ارزيابي ريسك مواد شيميايي در تماس‌هاي شغلي

ارزيابي ريسك مواد شيميايي در تماس‌هاي شغلي

دكتر منصور رضازاده آذري، مهندس ميرداود سيّدي

دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني شهيد بهشتي

اهداف درس

پس از يادگيري اين مبحث، فراگيرنده قادر خواهد بود :

Ø اهداف كلّي ارزيابي ريسك مواد شيميايي را فهرست نمايد

Ø روش ارزيابي نيمه كمّي ريسك را بيان كند

Ø مراحل ارزيابي ريسك را فهرست كرده، فلوچارت مربوطه را رسم نمايد

Ø نحوه مستندسازي ارزيابي را شرح دهد

Ø نحوه تخمين مواجهه پوستي با مايعات را در قالب مثال، محاسبه كند

Ø نحوه طبقه بندي مواد سرطانزا را شرح دهد

Ø چك ليست نحوه بازرسي را تنظيم كند

Ø چند مثال در خصوص حدود مجاز مواجهه با تركيبات سمّي را ارائه دهد

Ø ضريب ريسك را به طور مفروض، محاسبه نمايد

Ø غلظت‌هاي محرّك بويايي برخي از مواد شيميايي را بيان كند

Ø موضوعات كليدي در تنظيم برنامه حفاظت سيستم تنفسي را شرح دهد

واژگان كليدي

ريسك، خطر، ارزيابي، سميّت

مقدمه

مواد شيميايي مختلف خصوصيات و ميزان سميت متفاوتي دارند. مواجهه با مواد شيميايي سمي، مي‌تواند منجر به اثرات مختلفي شود كه شدت آنها با توجه به راه مواجهه (تنفسي، پوستي و گوارشي) و ميزان تماس، متفاوت خواهد بود.

در ارزيابي ريسك مواد شيميايي سمي، ميزان ريسك براي استفاده كنندگان، مشخص شده و اقدامات لازم براي محافظت پرسنل در برابر مواد شيميايي، پيشنهاد مي‌شود. بر اساس دستورالعمل‌ها و قوانين جاري كشور، كارمندان و كارگران صنايع بايستي در شرايط ايمن با مواد شيميايي مواجهه داشته باشند. در راستاي انجام اين وظيفه مهم، بايستي از كليه مواد شيميايي كه در محيط كار استفاده مي‌شوند، از طريق شناسايي و ارزشيابي مخاطرات آنها و روش‌هاي كنترلي اتخاذ شده، ارزيابي دقيقي به عمل آيد. لازم به ذكر است كه در اين ارزيابي‌ها تنها به خطر بيماري‌هاي ناشي از مواد شيميايي توجه مي‌شود و مخاطرات مربوط به قابليت اشتعال و انفجار اين مواد با استفاده از روش‌هاي جداگانه و خاص ارزيابي مي‌گردند.

اهداف

1) به طور كلّي هدف از انجام ارزيابي ريسك مواد شيميايي عبارتست از : شناخت خطرات ناشي از تمام مواد شيميايي كه در محيط كار استفاده، انبار و يا حمل و نقل مي‌شود.

2) ارزيابي ميزان مواجهه كاركنان با مواد شيميايي خطرناك از طريق تنفسي، پوستي و گوارشي

3) ارزيابي ميزان كفايت اقدامات كنترلي در دسترس

4) مشخص كردن وظايفي (Task) كه ريسك بالايي براي سلامتي كاركنان دارند

5) پيشنهاد اقدامات كنترلي مناسب براي حذف يا كاهش ريسك

نتيجه عملي و اصلي يك برنامه ارزيابي ريسك، تعيين «ضريب ريسك(Risk Rating) » مربوط به وظايف مختلف است. وظايف فرآيندي بر اساس ضريب ريسك، رتبه بندي مي‌شوند و اين رتبه ها براي تعيين اقدامات كنترلي مرتبط، مورد استفاده قرار مي‌گيرند. بدون يك سيستم ارزيابي كه مخاطرات را بر اساس پتانسيل خطر آنها رتبه بندي مي‌كند، ممكن است زمان و منابع سازمان بر روي مواردي كه ريسك پايين دارند معطوف شده و از مواردي كه خيلي مهمتر هستند غافل گردند.

دامنه كاربرد

· در اين راهنما، ارزيابي‌ها فقط مربوط به مخاطراتي است كه سلامتي كاركنان شاغل در محيط‌هاي كاري را تهديد مي‌كنند.

· اين راهنما در مورد حمل و نقل مواد شيميايي سمّي و خطرناك اعم از مواد اوّليه، محصولات، تركيبات و محصولات جانبي قابل استفاده است.

· راهنمايي لازم را در راستاي تصميم‌گيري در مورد اينكه چه كسي بايد ارزيابي‌ها را انجام دهد فراهم آورده و تعيين مي‌كند كه چه كارهايي بايد مورد ارزيابي قرار گيرند.

· يك روش عمومي براي ارزيابي ريسك ناشي از انتشار يا توليد مواد شيميايي خطرناك طرح مي‌كند.

· اقدامات لازم براي انجام يك ارزيابي را توصيف و ملزومات مستندسازي و ارزيابي‌هاي مجدد را تشريح مي‌كند.

· ممكن است بوسيله متصديان امور ايمني و بهداشت صنعتي و ساير افرادي كه به نوعي درگير ارزيابي ريسك هستند استفاده مي‌شود.

· ارزيابي مورد نظر مي‌تواند ريسك نسبي موجود را (چنانچه پارامتر‌هاي مورد نياز براي ارزيابي شناخته شده باشند ) مشخص كند. لكن، زماني كه اطلاعات معني دار در دسترس نباشند يا خطاهاي انساني در طي عمليات ارزيابي وجود داشته باشند، نتايج مي‌توانند سوال برانگيز باشند.

· براي ريسك‌هاي مرتبط با نقص ماشين آلات، تجهيزات و سيستم‌هاي كنترل كه ممكن است به صورت تصادفي و از يك حادثه يا شبه حادثه ناشي شوند، توصيه نمي‌شود.

· همچنين براي ارزيابي ريسك مخاطراتي كه متوجه همسايگان صنعت و محيط زيست است توصيه نمي‌گردد.

