازگار شده اند.

Seagrasseg شامل گياهان گلدار بزرگي اند که در نواحي کم عمق زندگي ميکنند .اين گياهان از خانواده lily هستند .

اين گياهان به پيگما نهاي فتوسنتزي نياز ندارند وتشکيل علفزارهاي کم عمق را مي دهند. داراي ريزوم ودر نواحي گرمسيري زندگي مي کنند.علف مارماهي وعلف لاک پشت از انواع آن محسوب مي گرددند

جنگل دريايي حرا

بسياري از ما حاضريم براي ديدن جاذبه هاي طبيعي و تلاش ديگران براي زيباسازي محيط زندگيشان با تقبل هزينه هاي سنگين به سرزمينهاي دور و نزديک سفر کنيم در حاليکه از ديدن بسياري شگفتيهاي کشور خودمان غافل مانده ايم . گوشه گوشه خاک ايران مملو از زيبايي و چشم اندازهاي بکر است که هر بيننده اي را مسحور ميکنند . تفرّجگاههاي سرسبز شمال ، عرصه هاي چشم نواز غرب ، حرمت و تقدس شرق و جاذبه هاي بي بديل جنوب از جمله اين زيباييها هستند که گاه از وجودشان هم بي خبريم .
در اين ميان سواحل جنوبي ايران با مناطق خشک و درياي آب شور شناخته شده است اما نکته شگفت انگيز اين مناطق گياهي است که بدون نياز به آب شيرين مي رويد .

درخت حرا افسون درختان . در روايتهاي افسانه اي آمده که اين گياه از اشک چشم آدمي روييده است . اين درختچه در سواحل و مردابهاي ساحلي مصر و عربستان و ايران ميرويد اما جنگلهاي هميشه سبز حرا در حاشيه
شمال غربي قشم چيز ديگريست !

اين گياه را در بندر عباس حرا ، در بلوچستان تمر ، به عربي شوري يا شوره و در نقاطي تول مينامند .
حرا گياهي از تيره شاپسند است . دانه آن روي درخت مادر ميرويد و نهال توليد ميکند . سپس از درخت جدا ميشود و داخل مرداب مي افتد .
جنگل حرا روي دريا و آب شور قرار دارد و اين سازش با آب شور و شرايط نامناسب از حرا يک درخت استثنايي ساخته است . درختان حرا در قسمتهاي کم عمق خور خوران کنار ورودي تپه هاي جزيره مانندي که هنگام پايين رفتن آب دريا از آب بيرون ميآيد قرار گرفته است . عمق اين مناطق از يک تا يک و نيم متر تجاوز نميکند . اين جنگل هنگام بالا آمدن آب مدفون ميشود و با فروکش کردن
آب دريا در هنگام جزر دوباره سر از آب بيرون ميآورد و به مدت 6 تا 7 ساعت مانند جنگلهاي مناطق خشکي نمايان ميشود .

حرا داراي برگهاي سبز چندساله ماندگار و نوعي ريشه هاي هوايي فراوان است که به طور عمودي از لجن بستر آب خارج ميشود و عمل تنفس و هواگيري را انجام ميدهد .
فصل گل دهي آنها از اسفند تا ارديبهشت ميباشد . از مشخصات اين گياه آن است که دانه اش قبل از پراکنده شدن قسمتي از رشد خود را در داخل ميوه انجام ميدهد و زمانيکه تخم گياه در آب دريا قرار گيرد پوست آن بادکرده ،
شکافته ميشود در نتيجه گياهچه در لجن مرداب شروع به رشد ميکند و اين سير طبيعي ادامه مي يابد .

در مشاهدات عيني در جنگلهاي حرا ، جانداران دوزيستي به نام گِل خورَک مشاهده شده که دائم در حال فعاليت و حرکت هستند و با ايجاد سوراخهايي در لجن ، تهويه را در سطوح فوقاني ميسر مي سازند .

