با محل تولد پدر آشنا شویم

توفارقان، دهخوارقان
توفارقان باگذشته ای پرفرازونشیب ریشه درعمق تاریخ دارد .این دیارخاستگاه عالمان عارف وعارفان عاشق ومهد تمدن وعشق به ولایت ومملو از ارادتمندان علی (ع) وفرزندان بزرگوار اوست .تدین ، تعهد،شجاعت وغیرت وهمت وتلاش مرد وزن وپیروجوان این منطقه درهمیشه تاریخ زبانزد خاص وعام بوده ومی باشد. باغها وچشمه سارهای جاری وکوههای پرآب و برف ولاله زارها ومیوه های شیرین، معادن غنی ، بازارپررونق ومراکز صنعتی واقتصادی وتولیدی ، خاک کشاورزی مستعد وجاذبه های تاریخی وباستانی مردم تلاشگر این سامان همه وهمه دست به دست هم داده ، شهرستــــــــــــان ومنطقه ای زیبا وجذاب ودیذنی وپرشورونشاط بوجودآورده اند که درنوع خود کم نظیراست .قطعاً حضورمردم فهیم وفکور منطقه آذرشهر درعرصه های مختلف این تلاش مبین ذوق وسلیقه وهمت والای آنهاست که تا بحال ناشناخته مانده است . این همه عشق وشعور، همت و حماسه ای دیگر می طلبد که مجموعه ای ماندگار ازتاریخ – جغرافیا – استعدادهای فرهنگی واقتصادی مردم این دیاررا گرد آوری کند تا هرآنچه که درخصوص آذرشهر دردل تاریخ ثبت وضبط بر برآیندگان روشن شود .بگونه ای که آیندگان بویژه نسل جوان وتلاشگر ازآن بعنوان چراغ راه خود بهره گیرند. دراینجا ازهمه عزیزان ، پژوهشگران،علاقمندان وبخصوص جوانان خوش ذوق منطقه تقاضا می شود آثارباقی مانده دراین خصوص را برای دیگران وسایت شورایاران معرفی نمایند تا به همت همدیگر درمعرفی این شهرستان قدمهایی برداریم که متصدیان این وظیفه را به کار وتلاش واقعی مجبور سازد. موقعیت جغرافیایی : آذرشهر ازقدیمی ترین ومعروفترین شهرهای استان آذربایجانشرقی است .این شهر در۵۴کیلومتریجنوب غربی شهرتبریز و۲۰کیلومتری جنوب شرق دریاچه ارومیه ودرجنوب غربی کوههای سهند قراردارد .آذرشهرازشمال وشرق به شهرستان اسکووایلخچی وازغرب به دریاچه ارومیه وازجنوب به شهرستان عجب شیرومراغه هم مرز است وبرسرراه ترانزیتی آذربایجان به کردستان وکرمانشاه واقع گردیده واز سطح دریا ۱۳۶۸ مترارتفاع دارد . مرکز شهرستان ازنظر مختصات جغرافیایی نیز درطول جغرافیایی ۵۸ درجه و۴۵ دقیقه وعرض جغرافیایی ۴۵ درجه و۳۷ دقیقه قراردارد .

وجه تسمیه آذرشهر

نام اصلی این شهر دهخوارقان یا توفارقان بود که مطابق بخشنامه شماره ۴۷۶۸- ۱۶۰۳۹ ادارۀ ی انطباعات وزارت معارف و به فرمان رضا شاه پهلوی در تاریخ ۱۶/۴/۱۳۱۶ به آذرشهر تغییر نام یافت متن دستور تغییر نام بدین قرار است:

وزارت معارف. اداره ی انطباعات طبق نامۀی نمره ۵۳۷۹٫ مورخۀ ۱۶/۴/۱۶ ریاست وزرا به موجب پیشنهاد ایالت شرقی آذربایجان نام قصیۀ خیاو و مرکز ولایت مشکین به مشکین شهر تبدیل و اسم دهخوارقان به کلمه ی آذرشهر تغییر یافته و مورد تصویب پیشگاه اعلیحضرت همایونی گردیده است.