· اين ارزيابي در مورد افرادي كه حساسيت خيلي بالايي دارند، نبايد بكار برده شود.

· اين ارزيابي براي تماسهاي پوستي و گوارشي پيشنهاد نمي‌شود. لكن نمونه محاسبات مربوط به مواجهه پوستي در پيوست1 آمده است.

تعاريف

ü خطر (Hazard)، يك واژه كلّي براي هر مقوله اي است كه پتانسيل ايجاد صدمه را، داشته باشد. خطر ماده شيميايي، مربوط به توانائي ايجاد مسموميت بوده و تابع ميزان سميت آن است.

ü ريسك (Risk) ، ريسك واژه اي است، كه براي پيش بيني احتمال وقوع اثرات نامطلوب يك تركيب شيميايي يا ساير مخاطرات بكار برده مي‌شود.

ü ارزيابي ريسك(Risk Assessment) ، به شناسايي و تعيين كميت ريسك حاصل از كاربرد يك تركيب شيميايي، با در نظر گرفتن اثرات مضر آن بر روي پرسنل و با احتساب ميزان، راه ورود به بدن و مدت زمان مواجهه اطلاق مي‌شود.

ü سمّي (Toxic) ، صفت يك ماده شيميايي است كه مبيّن خاصيت آسيب رساني آن به موجودات زنده مي باشد.

ü سميّت(Toxicity) ، ميزان آسيب رساني يك ماده شيميايي به موجودات زنده را بيان مي كند.

روش ارزيابي نيمه كمي ريسك

با توجه به اهميّت موضوع ريسك، روش‌هاي مختلفي براي ارزيابي ريسك مواد شيميايي از طرف سازمان‌هاي مرتبط با مسائل ايمني و بهداشت صنعتي ارايه شده است. در اين روش، ابتدا خطرات ناشي از مواد شيميايي مشخص، سپس با در نظر گرفتن ميزان يا احتمال مواجهه، ميزان ريسك محاسبه مي‌گردد و در مرحله بعد اقدامات كنترلي لازم، براي كاهش ريسك‌هاي مرتبط معرفي و اولويت بندي مي‌شوند.

روش ارزيابي نيمه كمي ريسك در يازده مرحله انجام مي پذيرد:

Ø حمايت وتعهد مديريت

1 ـ تشكيل يك گروه كاري

Ø مشخص كردن مخاطرات و تعيين ضريب آنها

2 ـ تجزيه فرآيند به وظايف كوچكتر

3 ـ شناسايي مواد شيميايي

4 ـ تعيين ضريب مخاطره(Hazard Rating)

5 ـ انجام بازرسي و مصاحبه از مسؤولان و پرسنل

Ø ارزشيابي ميزان مواجهه

6 ـ جمع آوري اطلاعات مربوط به طول مدت مواجهه و تكرار آن

7 ـ تعيين ضريب مواجهه(Exposure Rating)

Ø ارزيابي ريسك

8 ـ تعيين ضريب ريسك(Risk Rating)

9 ـ اجراي عمليات اصلاحي

10 ـ مستند سازي ارزيابي

11 ـ بازنگري ارزيابي

براي انجام ارزشيابي مواجهه سه روش وجود دارد. ارزياب مي‌تواند ميزان مواجهه واقعي را براي تعيين ضريب مواجهه (ER) و نهايتاً سطح ريسك به كار ببرد. اگر ميزان مواجهه واقعي قابل دسترس نبود، فاكتور‌ها يا پارامتر‌هاي مواجهه مي‌توانند براي تعيين شاخص و ضريب مواجهه مورد استفاده قرار گيرند. براي ارزيابي ريسك ناشي از تماس با مواد شيميايي در مرحله طراحي كارخانه يا فرآيند، ممكن است ميزان مواجهه با استفاده از فرمول‌هاي تئوريك و تجربي تخمين زده شود.

مراحل ارزيابي ريسك

1 ـ تشكيل گروه كاري 7 ـ تعيين ضريب مواجهه

2 ـ تجزيه فرايند به وظايف كوچك‌تر 8 ـ تعيين ضريب ريسك

3 ـ شناسايي مواد شيميايي 9 ـ اجراي اقدامات اصلاحي

4 ـ تعيين ضريب مخاطره 10 ـ مستندسازي ارزيابي

5 ـ انجام بازرسي و مصاحبه 11 ـ بازنگري ارزيابي

6 ـ جمع‌آوري اطلاعات طول مدت مواجهه و تكرار آن

فلوچارت 1 ـ فرآيند ارزيابي ريسك

مرحله 1 ـ تشكيل گروه كاري

يك گروه كاري شامل نمايندگاني از هر دو طرف مديريت و كارگران است كه اين افراد صلاحيت و شايستگي همكاري در اين زمينه را دارند. فرد شايسته مي‌تواند يك كارمند يا هر شخصي باشد كه آموزش‌ها و تجارب لازم را در زمينه مواد مخاطره آميز، ارزيابي و مديريت ريسك داشته باشد. همچنين يك مشاوره ايمني يا متخصص بهداشت صنعتي براي انجام ارزيابي ريسك بايستي استخدام شود.

بين مديريت و كاركنان بايستي همفكري و همكاري كامل وجود داشته باشد. كاركناني كه واقعاً درگير كار هستند و كار را انجام مي‌دهند كمك شاياني مي‌توانند در اين زمينه داشته باشند. حضور كاركنان و نمايندگان آنها در كميته هاي مربوطه مي‌تواند در بدست آمدن اطلاعات در زمينه مواد مورد استفاده در وظايف، روش‌هاي انجام وظايف و راه هاي مختلف مواجهه با اين مواد بسيار مفيد ومؤثر باشد. مديريت بايستي درگير انجام ارزيابي ريسك شده و براي اجراي اقدامات اصلاحي و كنترلي در راستاي مديريت ريسك مصمم باشد.