گل خورک گونه منحصر به فردي از ماهيان خزنده است که بيشتر مدت عمر خود را در خارج آب ميگذراند و در واقع نوعي ماهي دوزيست به حساب ميآيد که باعث انتقال اکسيژن به ريشه هاي درختان ميشود و در دو حالت جزر و مد دريا فعال است .
گل خورک از سخت پوستان ريز و آبزيان کوچک و همچنين گياهان تغذيه ميکند ، در عين حال خود نيز طعمه اي خوب براي بسياري از
پرندگان و ماهيان شکاري در زيستگاههاي حرا در جزيره قشم محسوب ميشود .اين امر باعث نظم در اکوسيستم و چرخه غذايي موجودات اين جنگلهاست .

شدت برخورد امواج در محدوده جنگلهاي حرا ملايم است و عمل جزر و مد به آساني صورت ميگرد بنحويکه در زمان جزر ريشه هاي اين درخت بصورت ميخي شکل در ميآيد و به هنگام مد دريا در نواحي عميقتر ، تاج درخت در زير آب غوطه ور ميماند .

قشم با آب و هواي استوايي در نيمه دوم سال ، پذيراي گردشگران داخلي و خارجي است و علاوه بر بازار آزاد تجاري ، جاذبه هاي طبيعي و اکو توريستي اين جزيره سفري پرخاطره را براي گردشگران فراهم ميآورد .

جنگل‌هاي حرا با مشاركت بسيج سازندگي توسعه مي‌يابد

مدير جهاد کشاورزي قشم گفت: در راستاي طرح توسعه جنگل حرا، بيش از ۴۰۰ هزار نهال حرا طي سال ۸۶ در نهالستان شهرستان قشم توليد شد.
اسماعيل کرمي فرد از مشارکت نيروهاي جوان و بسيجي شركت‌كننده در اردوهاي هجرت بسيج سازندگي در کاشت نهال حرا در سطح ۶۰ هکتار از سواحل اين جزيره خبر داد.
وي افزود: اين پروژه از اواخر تير ماه ۸۶ با مشارکت ۳۸ نفر از جوانان بسيجي در قالب طرح اردوهاي هجرت بسيج سازندگي در مناطق سواحل شمالي جزيره، روستاهاي هلر و پي پشت آغاز شده است.
مدير جهاد کشاورزي قشم تصريح كرد: حجم تعهدات حدود ۵۰ هزار اصله است که با کشت روزانه ۲ هزار اصله تا کنون ۴۸ هزار اصله نهال حرا کشت شده است.
وي اظهار داشت: در ۵ سال گذشته بالغ بر ۸ ميليون نهال حرا توليد و کاشته شده و به سواحل روستاهاي شمالي و جنوبي جزيره قشم انتقال يافته است.
کرمي فرد هدف از اجراي اين طرح را، استفاده بهينه از اوقات فراغت جهت اشتغال جونان روستايي، حفاظت سواحل و تثبيت رسوبات ، ايجاد محيط غني براي رشد موجودات در مراحل حساس زندگي، حفظ ذخاير شيلاتي اعم از ماهي ها و ميگوها و ايجاد و حفظ مناطق مهم گردشگري عنوان کرد.
وي با اشاره به اهداف توليد و کاشت نهال حرا در جزيره قشم گفت: به دليل موقعيت خاص و شرايط اقليمي اين جزيره ، امکان رويش گياه حرا در مناطق آب شور و همچنين ايجاد کمربند سبز جزيره قشم، هر ساله اقدام به توليد وکاشت نهال حرا مي شود.
كرمي فرد گفت: يکي از مشکلات توسعه حرا در جزيره قشم در واقع بهره برداري جهت مصرف دام است که خسارات زيادي بر جنگل حرا و توسعه مناطق حراکاري شده در اين جزيره ايجاد کرده که اميدواريم با همکاري نهادهاي ذي ربط، نگهداري و توسعه حرا به صورت فرهنگ عمومي در بيايد.
مدير جهاد کشارزي شهرستان قشم تصريح کرد: با توسعه مناطق حراکاري کمربند سبز قشم ايجاد شده و شاهد جزايري سبز و ديدني خواهيم بود.
بنابراين گزارش، در سال جاري بيش از ۴۰۰ هزار نهال حرا در مرکز نهالستان قشم کاشته خواهد شد که مرحله کاشت بذر در مرداد ۸۶ به پايان رسيد. جنگل هاي حرا در قشم با وسعت بيش از ۲۰۰ هکتار از جمله اکوسيستم هاي طبيعي و حفاظت شده بين المللي منطقه به شمار مي رود که سالانه پذيراي گردشگران و طبيعت دوستان بسياري اس