مساحت شهرستان آذرشهر ۱۵۴۸کیلومترمربع است که ۳/۳درصد ازکل مساحت استان آإربایجانشرقی راداراست . پستی وبلندی ها (کوهها): آذرشهر درمنطقه ای کوهپایه ای ونیمه کوهستانی واقع شده است که سرتاسر جنوب وشرق آنرا کوههای سهند غربی تشکیل می دهند که مهمترین آنها عبارتند از : قاف داغی – ترشکوه – قدمگاه (قبله داغی ) – عریان یا قرمزی گل داغی – اولیاء – یلی قیه – قافلانتی – اوجاداغ – گنبرداغی – پیرچوپان – آلمالوداغ – هرگلان داغی – کوههای جهنم و…… درحوالی نزدیک وچسبیده به شهر نیز تپه های کوچک چون یواداغی – قزل داغ وپیرقطران قراردارد که بنام تپه های شاهدمعروف هستند . همه کوههایی که نام برده شد عموماً برفگیر بوده وبزرگترین ومهمترین منبع رودخــــــــانه ها وآب قنات وچشمه سارهای آذرشهر واطراف آنرا تشکیل میدهند . رودخانه ها و چشمه ها : مهمترین رودخانه آذرشهر نوشین چای ( دهخوارقان چایی ) می باشد که تقریباً از ارتفاع ۳۰۰۰ متری ازذوب برف های زمستانی سرچشمه می گیرد وبعد از عبور از جنوب آذرشهر به طرف دریاچه ارومیه سرازیر می شود .طول این رودخانه ۵۶ کیلومتر می باشد . ازدیگر رودخانه های بنام آذرشهر عبارت است از : قوری دره – آلمالو – امیر دیزج – بیوک چای – گنبر و…… [i]چشمه معدنی تاپ تاپان : این چشمه درکنار جاده آسفالته آذرشهر – عجب شیر و درپنج کیلومتری مرکز آذرشهروسمت راست این جاده و درعمق ۷۰۰متری از جاده اصلی واقع شده است .بررسی های آزمایشگــــــــــاهی بعمل آمده نشان میدهد که رنگ آب این چشمه تیره – مزه ملح و گس و درجه حرارت آب ۱۸ درجه .ph[/b]آب قلیایی دارای گاز کربنیک وکربنات کلسیم ودارا ی کلر وسولفات ها ومنیزیم وآهن است . این چشمه درنوع خود کم نظیر بوده که متأسفانه زیاد مورد توجه مسئولین منطقه واستان واقع نشده ودرگذشته میتوانست در جذب گردشگر به شهرستان مورد استفاده قرار گیرد . مشابه این چشمه در تپه قزل داغ واقع شده که میتوان گفت این چشمه نیز از همان منابع زیر زمینی تاپ تاپان سرچشمه می گیرد . فعایت های اقتصادی مردم منطقه : ۱- کشاورزی وباغداری : شهرستان آذرشهر با باغات وسیع درسراسر شهرستان اعم ازمناطق شهری و روستایی است . عمده ترین محصولات باغی را (انگور – بادام – گردو – زردآلو – گوجه سبز – گل سرخ …) – انواع غلات (گندم – جو- باقلا – نخود…) – انواع صیفی جات کشاورزی ( سبزیجات – فلفل – کلم – کاهو … – هندوانه – سیب زمینی – پیاز – سیر – خیار – گوجه فرنگی تشکیل میدهد. همچنین درکوهها ودشت های شهرستان ودر کنار جویبارها گیاهانی مختلف می رویند که عمده آنها مصرف دارویی دارند واز گذشته های دور مردم برای درمان دردهای جسمــــــانی وشفای مریضان استفاده می کنند . ۲- دامداری : دامپروری ودامداری ازگذشته های دور درمنطقه آذرشهر درکنار فعالیت کشاورزی یک فعالیت اقتصــــادی محسوب می شود تاجایی که گفته می شد دامداری مکمل کشاورزی است و کشاورزی بدون دامـــــداری قابل دوام نیست چرا که مردم با دامداری درکنار کشاورزی به فواید دیگری نیز ازلحاظ کشاورزی دست می یافتند : الف) کود سالم جهت حفظ حاصلخیز ی وتقویت خاک تهیه می شود . ب) ازراه کشت علوفه مانند یونجه وشبدر که غذای دام است ،تقویت وحاصلخیزی خاک فراهم می شود . ج) با تغذیه دامها ازمحصولات کم ارزش کشاورزی چون ذرت و… میتوان سایر محصولات پرارزش دامی بدست آورد . ۳- زنبور داری و مرغداری و …. از دیگر بخش های فعالیت های اقتصادی مردم منطقه است که قابل تأمل و شناخت علاقمندان می باشد . ۴ – صنایع دستی : درمنطقه آذرشهر از گذشته های دورو دراز دهها کارگاه پتوبافی وحوله بافی وقالــــــــــی بافی مشغول فعالیت بوده وهستند که عمده تولیدات این بخش زحمتکش به سایر شهرهای کشور صادر می شوند که متأسفانه دراین اواخر این صنایع محلی دچار تزلزل شده وبه حمایت مسئولین نیاز بیشتری احتیـــــاج پیدا کرده اند و اتحادیه های حمایتی میتوانند نقش عمده ای را جهت توسعه این صنایع ایفا نمایند چرا که اکثر کارخانه ها وکارگاههای قالی بافی در درون خانه های مردم متمرکز گشته ومعاش بسیاری از مردم منطقه ازاین راه تأمین می شود . ۵- صنعت تهیه وصادرات خشکبار : خشکبار ازمیوه ها که درصنایع غذایی ماده اولیه محسوب می شوند تهیه می گردد .خصوصیات بعضی از میوه های شهرستان آذرشهر به قدری مساعد است که از دیرباز از آن خشکبار اعلاء بدست می آورند . البته به عمل آوردن بعضی ازانواع خشکبار مانند بادام ، گردو ، فندق ، زحمت چندانی ندارند .لکن تهیه خشکبار از انگور ، زرد آلو ، قیسی وامثال آن مستلزم کارگاه وزحمت ومراقبت بیشتری می باشد . آذرشهر پس از مراغه درسطح استان آذربایجانشرقی جایگاه خاصی درتهیه وصدور خشکبار به سایر کشورها وشهرها دارد . ۶- صنعت تولید لپه ( آذرشهر ) : لپه آذرشهر که شهرت جهانی دارد و درجای جای ایران همه لپه آذرشهررا می شناسند. مجموعه وکارخانه های تولید وتبدیل دراین شهرستان بسیار است و سالانه هزاران تن لپه تولید و به تمامی شهرهای کشورمان صادر می گردد .لپه آذرشهر خوشرنگ ، مرغوب ، زودپز واعلاست وامروزه این صنعت به طرف مکانیزه شدن کامل از روش سنتی وقدیمی قدم برمیدارد ومسئولین منطقه با همکاری اصحاب این صنعت میتوانند درتوسعه شهرستان نقش بسزایی ایفا کنند و مشهور است که صاحبان این صنعت سرمایه دار ترین افراد شهرستان می باشند اما به جهت عدم برنامه ریزی مسئولین این سرمایه عظیم پس از تولید دراین منطقه به شهرهای بزرگ کشور فراری می شوند ، درصورتیکه این سرمایه های کلان و بزرگ میتوانند درخدمت خود منطقه دربخش های دیگر فعالیتهای اقتصادی قرار گیرند . به هرحال شهرت لپه آذرشهر باید برای مردم آذرشهر محفوظ بماند.

