دو مقاله جدید درباره شاهنامه

 

دو مقاله جدید درباره شاهنامه به مناسبت روز بزرگداشت فردوسی

اردیبهشت ۱۳۹۱

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

به نام خداوند جان و خرد

خرد بر سر جان

نامگانۀ دکتر احمدعلی رجائی بخارایی

 

 

 

 

به درخواست و کوشش

دکتر محمدجعفر یاحقی

دکتر محمدرضا راشد محصل

سلمان ساکت

تهران: انتشارات سخن با همکاری قطب علمی فردوسی­شناسی

چاپ اول 1391

 

 

روايتي ديگر از به­آسمان­رفتن كيخسرو

دکتر آرش اكبري مفاخر

دانشگاه فردوسی مشهد

 

                  

مقدمه

كيخسرو، از برجسته­ترين شخصيتهاي اسطوره­ها، حماسه­ها و داستانهاي ايراني است كه نقشهاي بسيار گوناگوني در ادبيات ايران دارد. از ويژگيهاي برجستة كيخسرو كه در اين مقاله بدان پرداخته­مي­شود، زندگاني جاودانة وي است. اين ويژگي آموزه­اي بسيار مهم در پرداختهاي اساطيري، حماسي، عرفاني و داستاني از شخصيت كيخسرو است. كهنترين اشاره به جاودانگي وي در متن اوستايي آفرين پيغامبر زردشت[1] (بند 7)آمده­است:

- a-ýaskem, a-mahrkem bavâhi ýatha kava husrava.

(Darmesteter, 1892: II, p. 659؛ دستنويس د 30: ص19، س 1-3)

بي­درد، بي­مرگ باشيد، همانند كيخسرو.

و همچنين گزارش زند آن در زند خرده­اوستا (Dhabhar,  1927: p. 183, l. 22؛ دستنويس د 30: ص19، س 3-4):

- a-ǰask, a-marg būdan čiyōn Kay-hūsraw

          بي­درد، بي­مرگ باشيد همچون كيخسرو (عفيفي، 1374: ص124، بند 7).

 و ترجمة فارسي زردشتي آن در روايات داراب هرمزديار (ج2/ ص401/ س15):

اجسك [= بي­درد]، امرگ [= بي­مرگ] بيد چون كيخسرو.

از اين­رو در متون پهلوي از كيخسرو در رديف جاودانان نام برده شده­است (كريستن­سن، 1381: ص219-224). در دينكرد هفتم (Madan, 1911: II, 673, 19؛ راشدمحصل، 1390: بخش10، بند10)، دينكرد نهم (Madan, 1911: II, 805, 14-15؛ تفضلي، 1344: ص53) و داتستان دينيگ (Anklesaria, 1976: 35, 2)، وزيدگيهاي زادسپرم (Anklesaria, 1964: 35, 6؛ راشد محصل، 1385: ص100) وي يكي از هفت­جاودانان است. در مينوي خرد (تفضلي، 1379: بخش26، بند59-63) از ياوران سوشيانث به­شمار مي­رود. در روايت پهلوي (Dhabhar, 1913: 48. 39؛ ميرفخرايي،1367: ص61) و  دينكرد نهم (Madan, 1911: II, 817, 16-18؛ تفضلي، 1344: ص95) وي با سوشيانس كه خويشكاري بازآرايي جهان را دارد، بر ايزد واي ـ كه او را در پيكر شتري درآورده ـ سوار است، ديدار مي­كند. در متون فارسي زردشتي روايات داراب هرمزديار (اونوالا، 1922: 2/ 69/ 11-15) و صد در بندهش (دابار، 1909: بخش35، بند51) نيز به جاودانگي كيخسرو اشاره شده­است.

    جاودانگي كيخسرو سرچشمه­اي نيز در فروشي وي دارد. فروشي كيخسرو پيش از زايش به زمين مي­آيد و نريوسنگ را از كشتن كيكاوس بازمي­دارد. در روايت دينکرد نهم (Madan, 1911: II, 816, 10-15؛ تفضلي، 1344: ص92) پس از ستاندن فرّه از کاوس، سپاهيان او از بلندای آسمان به زمين می­افتند، اما خود کاوس همچنان تا دريای فراخکرت در پرواز است. نريوسنگ، پيام­آور اهورامزدا، در پی کاوس می­تازد تا او را بکشد، اما فروهرِ کيخسروِ نازاده بانگی بلند برمی­دارد که مبادا کاوس را بکشی؛ زيرا از او سياوش زاده­می­شود و از سياوش من زاييده­می­شوم که پادشاه تورانی، افراسياب را گريزان می­کنم. با سخن فروهرِ کيخسرو، نريوسنگ آرام می­گيرد و کاوس زنده­ می­ماند (تفضلي، 1344: ص95؛ بهار، 1375: ص192):

نکردش تبـاه از شگـفتی جهان             همی بودنی داشـت اندر نهـان

سياوش ازو خواست آمد پديد              ببايست لختی چمـيد و چريد

(شاهنامه: 2/97/394- 395)

    اما مهمترين اشاره دربارة «به­آسمان­رفتن» كيخسرو در متن پهلوي رسالة ماه­فروردين روز خرداد (بند 20-21، 23)(1897-1913: 155-159 Jamasp-Asana,)،آمده است:      

20. māh farwardīn rōz ī hōrdād Kay-husrō Siyāwaxšān Frāsiyāg ī tûr kēn ī pid ī xwēš bē ōzad.                                                                       

21. māh farwardīn rōz ī hōrdād Kay-husrō siyāwaxšān pad škōh ō  garōdmān šud.           