به روايتي اين گياه اسطوره اي که از اشک چشم آدم روييده است ، حرا نام دارد و به افتخار دانشمند شهير ايراني ، بوعلي سينا اين نام را بر آن نهاده اند. اين درختچه در سواحل ومرداب هاي ساحلي مصر ، عربستان و سواحل جنوب ايران ، ديده مي شود. حرا در 8 منطقه حفاظت شده بين المللي ايران مي رويد که در اين ميان جنگل هاي هميشه سبز دريايي حرا در حاشيه شمالي غربي قشم ، از زيباترين گردشگاه هاي خليج فارس به شمار مي آيد.

به اين گياه در بندرعباس حرا ، در بلوچستان تمر و در بعضي از نقاط تول گفته مي شود. به عربي نيز آن را شوري و شوره مي نامند. حرا ، گياهي از تيره شاه پسند است. دانه آن روي درخت مادر مي رويد و نهال توليد مي کند. سپس از درخت جدا مي شود و داخل مرداب مي افتد. جنگل حرا بر دريا و آب شور قرار دارد واين سازش با آب شور و شرايط نامناسب ، از حرا يک گياه استثناييي ساخته است. درختان حرا ، در قسمتهاي کم عمق خور خوران کنار و روي تپه هاي جزيره مانندي که هنگام پايين رفتن آب دريا از آب بيرون مي مانند قرار گرفته است. عمق آب اين مناطق از يک تا يک و نيم متر تجاوز نمي کند ؛ بنابراين جنگل هنگام بالا آمدن آب دريا ، در آبهاي نيلگون خليج فارس به حالت شناور مي ماندو با فروکش کردن آب دريا به مدت 6 تا 7 ساعت مانند جنگل هاي مناطق خشک نمايان مي شود.

مساحت کل جنگل هاي حرا 7 هزار و 500 هکتار و مساحت حوزه جزيره قشم 2 هزار و 400 هکتار تخمين زده شده است.
جنگل هاي حرا خليج ناي بند گسترده ترين نواحي پراکنش اين اجتماعات در ختي کمياب با وسعت 390 هکتار ، آخرين مجموعه انبوه و وسيع اين در ختان ساحلي درجنوب غربي آسيا محسوب مي شود. جنگل هاي حرا عسلويه بوشهر به عنوان ذخيره گاه بيوسفري ساحلي آب هاي جنوب کشور در پارک ملي دريايي ناي بند يکي از مناطق حساس ساحلي به شمار مي آيد که در اکوسيستم خود گياهان شور پسند دريايي ، جانداران کف زي و پرندگان مهاجر اقيانوسي را پناه داده است و به عنوان بانک ژني سودمند براي نسل حاضر و آينده نقش ايفا مي کند. وجود جنگل هاي حرا در کرانه خليج منحصر بفرد ناي بند عسلويه بوشهر ، اين منطقه را به صورت بي نظير ترين پارک ملي دريايي بين المللي معرفي کرده است.

جنگل حرا در سواحل جنوبي ايران، مهد انواع گوناگون آبزيان ، پرندگان و دوزيستان است. از پرندگان مي توان به مرغ ماهيخوار ، حواصيل ، لک لک ، پليکان ، مرغابي ومرغ دريايي و از ماهي ها به خرچنگ ، مار دريايي ، شيلو ،کلينگ ( نوعي از صدف ) و انواع مختلف قورباغه اشاره کرد.