مرحله 2 ـ تجزيه فرآيند به وظايف كوچكتر

تقسيم بندي و تجزيه فرآيندها به ترتيب زير صورت مي‌گيرد :

· كارخانه به واحدهاي كوچكتر تقسيم بندي مي‌شود؛

· هر واحد به فرآيند‌هاي كوچكتر تقسيم بندي مي‌شود ؛

· هر فرآيند به وظايف كوچكتر تقسيم بندي مي‌شود؛

· كارگران با توجه به موقعيت مكاني و وظايف كاري گروه بندي مي‌شوند؛

· براي مشاغلي كه نياز به تحرّك در كارخانه دارند، مشاغل آنها به صورت خاص مورد ملاحظه قرار مي‌گيرد؛

· از اينكه تمام كاركناني كه با مواد شيميايي مواجهه دارند اعم از كاركنان توليد، تعمير و نگهداري، تحقيق و توسعه، پيمانكاران و ماموران نظافت، مد نظر قرار گرفته اند اطمينان حاصل مي‌شود.

براي پيگيري اجراي برنامه ها و اطمينان از اينكه تمام محيط‌هاي كاري پوشش داده شده اند، لازم است كليه محيط‌هاي كاري، مورد بازديد قرار گيرند. وظايف معمولاً به صورت فيزيكي يا جغرافيايي از هم جدا شده اند. نمودار‌هاي جريان فرآيند (PFD) و نمودار‌هاي ابزار دقيق فرآيند (PID) مي‌توانند براي مشخص كردن وظايف در ارزيابي ريسك بكار برده شوند. براي مثال، يك كارخانه ممكن است يك واحد اختلاط اوّليه، يك واحد كنترل كيفيّت و يك واحد بسته بندي داشته باشد. در واحد اختلاط اوّليه، فرآيندهايي نظير اختلاط، آماده سازي مقدماتي و تطبيق رنگ‌ها وجود دارد. فرآيند اختلاط خود شامل وظايفي نظير جمع آوري مواد اوّليه، توزين، ريختن مواد اوّليه در داخل تانك، به هم زدن دستي و يا اتوماتيك، نمونه برداري و كنترل است.

وظايف حاصل از تجزيه فرآيند‌هاي كاري در فرم شماره 1 ثبت مي‌شود.

مرحله3 ـ شناسايي مواد شيميايي

تمام مواد شيميايي كه استفاده يا توليد مي‌شوند نظير مواد اوّليه، بينابيني، محصولات اصلي و فراورده هاي جانبي بايستي مشخص شوند. يك ماده شيميايي ممكن است به يكي از شكل‌هاي جامد، مايع، گاز، بخار، غبار، ميست يا فيوم باشد. همه مواد شيميايي، بدون توجه به سيستم‌هاي كنترلي كه ممكن است در محل وجود داشته باشد و آنها را تخليه كند بايستي مدنظر قرار گيرند.

شناسايي مواد شيميايي مي‌تواند از راه هاي زير انجام گيرد:

· با توجه به ليست مواد موجود در انبار، صورت موجودي، دفـــتر ثبت، شناسنامه ايمني مــــواد شيميايي (MSDS) و بر چسب ظروف

· بازديد همه محل‌هايي كه مواد شيميايي انبار يا مصرف مي‌شوند

· توجه كردن به موادي كه ممكن است در طول فرآيند كاري توليد شوند مانند واسطه ها

· محصولات جانبي، محصولات نهايي و كليه عواملي كه از فرآيند بيرون مي‌‌آيند، نظير پسماند‌ها (جامد و مايع)، ضايعات و تركيبات ناپايدار.

· توجه كردن به همه موادي كه در حين عمليات‌هايي نظير راه اندازي آزمايشي، تعميرات و نگهداري بكار برده مي‌شوند و يا بوجود مي‌آيند.

· براي مثال فرم‌آلدئيد ممكن است كه در طول عمليات ريخته گري تزريقي انتشار يابد و يا اتيل استات كه براي چربي‌زدايي و تميز كردن ماشين‌هاي ريخته گري تزريقي به كار برده مي‌شود، منتشر گردد. بنابراين مواد شيميايي مذكور بايستي در ارزيابي ريسك، مد نظر قرار گيرند.

· ماده يا مواد شيميايي مشخص شده براي هر وظيفه د ر فرم شماره 1 ثبت مي‌شود.

مرحله 4 ـ تعيين ضريب مخاطره

پس از شناسايي مواد شيميايي مصرفي و توليدي در هر وظيفه، ضريب مخاطره اين مواد مشخص مي‌گردد. مخاطرات ناشي از يك ماده شيميايي به ميزان سميّت و نحوه مواجهه بستگي دارد. ضريب مخاطره مي‌تواند با توجه به تأثيرات سمّي مواد شيميايي تعيين گردد (جدول 1). روش ديگر تعيين ضريب مخاطره از طريق دوز كشنده (Lethal Dose 50% = LD50) و غلظت كشنده (Lethal Concentration 50% = LC50) مواد شيميايي است (جدول 2). لازم به ذكر است كه اطلاعات ذكر شده در جداول را مي‌توان از شناسنامه ايمني مواد شيميايي (MSDS) بدست آورد.

ضريب مخاطره مربوط به مواد در فرم شماره 1 ثبت شده است.

جدول 1ـ ضريب مخاطره

ضريب مخاطره	توضيح دسته بندي خطر/تاثير	مثال از مواد شيميايي
1	- بدون تاثيرات نامطلوب بر سلامتي - سرطان زايي A5 (ACGIH) (به پيوست 2 مراجعه شود) - جزء مواد سمّي و مضر نيست	كلريد سديم، بوتان، بوتيل استات، كلسيم كربنات
2	- تاثيرات نامطلوب بر مخاط و پوست (بدون شدت زياد) - سرطان زايي A4 (ACGIH) - ايجاد حساسيت و تحريك براي پوست	استن، بوتان، استيك اسيد10%، نمك باريم، غبار آلومينيم
3	- امكان سرطان زايي و جهش زايي در انسان يا حيوان (هنوز اطلاعات كافي دراين زمينه ارائه نشده) - سرطان زايي A3 (ACGIH) - گروه 2B(IARC) - ماده خورنده (5>pH>3 يا 11>pH>9) -تحريك تنفسي و جزء طبقه بندي مواد مضر	تولوئن، زايلن، بوتانل، استالدئيد، استيك انيدريد، آنيلين
4	- احتمال سرطان زايي، جهش زايي و اختلالات ژنتيكي (بر اساس مطالعات انجام شده بر روي موجودات آزمايشگاهي ) - سرطان زايي A2 (ACGIH) - گروه 2A(IARC) - گروه B (NTP) - ماده خيلي خورنده (2>pH>0 يا14>pH>5/11) - ماده سمي	فرمالدئيد، كادميم، متيلن كلرايد، اكسيد اتيلن، اكريلو نيتريل،1و3-بوتادين
5	- سرطان زا، جهش زا و باني اختلالات ژنتيكي در نوزادان - سرطان زايي A1 (ACGIH) - گروه 1(IARC) - گروه A (NTP) - ماده خيلي سمي	بنزن، سرب، ارسنيك، برليم، وينيل كلرايد، جيوه، كريستال سيليكات