23.  māh farwardīn rōz ī hōrdād Kay-husrō Siyāwaxšān padixšāyīh ō Luhrās abespurd, xwad pad pērōzgarīh ō garōdmān šud. 

ماه­فروردين روز خرداد، كيخسرو سياوشان، افراسياب توراني را براي كين پدر خويش بكشت.

ماه­فروردين روز خرداد كيخسرو سياوشان با شكوه به گروتمان[2] شد.

ماه­فروردين روز خرداد كيخسرو سياوشان پادشايي را به لهراسپ سپرد، خود به پيروزگري به گروتمان شد (كيا، 1335: 8-9؛ عريان، 1371: 141، 321).

همچنين در ترجمه­هاي فارسي زردشتي آن:

-         ترجمة رسالة ماه­فروردين روز خرداد به نثر فارسي زردشتي در روايت كامه بهره (Kāma Bohra) كه در 896 يزدگردي(←Dhabhar, 1932: Ivi) گردآوري شدهاست:

ماه­فروردين روز خورداد كيخسرو سياوخشان افراسياك توژ[3] به كينة پدر خويش پي­آوزد[4].

ماه­فروردين روز خورداد كيخسرو سياوخش به كيهان از، دست واكرد، په[5] پيروزگرش سوي گروثمان شد.

ماه­فروردين روز خورداد كيخسرو سياوخش، پادشاهي اوي[6] [به][7] لهراسپ اوسپرد و خود په پيروزي اوي گروثمان شد. (اونوالا، 1922: 1/ 521-523)

-         ترجمة انوشيروان پسر مرزبان (988- 998 يزدگردي)(آموزگار، 1349: ص185) به نظم فارسي زردشتي در كتاب وصف امشاسفندان با عنوان «اندر صفت خردادروزِ فروردين­ماه»:

به خرداد كيخسرو اَزرمان[8]         شده وي به فيروزي گروثمان 

به لهراسپ شاهي به خرداد داد   ز عدلش جهان گشت آباد و شاد

به خرداد كين پدر بازخواست     ز افراسياب او جهان كرد راست

        (اونوالا، 1922: 2/ 173/ 18-20)

    دربارة مكاني كه كيخسرو در آن جاودانه مي­شود بندهشن (بهار، 1380: 140؛Pakzad, 2005: 33. 14) گزارش مي­دهد: «در همان هزاره، كيخسرو افراسياب را كشت، خود به كنگ­دژ شد و شاهي را به لهراسب داد.» و در شرح جاودانگي كيخسرو در روايات داراب هرمزديار (اونوالا، 1922: 2/ 65/ 15) آمده­است: «شاه­كيخسرو اَهوش است، در كنگ­دژ است و مينوخورش است.»

    آموزة به­آسمان­رفتن كيخسرو در متون عربي و فارسي نيز بازتاب گسترده­اي داشته­است. طبري (1879: ج1، ص366-367) مي­نويسد كه كيخسرو سرانجام پس از آرامشي كه براي ملك خود فراهم كرد به پادشاهي بي­رغبت شد، لهراسب را جانشين خود كرده و پنهان مي­شود و كسي از مرگ وي اطلاعي ندارد. بلعمي (1380: ص434) نيز به ناپديدشدن وي اشاره مي­كند. ثعالبي (1963: ص237، 243) يادآوري مي­كند كه كيخسرو پس از سپردن پادشاهي به لهراسب از پادشاهي كناره­گيري مي­كند. با فرماندهان و ويژگان خود بدرود مي­كند و بي­آماج به راه افتاده و گرد جهان مي­گردد و پس از اين ديگر كسي از وي آگاهي و نشاني نمي­يابد. بيروني(1377: ص329) نيز به اين رويداد در ششم فروردين اشاره مي­كند.

    اما كاملترين روايت دربارة پايان كار كيخسرو در شاهنامه آمده­است:

پس از آنكه كيخسرو افراسياب را مي­كشد و كشور را سروسامان مي­دهد، درپي ديدار با سروش، لهراسپ را برخلاف نظر بزرگان و پهلوانان به پادشاهي انتخاب مي­كند. پس از آن از پادشاهي كناره­گيري كرده و به سوي مكان نامعلومي حركت كرده، ناپديد شده و ديگر كسي از وي نشاني نمي­يابد (شاهنامه: 4/ 360-369).

   عروج كيخسرو مضمون مناسبي براي حكيمان، فيلسوفان و عارفان بوده­است. سهروردي در الواح عمادي (بند95) بنابر باورداشتها و دريافتهاي خود روايتي از اين عروج ارايه مي­كند:

دوم او از ذريت او ملك ظاهر كيخسرو مبارك كه تقدس و عبوديت را برپاي داشت، از قدس صاحب­سخن شد و غيب با او سخن گفت و نفس او به عالم اعلي عروج كرد و متنقش گشت به حكمت حق­­تعالي و انوار حق­تعالي او را پيدا شد و پيش او بازشد. و معني «كيان­خرّه» دريافت ... و پدر او را بخواند و بشنيد كه او را مي­خواند، اجابت كرد و هجرت كرد به حق­تعالي، ترك كرد ملك جملة معموره، و حكم محبت روحاني را ممثل گشت به ترك خويشان و وطن و بيت، روزگارها چنان ملكي نديد و به­جز ازو پادشاه ياد ندارد، و قوّه الهي او را حركت فرمود، بيرون آمد از ديار خويش. درود باد بر آن­روز كه مفارقت وطن كرد، روزي كه به عالم علوي پيوست.