به همين دليل به جنگل هاي حرا در ا منطقه قشم، 3 عنوان جهاني منطقه حفاظت شده بين المللي ، ذخيره گاه زيست کره و تالاب بين المللي نام داده اند ؛ چرا که 80 دررصد آبزيان خليج فارس دوره تخم ريزي خود را در اين منطقه مي گذرانند.
گياهان حرا برگهايي با ظاهر بييضي شکل و قاعده اي باريک ( دوکي شکل رويه سبز و براق دارند و پشت برگها نيز سفيد يا خاکستري رنگ است. طول اين برگها حدود 5 تا 5/7 سانتي متر است. ميوه حرا ، بادامي شکل است و به يک خامه باريک منتهي مي شود. ريشه هاي زانويي ، شکل منظمي ندارند ، اما گل حرا که از فرط کوچکي ناپيدا است و غير محسوس حکايتي عجيب دارد. گلي به رنگ طلايي با 4 گلبرگ ، که هر گلبرگ بيشتر از چند ميلي متر طول ندارد. عطري شيرين و خنک ،که تا شعاع چند متري اطراف آن پراکنده مي شود.

گياه حرا که گاه به عنوان علوفه خشک براي خوراک چهارپايان استفاده مي شود ، فوايد شگفت انگيزي دارد.

درختان حرا از نوع گياه مانگرو است که ميتواند در آبهاي شور زندگي کند و بافت ساقه ، تنه و ريشه اين درخت به گونه اي است که آب شور دريا را تصفيه ومواد مورد نياز آن را جذب و بقيه مواد را دفع مي کند. پوست حرا بر باسيل هانزن که موجب جذام مي شود ،موثر است. شيره درون آوندهاي آن بر بيماري خشکي که بيماري پوستي شايع در منطقه هرمزگان است ، تاثيري قابل توجه دارد. در صنعت از تانن موجود در حرا ، براي توليد جوهر مازو استفاده مي شود. چسب تخته و خمير چوب از ديگر مصارف صنعتي آن است.

مناطق حراخيز ايران عبارتند از تياب ،جاسک چاربهار و کناره هاي شمالي و غربي جزيره قشم.

در زمينهاي اطراف خورتياب از حدود 3 کيلومتري بندر تياب ميناب ، بوته هاي حرا به چشم ميخورد. طول خورتياب 7 مايل دريايي است. در 2 سمت خور جاسک و در چابهار نيز حراهايي به شکل پراکنده ديده مي شود ؛ اما بهترين نوع حرا از نظر رشد ارتفاع و انبوهي در ناحيه قشم ، ميان سواحل قشم ،پل و خمير است.

از راه خشکي ( مثلا سواحل قشم ) راهي به درون جنگل ها نيست و تنهاراه ديدن آنها ، راه آبي است. براي تماشاي اين جنگل نيز بايد با ناخدايان پرتجربه همراه شد ، چون تنها آنها ميي توانند آبراهه هاي کوچک و متعدد موجود جنگل را شناسايي کنند.

جنگل حرا بر دريا و آب شور قرار دارد و اين سازش با آب شور و شرايط نامناسب ، از حرا يک گياه استثنايي ساخته است

جنگ هاي دريايي جنگل هايي هستند که در سواحل مناطق استوايي و نيمه استوايي قرار دارند و اکوسيستمي جذاب را پديد مي آورند. اين جنگلها در جهان به نام عمومي «مانگرو» و به نام علمي «اوسينا مارينا»شناخته مي شود و در ايران به «جنگلهاي حرا» معروف است. مانگرو به اکوسيستمي اطلاق مي شود که از زمين هاي مرطوب حد واسط مناطق جزر و مدي دريا همراه با مجموعه هايي از گياهان بي نظير و جانوران خاص که در مناطق ساحلي و کنار تالابي اکوسيستم تکثير پيدا مي کنند تشکيل شده است. از آنجا که جنگل حرا در جزيره قشم و سواحل جنوبي استان هرمزگان از وسيع ترين نمونه هاي آن در دنياست از اهميت خاصي براي ايرانيان و دانشمندان ساير ملتها برخوردار است.