جدول 2 ـ ضريب مخاطره بر حسب سميت حاد

ضريب مخاطره	LD50جذب شده از راه خوراكي در موش صحرايي (وزن بدنmg/Kg)	LD50جذب شده از راه پوستي در موش صحرايي يا خرگوش (وزن بدنmg/Kg)	LC50جذب شده از راه تنفسي در موش صحرايي (mg/Lit)در 4 ساعت براي گاز و بخار	LC50جذب شده از راه تنفسي در موش صحرايي (mg/Lit) در 4 ساعت براي ذرات هوابرد
2	>2000	>2000	>20	>5
3	2000> تا >200	2000> تا >400	20> تا >2	5> تا >1
4	200> تا >25	400> تا >50	2> تا >5/0	1> تا >25/0
5	25>	50>	5/0>	25/0>

مرحله 5 ـ انجام بازرسي و مصاحبه

يك بازرسي دقيق بر طبق وظايف كاري ليست شده در فرم شماره 1 انجام دهيد و در حين بازرسي با كاركنان مصاحبه كنيد. هدف از مصاحبه، پيدا كردن همه وظايف ليست شده در فرم 1 است و اينكه آيا همه كاركنان مد نظر قرار گرفته شده اند. به اين ترتيب براي ارزيابي اينكه آيا همه كارگران با مواد شيميايي سمّي و مضر مواجهه داشته اند، ضروري است كه با كاركنان شاغل با توجه به تجربه كاري و روش اجرايي آنها صحبت شود. به عنوان مثال، آنها مي‌توانند تشريح كنند كه در حين تعمير و نگهداري، كمبود نيروي انساني، تغيير در تعداد افراد يا مقدار توليد چه اتفاقي مي‌افتد و اين تغييرات روي مواجهه با مواد شيميايي سمّي و مضر چه تأثيري مي‌گذارد.

اگر يك شغل، فرآيند يا واحد كاري جديد طراحي و برنامه ريزي شده ولي هنوز به بهره برداري نرسيده است، ارزشيابي فرآيند‌هاي كاري مرتبط الزامي است و آن بايستي در فرم شماره 1 اضافه شود. يك چك ليست براي بازرسي در پيوست شماره 3 آمده است. اين چك ليست بازرسي حول چهار محور زير طراحي شده است :

1) واحد كاري كه در آن مواد شيميايي سمّي مصرف يا توليد مي‌شوند

2) شكل انجام كار

3) نحوه انتشار آلودگي

4) مناطق مربوط به آلودگي

مرحله 6 ـ جمع‌آوري اطلاعات طول مدت مواجهه و تكرار آن

براي كارگراني كه در معرض مواد شيميايي سمّي قرار مي‌گيرند، ميزان مواجهه با توجه به مقدار، تكرار، راه و طول مدّت مواجهه تعيين مي‌شود. اگر نتايج نمونه برداري از هوا براي وظايف معين قابل دسترسي هستند، فرم a2 بايستي مورد استفاده قرار گيرد. جايي كه نتايج نمونه برداري از هوا موجود نيست، فاكتور‌هاي مواجهه مي‌توانند براي محاسبه ضريب مواجهه مورد استفاده قرار گيرند و پارامتر‌هاي مربوط در فرم b2 ثبت مي‌شود.

فرم a2 (نتايج پايش هوا قابل دسترسي هستند)

در فرم a2، طول مدت يك وظيفه خاص بايستي مشخص شود. اگر طول مدت وظيفه كمتر از 8 ساعت بود، تكرار وظيفه بايستي تعيين شود. براي مثال، وزن كردن يك ماده اوّليه در حدود 2 ساعت زمان ميبرد (2D=)، اما اين كار دو بار در روز و 10 بار در هفته تكرار مي‌شود (week/10F=). ريخته گري تزريقي در سراسر طول شيفت كاري انجام مي يابد، بنابراين طول مدت وظيفه 8 ساعت است (8D=) و تكرار آن يك بار در روز و 5 بار در هفته است (week/5F=).

اگر مواجهه به دو يا چند ماده شيميايي (كه تاثيرات آنها بر سلامتي مشابه است) وجود دارد. رديفي كه مربوط به "ماده شيميايي با تاثيرات مشابه" است را با علامت"Y" ( به منزله تاييد) پر كنيد. اطلاعات مربوط به تاثيرات مواد شيميايي بر سلامتي مي‌تواند از طريق شناسنامه ايمني مواد شيميايي (MSDS) بدست آيد.

فرم b2 (نتايج پايش هوا در دسترس نيست)

در فرم b2، پنج فاكتور فشاربخاريا اندازه ذرات، نسبت آستانه بويايي به حد مجاز مواجهه[1][1]، ميزان كنترل، مقدار ماده شيميايي مورد مصرف و ساعت كاري با توجه به جدول 3 (جدول تعيين شاخص مواجهه) (Exposure Index) مشخص و ثبت مي‌گردد. تعيين تمام فاكتور‌هاي فوق الذكر الزامي نيست و با توجه به اطلاعات موجود، پارامتر‌هاي قابل دسترسي بكار برده مي‌شوند، ولي مطمئناً هر چه تعداد شاخص‌هاي استفاده شده بيشتر باشد جوابي دقيق تر بدست خواهد آمد.

مرحله 7 ـ تعيين ضريب مواجهه

ضريب مواجهه هم مي‌تواند از طريق تعيين سطح مواجهه واقعي و هم مي‌تواند از طريق تعيين شاخص‌هاي مواجهه بدست آيد.