    در نگاه سهروردي كيخسرو به دليل داشتن «كيان­خرّه» و «خرّه­ايزدي»(حكمه الاشراق، بند 166) به اين عروج دست يافته­است. شارحين حكمه الاشراق نيز به پيروي از روايت سهروردي، كيخسرو را از حكماي فارس پنداشته و او را خليفه الله ناميده­اند (شهرزوري، 1372: ص23، 473؛ قطب­الدين شيرازي، 1379: 17، 22، 418؛ الهروي، 1358: 9، 14).

    عطار نيز در الهي­نامه (ص258-259) روايتي با رويكرد عرفاني از عروج كيخسرو ارايه نموده­است. در اين روايت كيخسرو با نگريستن در جام جم [يادآور روايت سهروردي (لغت موران، بند5) از جام گيتي­نماي]، در مي­يابد كه كمال زندگي براي وي ترك دنيا و همانا مرگ است و نقش جاوداني را در بي­نقشي مي­تواند بيابد و پس از اين درك و دريافت:

          چو مردان تركِ بودِ كم­بقا گفت             شهادت گفت و بر دست فنا خفت

          مگر لهراسب آنجا بود خواندش            به جاي خويش در ملك نشاندش

          به غاري رفت و برد آن جام با خويش    به زير برف شد ديگر مينديش

          كسي كو غرقه شد از وي اثر نيست        ازو ساحل­نشينان را خبر نيست

    در برخي از مرامهاي خاص عرفاني نيز رويكردهاي ويژه­اي به عروج كيخسرو شده­است:

-        روايت بهرام بن فرهاد در شارستان چهارچمن (ص127، 130):

كيخسرو از زمين با جسد عنصري جدا شد. جمعي از كبار مورخين از قدما و متوخرين درين شريك­اند و غيبت او را مصدق مي­دارند مگر جمعي كه از علم تتبع و اطلاع بر كماهي واقعيات گفته­اند كه در كوه كيلوُبه در دمه بمرد و آن غلط است، چه جمعي بر آن ناظر بودند كه او غايب شد و ديگر جمعي از اهل كشفِ شهود او را دريافتند و با او صحبت داشتند ... راي بعضي از محققين پارسي آنكه اكنون كيخسرو با بدن مثالي است.

-        روايت كيخسرو اسفنديار در دبستان مذاهب (ج1، ص161):

در رمزستان پارسيان آمده كه كيخسرو به اين فرّ [يعني نشستن آزادگان و رسيدگان و كاملان] زنده­است. ... گفته­اند كه چون اين عمل به كمال رسد، بيم مرگ برخيزد، تا در تن بود، خلع بدن تواندكردن و باز به تن پيوستن و بيمار نشود و قادر بود بر جميع كارها. گفته­اند كه چون كيخسرو در اين عمل كامل بود دل او از بودن در اين­جهان بگرفت، از مردم كران پذيرفته، از تن جدا شده، به مجردات پيوسته، زندگي جاويد يافت.

    در ميان روايتهاي شفاهي نيز سرنوشت پاياني كيخسرو جايگاه ويژه­اي دارد و روايتهاي گوناگوني دربارة آن آمده­است: برخي از راويان برآنند كه «وي در كوه دنا غايب شده­است و در آنجا زندگي مي­كند و يك­روز بيرون مي­آيد»(انجوي، 1354: ص278؛ دوستخواه، 1353: 89-90). مكانهاي ديگري از جمله دهكدة برفيان بروجرد، كوه گشار در جيرفت، كوه بهلول در دالاهو و.... امده­است (انجوي، 2537: 168-182).

در روايتي ديگر آمده­است:

وقتي خوب از شهر خارج شدند ديدند ابري در آسمان پيدا شد و بنا كرد به برف­باريدن، به­قدري برف آمد كه سوار با نيزه­اي كه در دست داشت ناپديد مي­شد، همان­طوري كه شاه گفته­بود همة لشكريان زير برف رفتند به­جز گيو و گودرز و در همين وقت هوا تاريك شد و كيخسرو ناپديد شد و مي­گويند كيخسرو به آسمان رفت (انجوي، 1354: 296).

و همچنين در چند روايت ديگر آمده­است كه:

كيخسرو نمرده و زنده است و معتقدند زماني كه حضرت صاحب­الزمان (ع) ظهور كند، كيخسرو سوار بر اسب مي­شود و به ياري آن حضرت مي­شتابد و در ركاب آن حضرت شمشير مي­زند (همو، 1354: ص296-297)

در طومار جامع نقالان، هفت­لشكر (ص469)، نيز پس از پيروزي كيخسرو بر افراسياب، لهراسب را جانشين خود مي­كند. پس از آن لباس سفيد پوشيده و روي در بيابان مي­نهد. شبانه در كنار چشمة آبي به استراحت مي­پردازد و فردا صبح هيچ نشاني از كيخسرو برجاي نمي­ماند.

   

      به پيرو اين مطالب يكي از منابع مطالعاتي در اساطير و حماسه­هاي ايران زبان و ادبيات گوراني رايج در كرمانشاه و اورامان است (بلو، 1383: 2/ 544، 555). در يكي از اين روايتها آمده­است:

بدي نامش كيخسرو پاك­طين                       پس از فوت كاوس در سرزمين،       

نشستي به تخت كيان از صواب                    نمودند املاك توران خراب            

فناكرد افراسياب هم بكين                            بدي تابع امر جان­آفرين

به امر خدا پس به الوندكوه                          شدي غيب آن پادشاه نكو

(شاهنامة حقيقت: بيت 259-263؛ همچنين 3159-3169)

اما يكي از كاملترين و مهمترين اين روايتها پس از شاهنامه روايت دستنويس هفت­لشكر گوراني (برگ326-327) است كه پس از تصحيح متن گوراني، آوانگاري و ترجمة آن آورده­مي­شود.