در اين مقاله در قسمت اول به معرفي اکوسيستم جنگل هاي دريازي و ويژگي هاي جنگلهاي مانگرو در جهان و در قسمت دوم به معرفي خصوصيات جنگلهاي حرا، نواحي پراکنش آنها و چگونگي رشد و تکثير و سازگاري با شوري آب دريا و موارد استفاده و اهميت و اثرات زيست محيطي اين جنگلها پرداخته شده است.

واژه هاي کليدي: اکوسيستم، جنگل هاي دريايي حاره، مانگرو، اوسينا مارينا، خور، تالاب.

مقدمه

جنگل هاي دريايي چهره اي از سيماي طبيعي استوايي و نزديک استوا هستند که از چند دهه گذشته مورد توجه مجامع زيست محيطي جهان قرار گرفته اند.

جنگل هاي دريايي که جنگلهاي مانگرو ( Mangrove ) ناميده مي شوند، اکوسيستم کاملا ويژه اي هستند که اجتماعات گياهي و جانوري آنها در ارتباط با شرايط خاص شکل مي گيرد. اين اکوسيستم در زمره غني ترين و حاصلخيزترين اکوسيستم هاي دنيا به حساب مي آيد، چرا که از اکسيژن مناسب که از رودخانه ها به آن وارد مي شود و از مواد معدني غني که در درياها به وفور يافت مي شود برخوردارند. اما مسئله اصلي شوري بالاي آب و خاک در اين مناطق است که اين اکوسيستم به طور اعجاب انگيزي با آن تطابق يافته است.

در سال هاي اخير، با تخريب جهاني «جنگلهاي استوايي» توجه فزاينده اي به «اکوسيستم درخت زارهاي دريايي» که در معرض تهديد يا نابودي هستند صورت پذيرفت. بطوري که اين اکوسيستم را بسياري از متخصصين به عنوان زيست گاهي براي شمار مختلفي از گونه دهاي آبزي و حيوانات وابسته به آن دانسته اند. بسياري از اين گونه ها ارزش تجاري دارند. همچنين اين اکوسيستم را عامل تعيين کننده اي در پايداري سواحل در مقابل فرسايش امواج سهمگين دريايي مي دانند و نقش بارز آن را در تامين چوب و علوفه انکار نمي کنند و نيز وجود آن را در سيستم کاهش انيدريک کربنيک کره زمين بي تاثير نمي دانند.

مانگرو به اکوسيستمي اطلاق مي شود که از زمين هاي مرطوب حدواسط مناطق جزر و مدي دريا همراه به مجموعه هايي از گياهان بي نظير و جانوران خاص که در مناطق ساحلي و کنار تالابي اکوسيستم تکثير پيدا مي کنند تشکيل شده است.

مجموعۀ درخت زارهاي دريايي را در نوار باريکي از پناهگاههاي ساحلي، بين کمترين و بيشترين حد از سطح آب دريا که با تغييرات جزر و مد سواحل مناطق گرم و حاره اي در ميان «خورها» و « تالاب هاي ساحلي» و زواياي مناسب در مصب رودخانه ها رويش دارند مي توان ديد. اين جنگل هاي «غرق آبي» با موقعيت ويژه خود به جنگل هاي جزر و مدي يا جنگل هاي باتلاقي نيز موسوم هستند که نام عمومي ديگر آن « جنگلهاي مانگرو» است.