الف ـ تعيين ضريب مواجهه با استفاده از تعيين سطح مواجهه واقعي

مواقعي كه نتايج حاصل از نمونه برداري و پايش هوا قابل دسترسي باشد، متوسط وزني ـ زماني هفتگي مواجهه () با استفاده از رابطه زير تخمين زده مي‌شود.

(1)

كه در آن :

ميزان مواجهه هفتگي (يا )

تكرار مواجهه در هفته ( تعداد در هفته )

شدت مواجهه (يا )

متوسط ساعت كار در هفته (40 ساعت)

متوسط طول مدت هر مواجهه (ساعت)

در رابطه (1) فرض شده است كه در زمانيكه وظيفه انجام نمي‌شود هيچگونه مواجهه اي وجود ندارد. اين فرضيه بايستي در مورد هر وظيفه اي كه تحت بررسي قرار مي‌گيرد، مدنظر باشد تا صحت محاسبات تاييد گردد.

ضريب مواجهه (ER) :

مقدار مواجهه (E) كه از رابطه بالا بدست آمد با مقادير مواجهه مجاز بلند مدت (PEL) مقايسه مي‌شود سپس ضريب مواجهه(ER) از طريق جدول زير تعيين مي‌شود:

جدول 3 ـ ضريب مواجهه

	ضريب مواجهه()
1/0 <	1
5/0-1/0	2
0/1-5/0	3
0/2-0/1	4
0/2	5

مواجهه مركب (Combined Exposure)

براي تماس با دو يا چند ماده شيميايي كه داراي اثرات مشابه هستند و در فرم a2 با استفاده از حرف Y (تاييد اثرات تجمعي) به آنها اشاره شده است، بايستي ميزان مواجهه مركب () طبق رابطه زير محاسبه گردد :

(2)

كه در آن :

ميزان مواجهه (يا )

ميزان مواجهه مجاز مربوطه (يا )

مواجهه هاي بيشتر از 40 ساعت در هفته:

ميزان مواجهه مجاز بلند مدت (PEL) بايستي كه براي مواجهه هاي بيشتر از 40 ساعت در هفته كاهش داده شود. فاكتور كاهش هفتگي (F) كه بايستي از ميزان مواجهه مجاز بلند مدت (PEL) كسر گردد

ب ـ تعيين ضريب مواجهه با استفاده از تعيين شاخص‌هاي مواجهه

زمانيكه نتايج حاصل از نمونه برداري و پايش هوا در دسترس نباشد، ضريب مواجهه مي‌تواند از طريق شاخص‌هاي مواجهه (EI) بدست آيد:

جدول 4 ـ شاخص و فاكتورهاي مواجهه

شاخص مواجهه فاكتور مواجهه	1	2	3	4	5
فشار بخار يا قطر آئروديناميكي ذره	1/0> mmHg	1 – 1/0 MmHg	10 – 1 mmHg	100 – 10 mmHg	>100 mmHg
قطر بزرگ، توده يا ماده مرطوب	قطر بزرگ و ماده خشك	ماده خشك و ذرات با قطركمتر از 100 ميكرون	ماده خشك و ذرات ريز 0 10-10ميكرون	ماده خشك و ذرات ريز و پودري ميكرون10>
نسبت آستانه بويايي به حد مجاز مواجهه	1/0>	5/0 – 1/0	1 – 5/0	2 – 1	>2
ميزان كنترل آلاينده	كنترل كافي با نگهداري منظم	كنترل كافي با نگهداري نامنظم	كنترل كافي بدون نگهداري، غبار متوسط	كنترل نا كافي، محيط پر غبار	كلاً بدون كنترل، محيط پرغبارتر
مقدار ماده مورد مصرف در هفته	اغلب مقدار ناچيز 1 كيلوگرم يا ليتر	مقدار كم مصرف 10-1 كيلوگرم يا ليتر	مقدار متوسط، كارگران آموزش ديده براي حمل و كار 100-10 كيلوگرم يا ليتر	مقدار زياد، كارگران آموزش ديده براي حمل و كار 1000-100 كيلوگرم يا ليتر	مقدار متوسط، كارگران آموزش نديده براي حمل و كار >1000 كيلوگرم يا ليتر
ساعات كاري در هفته	ساعت8>	16 – 8 ساعت	24 -16 ساعت	32-24ساعت	40 -32 ساعت

در رديف اول جدول فوق وقتي كه ماده شيميايي، يك مايع در دماي اتاق است، خطر مواجهه با آن بستگي به فشار بخار آن دارد كه مي‌تواند از روي شناسنامه ايمني ماده شيميايي (MSDS) بدست آيد. فشار بخار به دما بستگي دارد. وقتي كه فشار بخار يك مايع در دماي ديگري در MSDS ماده ثبت شده است، فشار بخار آن مي‌تواند با استفاده از رابطه آنتوان (Antoine)محاسبه شود. در مورد يك ماده شيميايي جامد، خطر مواجهه تنفسي با آن بستگي به اندازه ذرات جامد دارد و براي قضاوت در مورد آن بايد بازديدهايي از محل كار انجام گيرد. اندازه ذرات از طريق محاسبه قطر آئروديناميكي بدست مي آيد و

علاوه بر فشاربخار يا قطر آئروديناميكي ذرات، ضريب مواجهه به ميزان مواجهه مجاز (PEL) و آستانه بويايي قابل تشخيص يك ماده شيميايي(OT) بستگي دارد كه مقادير آنها به ترتيب از پيوست 4 و5 قابل استخراج است و از روي رديف دوم جدول 4 در مورد آن قضاوت مي‌شود.

احتمال مواجهه با يك ماده شيميايي با توجه به تمهيدات كنترل مهندسي موجود و ميزان كارايي آنها مشخص مي‌شود. طراحي خوب و اجراي مناسب يك سيستم تهويه موضعي خطر مواجهه با مواد شيميايي را خيلي كاهش خواهد داد و از سوي ديگر در يك فرآيند روباز با طراحي و نگهداري ضعيف مواجهه خيلي زيادي با ماده شيميايي اتفاق خواهد افتاد. اين اختلاف در رديف ميزان كنترل موجود ( رديف 3 جدول4) منعكس شده است.