 

متن گوراني

1        واچوم داستان، كيانان پيش                  ژي ورتر سالان، چيش كردن به چيش

          جنگ­نامة رستم، چني ابليس­شاه             داستان بلكيس، شاي خاورمأوا

          ظاهر بكريم، واته­شان ژي ور               ايدن اميدن، نه قاپي داور

          يك­شب كي­خسرو، زاده[9] كي­كيان          شخصي نه خواو[10] دا، بكردش عيان

5        واتش: كي­خسرو!، ونت عيان بو            عمرت باقين، بواچون پي تو

          مبو نماني، ژي دُنياي[11] روشن              تشريف بورين، پري دماون

          حكم كردگار، وي طوره بين                فردا روان بو، جاي نيشتن نين

          كي­خسرو شنفت، ژ هاتف خبر             سحر[12] هوريزا، نكردش مدار

          جار دا به ايران، تمام سراسر                سان دا سرداران، دليران ژي ور

10      بگِ بگلران، شاه كمرلال                     گشت اولاد سام، رستم چني زال

          يك­سر خبر كرد، ايران سراسر              آمان و پابوس، شاه دلاور

          جماجم جم بين، نه قاپي خسرو            ريزان نه روي خاك، مدران به ادَو[13]

          شاه وات و پي­شان، بلي سرداران!                   گردن آزاد كن، تمام گشت ياران!

          ار خاس و ناخاس[14]، چني­تان كردم                 ايسا ها ژي دون دُنيا ويردم

15      ويردم ژي دون، دورانِ پُرفن[15]             مبو راهي بوم، پري دماون

          جاي نيشتن نين، تمام دليران!               ها من ويردم، ژ ملك ايران

          ساكه ايدش وات، شاه كمرلال              رو كرد به رستم، به ديدة ملال

          هم واتش به زال، شاهِ دل­­ نه­جوش                   امانت ايدن، مكن فراموش

          امانت لهراسب، مدرومَ پي­تان               ايوه موينين، و بخت ويتان

20      بنيرون و تخت، فرزند دل­ريش             پادشاهي من، بدرون و پي­ش

          تاج شاهي من، بنيرو و سر                  حكمش روا بو، چون شاهان ژي ور

          ساكه پيلتن، شنفت اي[16] احوال             دست كرد به زاري، رستم چني زال

          گريوان و سوز، و زاري گرين              ريزانْ به سر دا، سيلاب اسرين

          تمام ايراني، سردارانِ سر                    شين و[17] شور كردن، چون روز محشر

25      كي­خسرو پي­شان، بدا دلالت               هني مكرون، شين و زلالت

          يه رضاي حقّن، مكرون زاري               پنا بَن و ذات، پروردگاري

          ساكه ايدش وات، سُوار بي و زين                   روانة راه بي، و ديدة اسرين

          هرچند رستم وات:، اي شاه دلاور!                   موقوف بكره، مچو وي سفر

          اي راگه مچو، موقوفش به­كر                دُماي[18] تو ايران، خاپورن يك­سر 

30      شاه واتش: رستم!، ورگِردم نِين             كار خداوند، وي طوره نِين

          رستم هم شرط كرد، چني كردگار           دُماي كي­خسرو، شهزادة نامدار،

          هني من خدمت، نكم و هيچ­كس           تا دُنيا بُنيا، عمرم زنده هس

          ساكه ايدش وات، خسرو بي روان                   گيليا به دما، جهان­پهلوان

آمان به دُما، سرداران سر                    كردن شين و شور، چون روز محشر

35      اوسا ژو دما، رستم هوريزا                   لهراسب آورد، نه­ روي تخت نيا

          تاج مرصّع[19]، نيا نه روي سر                بست نه كمرش، طلابندْ كمر

          تمامي ايران، جار بدا يك­سر                لهراسب شاهن، بذانن خبر

          هركس نذانان، بذانان كه ­شان               خسرو سفري، دماون مأوان

          هني ژي حرفه، مكن چون و[20] چند        خسرو راهي بي، پري دماوند

40      تمام ملك ايران، كردن باخبر                سكه­ش دا و سيم، سكة سيم و زر

          حكمش روا بي، و بي­خوف و[21] بيم        چپران بردن، پري هفت­اقليم

          حكمش نمانا، چون شاهان ژي ور                   قرار دا ايران، تمامي يك­سر

          رستم ژو دُما، هوريزا و پاه                  همت­خواهي كرد، ژ لاي پادشاه

          چني زال زر، شير بي­انديش                 روانة راه بين، پي مكان ويش

45      رستم ساكن بي، نه شار زابل                لهراسب شاهيش، بي و مقابل

          ايشان بمانون، ياران هامسر!                 بشنو حكايت، نه جاگة ديگر

          بشنو حكايت، ار پي­ت مندن هوش        نه خاورزمين، سخن بكر گوش

 

-­ آوانگاري

1        wâčo:m dâstân, Kayânân-e pe:š

          že: war-tεr sâlan, če:š kεr̊dεn ba če:š

          ǰaŋ-nâma-y R̊ustam, čani Eblis-šâ

          dâstân-e Balkis, šâ-y xâwar-m’wâ

          zâhεr bε-kεr̊im, wâta-šân že: war

          e:dεn εme:d-εn, na qâp-e dâwar

          yak-šab Kay-xosraw, zâda-y kay-Kayân

          šaxs-e: na xâw dâ, bε-kεr̊dε-š ‘ayân

5        wât-εš Kay-xosraw, wan-εt ‘ayân bo:

‘omr-εt bâqi-yεn, ba-wâčo:n pe: to:

ma-bo: na-mâni, že: do:nyâ-y r̊u:šεn

tašrif ba-war̊in, pεr̊-e Damâwan

ho:km-e kεr̊dεgâr, we; to:r-a bε-yεn

farad r̊awân bo:, ǰâ-y ni:štεn nε-yεn

Kεy-xosraw šεnaft, ža hâtεf xabar

sahar̊ ho:r̊εyzâ, na-kεrd-εš madâr

sân dâ sardarân, dεłe:rân že: war

10      bag-e bagłar̊ân, šâh-e kamar-lâł

gεšt awłâd-e Sâm, R̊ustam čani Zâl

yak-sar xabar kεr̊d, E:rân sarâsar

          âmân wa pâ-bu:s, šâh-e dεłâwar

          ǰεmâ-ǰεm ǰam bi:-n, na qâp-i Xosraw

          r̊e:zâ-n na r̊o:y xâk, ma-dr̊ân ba adaw

          šâh wât wa pe:-šân, bałε sardârân!

          gardan âzâd kan, tamâm gεšt yârân!

          ar xâs u nâ-xâs, čani-tân kεr̊dεm

          e:sâ hâ že: dun, do:nyâ wεyardεm

15      wεyardεm že: dun, dawrân-e po:r fan

          ma-bo: r̊âhi bo:m, pεr̊y Damâwan

          ǰây ništεn nε-yεn, tamâm dεłe:r̊ân

          hâ mεn wεyardεm, ža mεlk-e E:rân

          sâ-kε e:d-εš wât, šâh-e kamar-lâł

          r̊o: kεr̊d ba R̊ustam, ba dida-y malâł

          ham wât-εš ba Zâl, šâh-e dεł-na-ǰuš

          amânat e:d­εn, ma-kan fεrâmuš

          amânat Lo:hrâsb, ma-dr̊o:m pe:-tân

          e:wa ma-we:nin, wa baxt-e we:-tân

20      ba-ne:r̊o:n wa taxt, farzand-e dεł-r̊e:š

          pâdεšâhi mεn, ba-dεr̊o:n wa pe:š

          tâǰ-e šâhi mεn, ba-ne:r̊o: wa sar

          ho:km-εš r̊awâ bo:, čo:n šâhân že: war

          sâkε Pilatan, šεnaft i ahwâl

          dast kεr̊d ba zâri, R̊ustam čani Zâl

          gεr̊e:wân wa suz, wa zâri gεr̊in

          r̊e:zân ba sar dâ, se:lâb-e asrin

          tamâm E:râni, sardârân-e sar

          šin u šur kεr̊dεn, čo:n r̊uz-e mahšar

25      Kay-xosraw pe:-šân, badâ dεlâlat

          hani ma-kεr̊o:n, šin u zεlâlat

          ya r̊εzâ-y haqq-εn, ma-kεr̊o:n zâr̊i

          panâ ban wa δât, parwardεgâri

          sâ-kε e:d-εš wât, suwâr bi wa zin

          r̊awâna-y r̊âh bi, wa dida-y asrin

          har-čand R̊ustam wât, εy šâh-e dεłâwar!

          mo:quf ba-kεr̊a, ma-čo: we: safar

          i r̊âga ma-čo:, mo:quf ba-kεr̊

          domâ-y to: E:rân, xâpu:r̊-εn yak-sar

30      šâh wât-εš R̊ustam!, war-gεr̊d-εm nε-yεn

          kâr̊-e Xo:dâwand, we: to:ra nε-yεn

          R̊ustam ham šart kεr̊d, čani Kεr̊dεgâr

          domây Kay-xosraw, šahzâda-y nâm-dâr,

          hani mεn xεdmat, na-kam wa he:č kas

          tâ donyâ bonyâ, ‘omr-εm zεnda has

          sâkε e:d-εš wât, Xosraw bi r̊awân

          ge:łe:yâ ba domâ, ǰahân-pahlawân

          âmân ba domâ, sardârân-e sar

          kεr̊dεn šin u šur, čo:n r̊uz-e mahšar

35      awsâ žaw domâ, R̊ustam ho:r̊e:zâ

          Lo:hrâsεb âwεrd, na r̊o:y taxt nεyâ

          tâǰ-e morassa’, nεyâ na r̊o:y sar

          bast na kamar-εš, tεłâ-band kamar

          tamâmi E:rân, ǰâr ba-dâ yak-sar

          Lo:hrâsεb šâh-εn, bε-δânεn xabar

          har-kas na-δânân, bε-δânân kε šâ-n

          Xosraw safari, Damâwan ma’wâ-n

          hani že: harf-a, ma-kan čo:n u čand

          Xosraw r̊âhi bi, pεr̊y Damâwand

40      tamâm mεlk E:rân, kεr̊dεn bâ-xabar

          sεka-š dâ wa sim, sεka-y sim u zar̊

          ho:km-εš r̊awâ bi, wa be:-xawf u bim

          čaparân bεrdεn, pεr̊y haft-εqlim

          ho:km-εš na-mânâ, čo:n šâhân že: war

          qarâr dâ E:rân, tamâmi yak-sar

          R̊ustam žaw domâ, ho:r̊e:zâ wa pâ

          hεmat-xâhi kεr̊d, ža lây pâdεšâ

          čani Zâl-e zar̊, še:r-e be:-ande:š

          r̊awâna-y r̊âh bin, pe: makân-e we:š

45      R̊ustam sâkεn bi, na šâr-e Zâbεl

           Lo:hrâsεb šâhi-š, bi wa mo:qâbεl

          e:šân bε-mâno:n, yârân-e hâm-sar

          bε-šno: hakâyat, na ǰâga-y de:gar

          bε-šno: hakâyat, ar̊ pe:-t mandεn huš

          na Xâwar-zame:n, so:xan bε-kar̊ guš

 

ترجمه (نگارش فارسي)

1                     داستان كيانان پيشين را مي­گويم كه سالهاي پيشتر از اين چه كردند.