توفارقانین گورملیلی

الف) چشمه چهارسو:

این چشمه در محله ستوباد آذرشهر، در میدان کوچکی که محل تقاطع چهار کوی باریک است، قراردارد طاقی مثمن با هشت ستون چوبی بر روی چشمه سایه افکنده و ستونها سرستونی به شیوه صفوی دارند. ظاهراً طرح این طاق و سنگ چین چشمه مانند چشمه های جلوی مساجد بزرگ استانبول ترکیه است که در سال های اخیر از سوی اداره میراث فرهنگی جهت بهسازی تخریب و مدتها است به صورت نیمه تمام رها شده است.

ب) گورستان پیرحیران:

این گورستان به نام خواجه یوسف دهخوارقانی ملقب به پیرحیران یا باباحیران معروف شده است در وسط آن اطاق کوچکی وجود دارد که قبر خواجه یوسف در آن قرار دارد این مقبره در سال ۱۱۵۱ هجری قمری توسط حکم بیگ بن زکریا بیگ تعمیر شد. تاریخ وفات پیرحیران ظاهراً محرم سال ۶۷۰ هجری قمری بوده است. تنها آثار باقیمانده فعلاً قبر مذکور بوده و سنگ های حکاکی گورستان توسط افراد سودجو به محل های دیگر حمل و گورستان کلاً تخریب و به محل بازار هفتگی تبدیل شده است.

ج) مسجد چهارسو ستوباد:

در نزدیکی چشمه چهارسو واقع شده است دارای ۱۸ ستون چوبی با سرستون های چوبی است که تقلیدی از سرستون های دوره صفویه است بنای نخستین مسجد فروریخته و چندبار تعمیر و تجدید بنا یافته، سرانجام به صورت کنونی در آمده است.