فرآيند محدود يا محصور و بدون تماس مستقيم، انتشار و رها سازي غير مشهود آلاينده ها، سرعت ربايش كافي در دهانه هود‌هاي تهويه موضعي نمونه هايي از اقدامات كنترلي كافي و مؤثر هستند. در اين روش ارزيابي تهيه و تدارك وسايل حفاظت فردي (PPE) جزو تدابير كنترلي محسوب نمي‌شوند.

همچنين ميزان مواجهه با يك ماده شيميايي به مقدار ماده شيميايي استفاده شده و طول مدت مواجهه يا كار با ماده شيميايي بستگي دارد. اين موضوع به ترتيب در رديف‌هاي چهارم و پنجم جدول 4 نشان داده شده است. يك دوره كاري هفتگي (معمولاَ 40 ساعت) به عنوان اساس تعيين ضريب مواجهه در نظر گرفته شده است. همانطوريكه مقادير ميزان مواجهه مجاز (PEL)نيز بر مبناي تماسهاي 40 ساعته بنا نهاده شده اند.

مثال:

گرد وغبار ريز پودر سيليس (5EI=) در حين عمليات وزن كشي توليد مي‌شود و اين وظيفه به مدت يك ساعت در روز و 7 ساعت در هفته (1EI=) انجام مي‌شود. بر اساس بازرسي‌هاي بصري گرد و غبار متوسطي در محيط وجود دارد (3EI=). مقدار استفاده شده كم است(2EI=)، مطلوب است مقدار ضريب مواجهه (ER).

ج ـ تعيين ضريب مواجهه با استفاده از تخمينA

اين بخش براي صنايعي كه در مرحله طراحي هستند قابل اجراست. تكنيك‌هاي ارزيابي ريسك با استفاده از روابط تئوري مي‌توانند به نتايج دقيقي منجر شوند. با اين حال، عدم دسترسي به پارامتر‌هاي موجود در فرمول‌ها، خطاي انساني و عدم دقت مي‌تواند منجر به نتايج سوال برانگيزي شود.

در اين روش ميزان مواجهه بر حسب ppm يا محاسبه مي‌شود. ميزان مواجهه بدست آمده مي‌تواند با مقادير PEL (درازمدت) مقايسه شده و براي بدست آوردن ضريب مواجهه(ER) استفاده شود. لازم به ذكر است كه اگر مواجهه كمتر از 8 ساعت باشد، ميزان مواجهه بايستي قبل از مقايسه با حدود مواجهه مجاز درازمدت (PEL-Long Term) با استفاده از رابطه زير به متوسط وزني- زماني 8 ساعته () تبديل شود:

(7)

كه در آن :

غلظت مواجهه ppm يا

زمان مواجهه مربوطه hr

رابطه پيش بيني مواجهه تنفسي- براي عمليات انتقال:

اين رابطه براي هر عمليات نقل و انتقال نظير بار كردن تانكر‌ها و بشكه ها مناسب مي باشد.

(8)

كه در آن:

غلظت آلاينده بر حسب ppm

فشار بخار بر حسب اتمسفر (atm)

مقدار ضريب حاصل از تبديل واحد‌ها است.(براي تبديل به براي حجم(V)، تبديل واحدهاي پرشده در ثانيه به واحدهاي پرشده در ساعت براي ضريب پركنندگي و به براي ضريب تهويه(Q).

A فرض مي‌شود، دماي مايع و دماي هوا با هم برابر هستند، اتلاف ماده ناچيز است، فقط يك منبع توليد آلودگي موجود است، شرايط پايدار حاكم است و قانون گازهاي ايدآل برقرار است. از ريخت و پاش طي عمليات پر كردن صرف نظر شده است.

B ميزان ورودي براي تخمين‌هاي فرضي مقداري است كه در حدود مركزي گستره تعيين شده قرار مي‌گيرد.

C روش پركردن مخازن، از پايين به بالا فرض شده است.

D تخمين ميزان تماس به مراتب بيشتر از ميزان واقعي مواجهه شغلي انجام مي‌شود.

E روش پركردن، همراه با تلاطم است.

F ميزان تهويه در محيط باز بر حسب (متر مكعب بر دقيقه) از سرعت تخميني باد (V) بر حسب متر بر ساعتمحاسبه مي‌شود.

جدول 5 ـ مقادير ورودي پيش فرض

پارامتر	نوع ظروف
بشكه	كاميون تانكر دار	ماشين تانكر دار
حجم ظرف ()	21/0	19	76
فاكتور اشباع (بدون واحد)	و	و	و
فاكتور تهيه ()	و	و	و
ضريب پركنندگي (واحد بر ساعت)	و	2	1
فاكتور اختلاط (بدون واحد)	و	و	و

رابطه پيش بيني مواجهه تنفسي ـ براي عمليات روبازA:

اين رابطه مي‌تواند براي فرآيندهايي مانند تميز كاري يك تانك غوطه وري و شستشو، تميزكاري و چربي زدايي سطوح فلزات مورد استفاده قرار گيرد:

(9)

كه در آن :

غلظت آلاينده بر حسب ppm

فشاربخار، بر حسب اتمسفرatm

وزن ملكولي، بر حسب

اين معادله براي موادي قابل استفاده است كه فشار بخار آنها در حد كم تا متوسط باشد (يعني كمتر از 05/0 اتمسفر). مقدار 720 ضريب حاصل از تبديل واحد هاست. (تبديل بهبراي ضريب تهويه(Q).

جدول 6 ـ مقادير ورودي پيش فرض

پارامتر	عمليات
نمونه گيري	ساير سطوح باز
سطح()	و
ضريب تهيه ()	و	و
فاكتور اختلاط (بدون واحد)	و	و
طول استخر در جهت جريان هوا(cm)	و

A فرض مي‌شود دماي مواد و دماي هواي موجود در محل برابر با 298 كلوين و فشار هوا برابر يك اتمسفر باشد. سرعت جريان هوا مساوي 8/50 (100) در جهت موازي با استخر و مايع درون آن در نظر گرفته مي‌شود. ضمناً فرض مي‌شود كه شرايط پايدار حاكم است. گرماي مورد نياز براي تبخير بوسيله محيط اطراف تامين مي‌شود،پراكندگي و لبريز از لبه هاي استخر و در جهت جريان هوا ناچيز و قابل چشم پوشي است، هيچ گونه اختلاط در سطح روي استخر مايعات وجود ندارد، هيچ تهويه موضعي يا مانع فيزيكي در لبه هاي استخر وجود ندارد، قانون گاز ايده آل برقرار است.