جنگ­نامة رستم با ابليس­شاه و داستان بلكيس، شاه خاورمأوا، را (مي­گويم).

گفته­هاي آنان را آشكار كنيم و از درگاه خداوند همين اميد را دارم.

يك­شب شخصي در خواب كيخسرو، زادة كي كيان، نمايان شد.

5        گفت: اي كيخسرو! براي تو مي­گويم، بدان كه عمرت جاودانه است.

          تا عمرت در اين دنيا باقي است، به­سوي دماوند تشريف ببر.

          دستور خداوند اينگونه است، فردا راهي شو؛ جاي درنگ نيست.

          (به­محض اينكه) كيخسرو خبر را از هاتف شنيد، سحرگاه برخاست و درنگ نكرد.

          در سراسر ايران جار زد و از تمام سرداران و دليران سان ديد.      

10      (كيخسرو) بزرگِ بزرگان و شاه كمرلعل، همة فرزندان سام و (همچنين) رستم و زال را،

          يكسره خبردار كرد و تمام ايران به پابوس شاه دلاور آمدند.

          (ايرانيان) خروشان و جوشان در درگاه كيخسرو گردآمدند، بر خاك افتادند و به نشانة ادب ايستادند.

          شاه به آنان گفت: هان! اي سرداران! اي همة ياران! گردنهايتان را آزاد كنيد.

          اگر به شما خوبي يا بدي كردم، اكنون از اين دنياي فرومايه گذشتم.

15      اين دورانِ دون پرفن را رها كردم و مي­خواهم به­سوي دماوند روان شوم.

          اي همة دليران! جاي نشستن نيست، من از پادشاهي ايران گذشتم.

          هنگامي كه شاه كمرلعل اين را گفت، به رستم با چشمي اندوهگين نگاه­كرد.

          شاه با دلي جوشان به زال هم گفت: اين امانت را فراموش نكنيد،

          امانت من لهراسب است كه وي را به شما مي­سپارم و شما اين (امانت) را از بخت خودتان ببينيد.

20      اين فرزند دل­ريش را بر تخت بنشانيد و پادشاهي مرا به وي بسپاريد.

          تاج پادشاهي بر سرش بگذاريد و فرمانهايش همانند فرمانهاي شاهان گذشته اجرا شود.

          هنگامي كه پيلتن اين داستان را شنيد، به­همراه زال دست به شيون و زاري زد.

          (آن دو) به سوز و زاري گريستند و از سر و روي خود سيلاب اشك فروريختند.

          تمام ايرانيان و بزرگْ ­سرداران، شور و شيوني چون شور و شيون روز رستاخيز به­پاكردند.

25      كيخسرو به آنان دلداري داد (وگفت:) هان! شيون و زاري نكنيد.

          اين خواستة خداوند است، زاري نكنيد، به ذات خداوندي پناه ببريد.

          هنگامي كه (كيخسرو) اين را گفت، سوار بر اسب، با چشمي اشكبار به­راه­افتاد.

          هرچند رستم گفت: اي شاه دلاور! اين سفر را متوقف كن، به اين سفر نرو،

          اين راه را مرو، (اين سفر را) متوقف كن؛ پس از تو ايران يكسره ويران است.

30      شاه گفت: اي رستم! بازگشتي براي من وجود ندارد، كار خداوند اينگونه (كه تو مي­انديشي) نيست.

          رستم هم با كردگار پيمان بست، من پس از كيخسرو، شاهزادة نامدار،

          تا زماني كه زنده هستم و دنيا پايدار است، به هيچ­كس خدمت نمي­كنم.     

          همين­كه (رستم) اين سخن را گفت، كيخسرو به­راه­افتاد و جهان­پهلوان نيز بازگشت.

          بزرگْ سرداران نيز بازگشتند و شور و شيوني چون شور و شيون روز رستاخيز به­پاكردند.

35      پس از آن رستم برخاست، لهراسب را آورد و بر تخت شاهي نشاند،

          تاج گوهرنگار را بر سرش گذاشت و كمربند زرين را بر كمرش بست.

          در سراسر ايران جار زد: لهراسب شاه است، اين نكته را بدانيد،      

          هركس نمي­داند، بداند كه او شاه است، كيخسرو راهي دماوند است و در آنجا خانه گزيده­است،

          ديگر دربارة اين سخن چون­وچرا نكنيد، كيخسرو به­سوي دماوند رفته­است.

40      سراسر كشور ايران را باخبر كردند و سكة سيم و زر زدند.

          فرمانِ (لهراسب) جاري شد، چاپارها (فرمان را) بدون ترس و بيم براي هفت­اقليم بردند.

          فرمانش همانند فرمان شاهان پيشين به سراسر ايران آرامش بخشيد.

          پس از آن رستم برپاي­خاست و از پادشاه همت­خواهي كرد.

          (رستم) به زال زر، شير بي­ترس و بيم، به­سوي سرزمين خود به­راه­افتاد.