د) مسجد رومیان

مسجد رومیان سقفی چوبی دارد و مدخل سر در آن فاقد طاق و کتیبه ای است فقط دو پایه سنگی خوشتراش مارپیچی به شیوه صفوی از بنای سابق آن بجا مانده که آنها را در دو طرف در ورودی مسجد کار گذاشته اند در زیر مسجد چشمه ای جریان دارد که در سال های اخیر مسجد تجدید بنا گردیده و به مدل امروزی ساخته شده است.

هـ) مسجد محراب:

در محله محراب واقع شده و به همین جهت به مسجد محراب معروف گردیده است طاق مرمرین درب ورودی آن از شاهکارهای هنر حجاری به شمار می رود، در پیشانی آن کتیبه ای با خط ثلث درشت عبارت در قال (الله سبحانه و تعالی و تقدس) و در متن کتیبه با خط جلی آیه شریفه ای در (سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین) و در گوشه پایین رقم (کتبه عبدالله) و در زیر حاشیه کتیبه با خط ثلث ریز و خفی عبارت (عمل اسناد ملک علی بن استاد حسن علی حجار چوپانی) به طور برجسته کنده شده است. متن کتیبه و حواشی آن و سایر قسمت های طاق مرمرین همه با ختایی و شاه عباس و اسلیمی گلدار و ماری و اژدر دهنی برجسته زینت یافته است، با اینکه سقف مسجد بارها فرو ریخته و تعمیر شده، ولی طاق مرمرین درب ورودی از حوادث مکرر به سلامت جسته است.

و) آثار بادامیار:

بادامیار یا قدمگاه، روستای در ۱۲ کیلومتری جنوب شرقی آذرشهر است گورستان تاریخی بادامیار بر روی پشته ای قرار دارد و سنگ نبشته ها و حجاری ها و مجسمه های متنوعی در آن به چشم می خورد، سنگ نبشته ها و الواح قبور به خط کوفی و ثلث نو است، خطوط کوفی اغلب شیوه ای نزدیک به تعلیق دارند و بهترین نمونه آنها نوشته های سنگ قبر خواجه علی و پیرچوپان است، اما سنگ نبشته های ثنث تقریباً همه یکنواخت و یک دست است و نشان می دهند که در روزگاری کنده شده اند که مذهب جعفری در آذربایجان رسمیت و عمومیت یافته و محبت خاندان نبوت در دلها جا گرفته و نام ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین، زینت بخش کتیبه های قبور بزرگان علم عرفان شده است.

ز) آثار تورامین:

روستای متروک تورامین در چهل کیلومتری تبریز، بین شهرهای ایلخچی و ممقان واقع شده است طاق سنگی سر در مسجد در کنار استخری در ساحل شمالی رودخانه تورامین افتاده است در قسمت بالای این طاق سنگی آیه شریفه (و ان المساجد لله فلاتدعو مع الله احداً) با خط ثلث درشت و در پایین آن عبارت (امر به عمارت هذا المسجد المبارک الخواجه ملک بن عبدالله سندی ۹۲۰) و در دست چپ کتیبه در الفقر گیچی بیگ بن غیاث الدین با همان خط و شیوه و کمی ظریفتر بطور برجسته کنده شده است، نوع سنگ کبود و محکم است، از سنگ چین پایه‌های مسجد نیز در چند نقطه نمونه ای به جای مانده است و الان آثار فوق به صورت متروکه می باشد.

ح) اولیای قاضی جهان:

روستای قاضی جهان از توابع گوگان در چهار کیلومتری شمال غربی آذرشهر قرار گرفته است بقعه ای گنبدواری در جنب مدرسه فجر و رضوان فعلی قرار دارد. دیوارهای بقعه سنگی و گنبد آن آجری است، کف بقعه هفت پله پایین تر از سطح تپه است و در داخل آن گوری وجود دارد که روی آن با کاشی های سبز رنگ ساده شش ضلعی پوشانده شده است، نام صاحب آن معلوم نیست ولی مردم می گویند این اولیا به معنی پیر و عارف و پارسا است شب های جمعه مردم روستا در آن گرد آمده و شمع روشن می کنند و شایع است که هر شب جمعه از قبر اولیا نور سبز رنگی ساطع می شود.