در گذشته محيط هاي جنگلي مانگرو به عنوان سرزمين هاي خشن و بي فايده در نظر مي آمد و به شيوه هاي مختلف تخريب مي شد به طوري که گسترۀ جهان به ميزان 80 درصد از جنگل هاي دريازي به دليل راه سازي، دفن غير بهداشتي ضايعات يا استفاده بيش از حد از سرشاخه هاي درختان و قطع يکپارچه آن براي استخراج هيزم و تهيه ذغال و ايجاد سيستم هاي کشت آبي تخريب شد و رو به نابودي نهاد.

به کمک استقرار يک سيستم مديريت زيست محيطي موثر مي توان شرايط متنوع طبيعي اين اکوسيستم جذاب را با ملحوظ داشتن شرايط حفاظتي به استنادارزش هاي ژنتيکي بسيارش سامان داده و از آن حفاظت نمود. براي اطمينان از چگونگي حفاظت، شناخت ارزش هاي اين سيستم در مقياس جهاني و محلي امري مهم است. اين شناخت براي طيف وسيعي از مناطق ساحلي که از ذخاير طبيعي ويژه اي برخوردارند صادق است. به هر حال در اين نگرش مي بايست علايق مردم محلي به حساب آيد تا با برنامه ريزي کاشت گونه هاي جنگلي و سيستم مناسب بهره برداري در هم آميخته شود. به علاوه، ترويج بيشتر پژوهش هاي پايه در ارتباط با اين اکوسيستم ضروري است زيرا مسئوليت حفظ ميراث هاي طبيعي بر دوش نسل کوني است تا سهمي براي نسل آينده باقي بماند.

ويژگي هاي جنگل هاي مانگرو

وجه تسميه: مانگرو واژه اي از هند غربي و مشتق شده از لغت پرتغالي Mango به معناي انبه و لغت انگليسي Rove به معناي بيشه است که به درختان و درختچه هايي اطلاق مي شود که در سواحل درياها و اقيانوسها قرار دارند و در آبهاي مناطق استوايي و نيمه استوايي اجتماعاتي را شامل مي شوند که پراکندگي آنها محدود به مناطق جزر و مدي مي شود.

ويژگي هاي گياهي:

مانگروها از هالوفيتهاي نهاندانه باتلاقي 2 هستند. شامل گياهاني تک لپه و دولپه اند واز نظر طبقه بندي داراي شباهت يکسان نيستند. مانگروها شامل 8 تيره و 12 جنس و حدودا 80 گونه مختلف اند و پراکندگي آنها محدود به جنوب شرقي اسياست (حدود 65 گونه).

عوامل موثر در پراکنش مانگروها

عواملي از قبيل شرايط آب و هوايي و جزر و مد و بافت و ساختمان خاک و شوري آب فاکتورهايي هستند که رويشگاه و پراکنش مانگروها را محدود و مشخص مي سازند.

1- درجه حرارت: اين گياهان محدود به نواحي گرم که ميانگين درجه حرارت هوا از 19 درجه سانتيگراد بيسشتر است هستند. مناطقي که ميانگين حرارت ماهانه آنها کمتر از 19 درجه سانتيگراد باشد در خارج از محدوده اکولوژيکي قرار مي گيرند. اين گياهان تحمل نوسانات زياد حرارت تا (10 درجه) را حتي در رويشگاههاي طبيعي خود ندارندو در اين شرايط رشد و توسعه آنها رضايت بخش نيست. به طور کلي در مکاني که مانگرو مي رويد آب هميشه گرم است.

2- موجهاي شديد کرانه و فعاليتهاي جزر و مدي: چون مانگرو به مکانهاي آرام مثل خورها و دلتاها نياز دارد، موجهاي شديد باعث محدود شدن توسعه مانگروها مي شوند. امواج شديد نهالها را از بين مي برند و رسوبات نرم را فرسوده مي کنند. به علت فرآيندهايي که در خاک و بستر رويشگاه رخ مي دهد بهترين پراکنش مانگروها را مربوط به مناطقي با بالاترين مد و پايين ترين جزر دانسته اند.