45      رستم در شهر زابل ساكن شد و شاهي لهراسب هم برقرار بود.

          اي يارانِ دوست! داستان ايشان بماند و داستاني از جاي ديگر بشنويد،

          اگر برايت هوشياري مانده­است، داستاني از سرزمين خاور بشنو.

   

روايت گوراني به­آسمان­رفتن كيخسرو 47 بيت ده­هجايي است. اين روايت با مقدمه­اي از راوي دربارة «جنگ­نامة رستم و ابليس­شاه» آغاز مي­شود. سپس راوي به بيان ديدار هاتف با كيخسرو، گوشه­گيري وي و سپردن پادشاهي به لهراسب مي­پردازد. زال و رستم با پادشاهي لهراسب به مخالفت مي­پردازند كه خوشايند كيخسرو نيست؛ به­هرروي كيخسرو به­ دماوند مي­رود. رفتن كيخسرو به دماوند نكته­اي اساطيري و مهم در خود دارد. دماوند از كوه­هاي اساطيري و صحنة بسياري از رويدادهاي مهم است (نك:Tafazzoli, 2993: 630-31)، اما پيوند آن با روايت گوراني از آنجاست كه بنابر گزارش بندهشن (بهار، 1375: 137؛Pakzad, 2005: 1-2) يكي از مكانهاي جاودانه­اي كه فريدون به ياري فرّه ايزدي فراهم كرده «وَرِ چهارگوش» در دماوند است؛ بنابراين كيخسرو در روايت گوراني احتمالا به اين كاخ اسطوره­ايِ همسان با كنگ­دژ مي­رود كه تا رستاخيز در آنجا زندگي ­كند. پس از رفتن كيخسرو به دماوند، رستم لهراسب را بر تخت شاهي مي­نشاند؛ تاج شاهي بر سرش مي­گذارد؛ زمينة پادشاهي­ را براي لهراسب فراهم مي­سازد و خود به زابل برمي­گردد. پس از آن راوي به آغاز داستان بازمي­گردد و داستان «رستم و ابليس­شاه» را روايت مي­كند.

 

 

كتابنامه

- آموزگار، ژاله، 1349: «ادبيات زردشتی به زبان فارسی» مجله دانشکده ادبيات دانشگاه تهران، س 17، ش2، صص173-199.

- افشاری، مهران- مداینی، مهدی، 1377: هفت لشکر (طومار جامع نقالان)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.

- انجوي شيرازي، ابوالقاسم، 2537: مردم و قهرمانان شاهنامه، تهران: سروش.

- ــــــــــــــــــــــ، 1354: مردم و شاهنامه، تهران: انتشارات راديو و تلويزيون.

- اون­والا، موبد رستم مانک، 1922: روايات داراب هرمزديار، بمبئی.

- بلعمي، ابوعلي، 1380: تاريخ بلعمي، تصحيح: ملک­الشعراي بهار، تهران: انتشارات زوار، چاپ اول.

- بلو، جويس، 1383: «گوراني و زازا» راهنماي زبان­هاي ايراني، ج1، ويراستار: روديگر اسميت، ترجمه: حسن رضايي باغ­بيدي و همكاران، تهران: ققنوس، چاپ اول، صص555-562.

- بهار، مهرداد، 1380: بندهش فرنبغ دادگي، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم.

- ـــــــــــ، 1375: پژوهشي در اساطير ايران (پارة اول و دوم)، تهران: نشرآگه، چاپ اول.

- بهرام بن فرهاد، 1223 (يزدگردي): شارستان چهارچمن، بمبئي.

- بيروني، ابوريحان، 1377: آثارالباقيه، ترجمه: اکبر دانا سرشت، تهران: انتشارات اميرکبير، چاپ چهارم.

- تفضلي، احمد، 1344: «تصحيح و ترجمة سوتکرنسک و ورشت ­مانسرنسک از دينکرد 9»، پايان­نامة دکتری زبان­شناسی و زبان­های باستانی ايران، دانشگاه تهران: دانشکدة ادبيات(چاپ نشده).

- ـــــــــــــ، 1376: تاريخ ادبيات ايران قبل ازاسلام، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم.

- ـــــــــــــ، 1380: مينوي خرد، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: انتشارات توس، چاپ سوم.

- الثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد نيشابوری، 1963: غرر اخبار ملوک الفرس، تهران: کتابخانة اسدی.

- جيحون­آبادي، نعمت­الله، 1361: حق­الحقايق يا شاهنامه حقيقت، به كوشش محمد مكري، تهران: كتاب­خانه طهوري، چاپ دوم.

- دابار، ارواد مانکجی، 1909: صد در نثر و صد در بندهش، بمبئی.

- دستنويس د 30، متنهاي اوستايي و پهلوي آفرين زرتشت، پيمان كدخدايي و جز آن، 2535/ 1355: به­كوشش ماهيار نوابي، كيخسرو جاماسب­اسا و با همكاري فني بهرام فره­وشي، محمود طاوسي، شيراز.

- دوستخواه، جليل، 1353: «كيخسرو در كوه­هاي فارس»، مجموعه مقالات چهارمين كنگرة تحقيقات ايراني، به كوشش محمدحسين اسكندري، شيراز.

- راشد محصل، محمد تقي، 1385ب: وزيدگی­هاي زادسپرم، تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، چاپ دوم.

- ـــــــــــــــــــ، 1389: دينكرد هفتم، تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، چاپ دوم.