B ميزان ورودي پيش فرض براي تخمينهاي فرضي مقداري است كه در حدود مركزي گستره تعيين شده قرار ‌گيرد.

C تخمين ميزان تماس به مراتب بيشتر از ميزان واقعي مواجهه شغلي، انجام مي‌شود.

D براساس عمليات صنعتي، تخمين زده مي‌شود.

براي اطلاعات بيشتر در زمينه روش‌هاي ارزشيابي مواجهه بر اساس مدلهاي تعادل جرمي به مجله انجمن بهداشت صنعتي آمريكا (AIHA)، سال 1996، شماره 57 مراجعه كنيد.

تخمين ميزان مواجهه كارگر با مايعات داخل استخرهاي تبخير يا جوشش:

مدل پخش آلودگي به شكل استخري در نظر گرفته مي‌شود كه مواد شيميايي در داخل آن ريخته شده اند. معادله زير براي تخمين سرعت تبخير و فرار يك مايع از داخل يك ظرف روباز استفاده مي‌شود.

(10)

كه در آن :

سرعت تبخير بر حسب

وزن ملكولي آلاينده

ضريب انتقال جرم

سطح تماس يا سطح استخرحاوي مايع

فشار بخار اشباع مايع

ثابت عمومي گازهاي كامل كه مساوي است با

دماي مايع

براي بدست آوردن ضريب انتقال جرم آلاينده ها طبق رابطه زير عمل مي‌كنيم:

(11)

كه در آن:

ضريب انتقال جرم ماده مرجع يعني آب كه مساوي است با ()

وزن ملكولي آلاينده ()

وزن ملكولي آب ()

تخمين ميزان مواجهه كارگر با بخارات سمّي با وجود تهويه ترقيقي:

غلظت متوسط () يك مايع فرار يا هر ماده اي كه در يك محوطه وجود دارد با استفاده از دو پارامتر (سرعت تبخير) و (سرعت تهويه) قابل محاسبه است. اين غلظت مي‌تواند براي هر كارگري كه نزديك يك استخر از مايعات فرار يا درب يك تانك ذخيره يا ظرف يك مايع فرار ايستاده است محاسبه شود.

سرعت تبخير() مي‌تواند از رابطه 10 بدست آيد.

(12)

كه در آن:

غلظت متوسط يك بخار فرار در يك محوطه (ppm)

سرعت تبخير يك ماده فرار ()

فاكتور اختلاط غير ايده آل كه بين 1/0 تا 5/0 متغير است براي اختلاط كامل K برابر با 1 است.

ثابت عمومي گازهاي كامل كه مساوي است با

دماي منبع

وزن ملكولي بخار خارج شده (فرار كرده)

سرعت تهويه

فرضيات

1 ـ غلظت بخار محاسبه شده يك غلظت ميانگين در محوطه مورد نظر است. ولي به صورت موضعي، غلظت‌هاي بالايي ايجاد خواهد شد، براي مثال كارگراني كه مستقيماً بالاي يك ظرف (كانتينر در باز) در حال انجام كار هستند با غلظت بالاي بخار مواجهه خواهند داشت.

2 ـ شرايط پايدار فرض مي‌شود و بخارات ساطع شده حالت تجمعي و انباشتگي ندارند.

مثال:

يك تانك حاوي تولوئن با سطح باز در يك محوطه طي يك عمليات و در دوره زماني معين وزن مي‌شود و سرعت تبخير متوسط مايع در حدود 1/0 و سرعت تهويه برابر100 است. دماي آن برابر 80 درجه فارنهايت و فشار برابر يك اتمسفر است. غلظت بخار تولوئن در محوطه را تخمين بزنيد و آن را با حدود تماس مواجهه مجاز طولاني مدت(PEL) كه برابر ppm 100 براي تولوئن است مقايسه كنيد.

راه حل:

از آنجاييكه مقدار K (ضريب اختلاط) بين مقادير 1/0 تا 5/0 متغير است بنابراين انتظار مي رود كه مقدار C بين مقادير 9/18 تا 3/94 ppm در تغيير باشد.

ضمناً نمونه برداري واقعي از بخارات براي اطمينان از عــدم تجاوز غلظت بخارات تولوئن از مقادير مجاز (PEL) توصيه مي‌شود.

مرحله 8 ـ تعيين ضريب ريسك

پس از تعيين ضريب مخاطره(مرحله چهارم) و ضريب مواجهه (مرحله هفتم)، علت جذر گرفتن از نتيجه حاصل، بدست آوردن يك عدد در محدوده 1 تا 5 است. ريسك هر وظيفه و رتبه بندي آن با توجه به جدول زير تعيين مي‌شود:

جدول 7 ـ ضريب ريسك

ضريب ريسك	رتبه
7/1-0	ناچيز
8/2-7/1	كم
5/3-8/2	متوسط
5/4-5/3	زياد
5-5/4	خيلي زياد

ريسك و رتبه بندي بدست آمده براي هر وظيفه در فرم 3 ثبت مي‌شود. اين رتبه بندي در اولويت بندي اقدامات اصلاحي براي كاهش ريسك در كارخانه به ما كمك خواهد كرد.

مرحله 9 ـ اجراي اقدامات اصلاحي

اگر ارزيابي نشان دهد كه انجام وظيفه در يك شغل، ريسك زياد و قابل توجهي وجود دارد اقدامات اصلاحي مناسبي براي آن شغل بايستي در نظر گرفته شود. اين اقدامات مي‌تواند در زمينه هاي زير صورت بگيرد:

1) اقدام اصلاحي مناسبي را براي حذف يا كاهش ريسك انتخاب كنيد، نظير جايگزيني ماده شيميايي سمي، نصب و راه اندازي سيستم تهويه موضعي يا تهويه ترقيقي، اجراي كنترل‌هاي مديريتي و تامين وسايل حفاظت فردي؛

2) دوره هاي آموزشي را براي كاركنان برنامه ريزي كنيد؛

3) در صورت نياز از هواي محيط كار نمونه برداري كنيد؛

4) در صورت نياز از نتايج معاينات پزشكي استفاده كنيد؛

5) تجهيزات مربوط به شرايط اضطراري و كمك‌هاي اوّليه را فراهم و روش‌هاي اجرايي آنها را بررسي كنيد.