3- رسوبات دانه ريز: نهالهاي اين گياهان در خاکهايي که داراي بافت نرم شامل سيلت، رس و مواد آلي باشد به خوبي رشد مي کند و خاکهاي آتشفشاني محل رويش مانگرو را حاصلخيز مي سازد ( اگرچه رسوبات کوارتزي و گرانيتي خاکهاي فقيري هستند) به هرحال اجتماع گياهان مانگرو سبب تشکيل خاکهايي با عناصر بسيار ظريف و ريز با بافت سنگين مي شود که با مواد الي و ترکيبات بسيار غني سولفوره همراه است. منشا ترکيبات سولفوره را مي توان نتايج فرايندهاي زير دانست.

الف) احياي کربنات کلسيم آب در يا در مجاورت ماده آلي

ب) تحت تاثير تثبيت انتخابي اين سولفات در ريشه گياهان و احياي آن در بافت گياه در اثر متابوليسم درختان

به نظر مي رسد مادامي که خاکها در مرحله هوازي قرار دارند سولفوره و يقينا شور هستند چه اين خاکها در محل لب شور خليج هاي دهانه با کولابهاي ساحلي تشکيل مي شوند. وقتي اين خاکها به مرحله هوازي مي رسند سولفوره ها اکسيده مي شود و سولفاتهاي اسيدي مختلف که بيشتر از جنس آهن و همچنين آلومينيم و منگنز هستند ايجاد مي کنند و قسمتي از شوري آن هم در خاک باقي مي ماند.

درختان جنگلهاي مانگرو چگونه در آب رشد مي کنند؟

شناور بودن ميوه و دانه گياهان مانگرو بهترين مکانيسم توليد مثل و انتشار در شرايط خاص ساحلي است. دانه هاي بارور شده از همان ابتدا از گياه اصلي نمي افتد، بلکه از قاعده ميوه شروع به جوانه زدن مي کند و روي گياه ريشه و ساقه هاي نيزه مانند رشد مي کنند. اين مرحله يک تا سه سال طول مي کشد و گياهي با حدود يک متر طول، از گياه مادري جدا مي شود، داخل آب مي افتد و زندگي را مستقلا ادامه مي دهد. گياهان جديد روي آب درياها به حالت افقي قرار مي گيرند و به سرعت حرکت مي کنند و بعد از رسيدن به آبهاي تازه مثل تالاب ها به حالت عمودي در مي ايند تا ريشه ها به سمت پايين قرار بگيرند و بتوانند در گل و لاي، ريشه بدوانند. بعضي از گونه حتي مي توانند به مدت يک سال روي آب دريا معلق بمانند.

در گونه Avicenna marinaکه گونه بومي استان هرمزگان است نحوۀ تکثير به شکل ديگري است. در اين گونه و گونه هاي نظير آن، جوانه هاي بذر وقتي از گياه مادري مي افتد، هنوز داخل يک پوسته قرار دارند و در اين حالت روي آب شناور مي مانند که گاهي 3 يا 4 روز طول مي کشد و پس از تثبيت در خاک شروع به رشد و نمو مي کنند.

درختان جنگل هاي مانگرو چگونه آب شور دريا را به آب شيرين تبديل مي کنند؟

از خصوصيات منحصر به فرد گياهان مانگرو (حرا) که آنها را از ساير اکوسيستم ها مجزا مي کند، قابليت مقاومت به غلظت بالاي نمک در آب اطراف ريشه هاست. اولين خط دفاعي بسياري از گياهان مانگرو ممانعت از ورود نمک به داخل گياه به وسيله خاصيت نيمه تراوايي ريشه و جذب انتخابي و فيلتر کردن املاح است.