 - سهروردی، شهاب­الدين يحيی، 1380: مجموعة مصنفات شيخ اشراق، ج1-4، تصحيح: سيد حسين نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- شهرزوري، شمس الدين محمد، 1372: شرح حكمه الاشراق، تصحيح حسين ضيائي تربتي، تهران: موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي.

- الطبری، امام ابی­جعفر محمد بن جرير، 1879: تاريخ الطبری، تاريخ الامم و الملوک، ليدن.

- عريان، سعيد، 1371: متون پهلوي، تهران: کتابخانة ملي جمهوري اسلامي ايران، چاپ اول.

- عطار نيشابوري، فريد الدين محمد بن ابراهيم، 1387: الهي­نامه، تصحيح محمدرضا شفيعي كدكني، تهران: سخن.

- عفيفي، رحيم، 1374: اساطير و فرهنگ ايراني در نوشته هاي پهلوي، تهران: انتشارات توس، چاپ اول.

- فردوسي، ابوالقاسم، 1386: شاهنامه(ج1-8)، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دايره­المعارف بزرگ اسلامی.

- قطب­ الدين شيرازي، محمود بن مسعود كازروني، 1379: شرح حكمه الاشراق سهروردي، به اهتمام عبدالله نوراني­ـ مهدي محقق، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامي.

- کريستن سن، آرتور، 1343: کيــانيان، ترجمه: ذبيح الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

- كيخسرو اسفنديار، 1362: دبستان مذاهب، به اهتمام رحيم رضازادة ملك، تهران: طهوري.

- کيا، صادق، 1335: «ماه­فروردين روز خرداد»، ايران­کوده، ش 16.

- ميرفخرايي، مهشيد، 1376: روايت پهلوي، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگي، چاپ اول.

- الهروي، محمدشريف نظام الدين احمد بن، 1358: انواريه، تصحيح حسين ضيائي تربتي، تهران.

- هفت­لشكر [منظومه­اي حماسي به زبان گوراني]، منسوب به الفت، نسخة خطي به شمارة 11937، كتابخانه آستان قدس رضوي مشهد.

 

 

- Anklesaria, E. T. D., 1976: Dadistan-i Dinik, Part I, Pursishn I-XL, Shiraz.

- Anklesaria, E. T., 1964: Vichitakiha-i Zaatsparam, Bombay.

- Darmesteter, 1892-3: Le Zand-Avesta, Paris.

-Dhabhar,  B. N., 1927: Zand-i Khurtah Avestak, Bombay.

-Dhabhar, M.A., 1932: The Peršian Rivāyats of Hormazyār Faramārz Bombay.

- Dhabhar, E. B. , 1943: The Pahlavi Rivâyat, Bombay.

- Jamasp-Asana, J. M, 1897-1913: Pahlavi Texts, Bombay.

- Madan, D. M., 1911: The Complete of The Pahlavi Dinkard, Bombay.

- Pakzad, F. 2003:  Bundahišn, Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie, Tehran: Centre for Great Isiamic  Encyclopaedia.

- Tafazzoli, A., 1955: "Damâvand in Iranian Mytology", Encyclopaedia Iranica, vol. 6, New York: Bibliotheea Persian Press. pp. 630-631.

 

 

 

---

[1]  نك: تفضلي، 1377: ص39، 64، 124، 328.

[2]   . (سراي سرود و ستايش) نام بارگاه اهورامزدا / بهشت برين و مينو.

[3]   = تور

[4] = پهلوي: bē ōzad؛ كشت.

[5] = پهلوي: pad؛ به

[6]  = پهلوي: ō؛ به

[7]  در متن وجود دارد اما زايد به نظر مي­رسد.

[8]  = پهلوي: a-zarmān؛ پيرنشدني.

[9]  اصل: زاد

[10]  اصل: نخاو

[11]  ضمه از كاتب است.

[12]  اصل: سحرّ

[13]  فتحه از كاتب است

[14]  خاص ناخاص

[15]  ضمه از كاتب است.

[16]  اصل: ئي

[17]  اصل: و ندارد

[18] ضمه از كاتب است.

[19]  تشديد از كاتب است.

[20]  اصل: و ندارد

[21]  اصل: و ندارد

مطالب مشابه :

فردوسی

تحقیق : تحقیق در مورد زندگی فردوسی سرودن بخش‌هایی از شاهنامه را در همان زمان و بر

---

پژوهشی در مورد شاهنامه

در مورد شاهنامه و داستان در مورد صحت چنین توصیفی تحقیق کند. در مورد نبرد قادسیه تاریخ

---

فردوسی

اگر درباره هر موضوعی تحقیق لازم داشتید در قسمت در آن مورد خود را در شاهنامه

---

دو مقاله جدید درباره شاهنامه

دو مقاله جدید درباره شاهنامه اما كاملترين روايت دربارة پايان كار كيخسرو در شاهنامه

---

فردوسی

تحقیق : تحقیق در مورد زندگی پس از تلاش حمدالله مستوفی در تصحیح شاهنامه در قرن هشتم و

---

تحقیقی در مورد فردوسی توسط دانش آموز کاوان بایزیدی

تحقیقی در مورد فردوسی توسط دانش شاعر بزرگ مرتبه سی سال برای نوشتن شاهنامه زحمت کشیده

---

دانلود مقاله جایگاه زنان در شاهنامه

دانلود مقاله جایگاه زنان در شاهنامه اگر حرفی در مورد آنها زده تحقیق،گزارش

---

ساختار مقاله علمی پژوهشی

دستاورد تحقیق در جهت کشف مورد استفاده در مربوط به شاهنامه در آن درج می

---

برچسب :
تحقیق در مورد شاهنامه