ط) پیر جابر ممقان:

قبر پیر جابر در ممقان واقع است این قبر سنگ نبشته و کتیبه ای ندارد فقط سرلوح قبر بر رویه ای درونی دیوار غربی زاویه، و چهار قطعه سنگ کم عرض که مجموعاً قسمتی از کتیبه دیوارهای یک قبر قدیمی را تشکیل می دهند به کره بیرونی دیوارهای غربی و جنوبی زاویه نصب گردیده است دو قطعه از سنگ نبشته ها تاریخ ۱۱۳۵ هجری قمری دارد.

ی) تپه باستانی شیرامین:

تپه باستانی در روستای شیرامین قرار دارد که در هفده کیلومتری جنوب غربی آذرشهر واقع شده است چند قطعه سنگ نیمه صیقل شده که تصور می رود از وسایل دفاعی مردم قدیم این ناحیه بوده، در آنجا بدست آمده است.

ک) تپه پیر قطران:

سه تپه ساحل جنوبی رودخانه آذرشهر پشت سر هم قرار گرفته اند که به تپه های آتشکده یا تپه پیر قطران معروفند سطح بالای تپه از سنگ های آتش نشانی قیرگون درشت که در طول سده ها در مسیر رودخانه ها سائیده شده اند پوشیده شده است، در چند جای تپه حفاری به عمل آمده و قطعات بزرگ خمره های سفالی بدست آمده است، ظاهراً این تپه روزگاری معبد یا گورستانی بوده است و سنگها را مردم آن زمان در آنجا گرد آورده اند.

ل) تپه مصلی:

در انتهای خیابان امام آذرشهر در ساحل شمالی رودخانه دهخوارقان واقع است که مردم محل آن را (یوواداغی) یا (دوواداغی) و خواص (مصلی داغی) می نامند. بالای تپه پوشیده از الواح و سنگ نبشته های قبور است و درمیان آن نه تنها کتیبه های تازخ، بلکه سنگ نبشته ها و قطعه سنگ های مفقود و منقش فراوانی نیز به چشم می خورد که اغلب به سده های ۷ و ۸ هجری قمری است در وسط این گورستان، مصلی یا نمازگاه بزرگی به طول و عرض متجاوز از یکصد متر تعبیه شده است که سطح آن حدود یک متر از کف گورستان بلندتر است، محراب آن سنگ و آجر بنا گردیده است سنگها مربوط به قبور دوران های پیشین است فقط طاق سنگی منقوش وسط محراب سنگ قبر مرمرین به طول عمودی به دیوار نصب شده که در روی آن چند بیت فارسی و دو آیه قرآن مجید و چند عبارت عربی به خط ثلث دل انگیز بطور برجسته کنده شده و چند ترنج و اسلیمی خوش طرح بر زیبایی آن افزوده است ظاهراً حجاری سنگ در سده‌های ۸ و ۹ هجری قمری صورت گرفته است.

م) قبرهای تاریخی و بزرگ روستای ینگجه از توابع آذرشهر

دارای قطعه سنگ های بزرگی است که حجاری آنها اعجاب انگیز است، هنگام تبدیل این گورستان به دبستان، اغلب سنگهای حجاری شده و کتیبه ها و مجسمه های سنگی آن را خرد کرده در پای دیوار مدرسه بکار برده اند و فقط سه قطعه بزرگ با حجاری زیبا سالم مانده است که در حال حاضر در پای دیوار مدرسه افتاده است و دو سه نوشته هایی به خط کوفی تزئینی و ثلث دارند.

پراپر پراپر نام یکی از محله‌های قدیمی و اصلی آذرشهر در آذر بایجانشرقی است که دارای یک میدان اصلی و یک راسته می‌باشد.
روی دیوار مسجد پراپر سنگ مقدسی نصب شده که اثر کف دست بر روی آن نمایان بوده که منتسب به علی می‌باشد و با نام علی پنجسی(پنجه علی) مشهور و متبرک است مسجد پراپر واقع در میدان پراپر قدمتی چند صد ساله دارد که البته اخیرا بازسازی شده است همچنین چنار پراپر یکی از شگفتی‌های گمنام ایران می‌باشد که میتوان گفت قدمتی بالای هزار سال دارد و در موزه آذربایجان نیز به این واقعیت اشاره شده با وجود آثار سوختگی در داخل این چنار مردم هر ساله شاهد سر سبزی این چنار هستند . در ادامه تصاویر مربوطه را برای دوستان می گذارم. برای مشاهده تصویر بزرگتر بر روی آنها کلیک کنید، همچنین اسامی مناطق بر روی عکسها نامگذاری شده است.