روش ديگر سازگاري، ترشح سريع نمکي است که وارد سيستم گياه شده است. برگهاي بسياري از گونه هاي مانگرو غدد نمکي ويژه اي دارد. به جرأت مي توان گفت اين سيستم، يکي از فعالترين سيستم هاي ترشح کننده نمک است که تا کنون شناخته شده است تا جايي که در گونه هايي از اين گياهان، مي توان نمک را بر روي يرگهاي آن ديد، ولي در برخي گونه ها که به واسطه مکانيسم اول از خشکي اجتناب مي کنند با ظاهري متفاوت جلوه گري کرده نمک به اندام هاي آنها نمي رسد و برگها شور نيستند.

جمع آوري نمک و تغليظ آن در برگهاي پير در حال ريزش پوسته مرده گياه، راهکار ديگري است که گياهان مانگرو براي رهايي از شوري به کار مي برند، علاوه بر اين فعل و انفعالات، وجود کوتيکول هاي پوسته موجود روي برگ درختان، واکسي بسيار ضخيم با پرزها و زايده هاي مو مانند متراکم براي کاهش فراتراوش آب و تعرق، از ديگر شاخص هاي درختان جنگل هاي مانگرو است.اين خصوصيات باعث کاهش جذب آب و کاهش ورود نمک ها که همراه با جذب آب به گياه وارد مي شوند مي گردد. در اين گياهان روزنه هاي برگ در زير برگ واقع شده اند که منجر به تعرق کمتر آب مي شوند.

بسياري از اين درختان در مقايسه با ساير گياهان سيستم ريشه گسترده تري در زير زمين دارند. البته ريشه هاي اصلي اين گياهان از عمق دومتري پايين تر نمي روند، که دليل آن کمبود اکسيژن در اعماق بيشتر زمين است.

شکل

از درختان جنگلهاي مانگرو در جهان چه استفاده هايي مي شود؟

تقريبا در اکثر نقاط دنيا از گونه هاي مانگرو به عنوان هيزم استفاده مي شود و در برخي مناطق، حتي به عنوان منبع اصلي درآمد مردم به شمار مي رود. در بنگلادش از چوب اين درختان براي تهيه چوب کبريت و کاغذ روزنامه استفاده مي شود. در اندونزي که از بزرگترين کشورهاي توليد کننده خمير کاغذ در دنياست، 20 درصد مواد خام اين خمير از گياهان مانگرو به دست مي آيد. در فيليپين و سوماتراي اندونزي نيز اين درختان نهايتا به کاغذ تبديل مي شوند.

بعضي گونه ها نوعي مواد خام بسيار مقاوم توليد مي کنند که علاوه بر استفاده ي آنها در صنايع چوب به شکل سنتي براي تهيه قند و الکل هم استفاده مي شود.

مناطقي که حد واسط رودخانه و دريا قرار دارند، در تمام دنيا از لحاظ اکولوژيکي و زيست محيطي، فوق العاده و به شدت حاصلخيزند. جنگل هاي حرا هم از اين قاعده مستثني نيستند و با توجه به ويژگي خاصشان، جايگاه خوبي براي رشد ماهي ها و صنعت شيلات هستند. بعضي از ماهيها بايد بخشي از چرخه زندگي خود را در جنگل هاي مانگرو سپري کنند. از اين ميان مي توان به رشد بعضي صدفها اشاره کرد که به ريشه گياهان حرا متصل شده و قابليت رشد و پرورش در تالاب ها و مرداب هاي اين جنگل ها را دارند.

بعضي از حلزون ها و ميگوها هم زندگي خود را مديون جنگل هاي حرا هستند. اما امروز به دليل آلودگي هايي که در سطح جنگل هاي ح

جنگل های حرا (مانگرو)

مطالب مشابه :

مقاله در مورد اکوسیستم

جنگل های حرا(مرتبط با جغرافیای 1)

جنگل حرا

جنگل های حرا (مانگرو)

جنگل های مانگرو

جنگل‌هاى حرا (مانگرو)

اکوسیستم جنگل های دریایی «جنگل های مانگرو» در جهان

عکس هایی از جنگل حرا

اکوسیستم جنگل های دریایی «جنگل های مانگرو» در جهان

جنگلهای حرا