اطمينان از اينكه ريسك در حد قابل قبول است يا نه به عهده كارفرما است. در زير به برخي از اقدامات اصلاحي ممكن براي سطوح مختلف ريسك اشاره شده است:

ريسك ناچيز

· پايان ارزيابي

· ارزيابي مجدد هر 5 سال يكبار

ريسك كم

· حفظ كنترل موجود

· انجام غير مستمر نمونه برداري هوا (در صورت نياز)

· ارزيابي مجدد هر 4 سال يك بار

ريسك متوسط

· تكميل و حفظ كنترل موجود

· انجام مستمر نمونه برداري هوا (در صورت نياز)

· آموزش كارگران در صورت لزوم

· ارزيابي مجدد هر 3 سال يك بار

ريسك زياد

· تكميل كنترل‌هاي مهندسي مؤثر

· انجام نمونه برداري هوا

· آموزش كارگران

· بهبود برنامه استفاده از جهاز حفاظت تنفسي (به پيوست 6 مراجعه كنيد)

· تهيه وسايل حفاظت فردي مناسب نظير عينك، دستكش و...

· توسعه و تكميل ايمني فني و تصحيح روش‌هاي انجام كار

· تنظيم دستورالعملهاي شرايط اضطراري و كمك‌هاي اوّليه

· ارزيابي مجدد بعد از انجام مراحل فوق

ريسك خيلي زياد

· · تكميل كنترل‌هاي مهندسي مؤثر

· · انجام نمونه برداري هوا

· · آموزش كارگران

· · بهبود برنامه استفاده از جهاز حفاظت تنفسي (به پيوست 6 مراجعه كنيد)

· · تهيه وسايل حفاظت فردي مناسب نظير عينك، دستكش و...

· · توسعه و تكميل ايمني فني و تصحيح روش‌هاي انجام كار

· · تنظيم دستورالعملهاي شرايط اضطراري و كمك‌هاي اوّليه

· · ارزيابي مجدد(ارزيابي دقيق) بعد از انجام مراحل بالا

مرحله 10ـ مستند سازي ارزيابي

تمام ارزيابي‌ها بايستي بخوبي در فرم‌هاي مربوطه ثبت و به صورت نوشته يا بر روي رايانه نگهداري شوند. مستندات بايستي به صورت مختصر و خلاصه باشند و در آنها به موارد زير اشاره شود:

1) نام اعضاي تيم ارزيابي

2) توصيف واحد كاري

3) تعداد افراد درگير وشاغل

4) محدوده كاري و زمان

5) ليست كاملي از مواد استفاده و توليد شده و آيا شناسنامه ايمني مواد در دسترس است يا خير؟

6) اطلاعاتي در مورد مخاطرات

7) خلاصه فرايندها

8) شناسايي ريسك‌ها

9) يك جمع بندي در مورد ريسك‌ها

10) پيشنهادات

11) امضا، تاريخ و نظر تيم ارزيابي

12) امضا، تاريخ و نظر كارفرما در مورد تاييد ارزيابي

مرحله 11 ـ بازنگري ارزيابي

در صورت تحقق يكي از شرايط زير، بازنگري ارزيابي مورد نياز است :ü ü ايجاد تغييرات در مقدار توليد، مواد اوّليه، محصولات، فرآيند‌ها و يا اقدامات كنترلي

ü وجودگزارشي مبني بر بيماري ناشي از كار در واحد‌هاي كاري

ü وقوع حادثه يا رويداد در اثر كنترل نامطلوب

ü پايش‌هاي محيطي و فردي نشان دهنده نقص سيستم كنترل

ü صدور گزارش جديد در رابطه با ميزان سميت، خواص شيميايي و حد مجاز مواجهه مواد

ü ارائه فن آوري جديد در زمينه سيستم كن

برخي از خطا‌هاي عمده در فرايند ارزيابي ريسك عبارتند از:

الف ـ خطاهاي ناشي از عدم كشف صحيح حقايق، به عنوان مثال عدم درك صحيح روش‌هاي اجرايي و محل استفاده از مواد

ب ـ خطا‌هاي ناشي از عدم شناخت كافي مخاطرات مواد

ج ـ قضاوت با توجه به پيش داوري‌هاي نادرست

د ـ ترديد در مجهولات، روش ها، مدل‌ها و فرضيات محاسبات

فرم‌ها

پيوست‌ها

پيوست 1 ـ تخمين مواجهه پوستي با مايعات

دوز جذبي كلّي روزانة ناشي از جذب پوستي در اثر تماس پوستي با مايعات () مي‌تواند

جدول 8 ـ استاندارد سطح پوست (A) براي يك كرد بزرگسال به صورت زير است

عضو	سطح استاندارد
بازو(از بيخ شانه تا نوك انگشت) (Arms)	2280
بازو(از بيخ شانه تا آرنج) (Upper arms)	1430
ساعد‌ها (Forearms)	1140
دستها (Hands)	840
سر (Head)	1180

دوز جذبي پوستي بدست آمده مي‌تواند با مقادير دوز كشنده %50 () برا ي جذب پوستي يك ماده شيميايي خاص مقايسه شود.

مثال:

سرعت جذب پوستي،

زمان تماس پوستي، ( تماس تصادفي فرض مي‌شود)

سطح مواجهه يافته پوست، ( تماس روي دست و ساعد فرض شده است)

طول مدت تماس، براي

تركيب درصد وزني، (درصد وزني ماده %90 در محصول فرض شده است)

متوسط وزن بدن كارگر،

پيوست 2 ـ طبقه بندي مواد سرطا نزا از سوي سازمان‌هاي مختلف

ACGHI - انجمن متخصصين بهداشت صنعتي دولتي آمريكا[2]

A1 – سرطان زاي تائيد شده انساني

A2 – مشكوك به سرطان زايي در انسان

A3 – سرطان زاي تائيد شده در حيوان

A4 – جزء مواد سرطان زاي انساني نيست

A5 – مشكوك به سرطان زايي در انسان نيست

IARC - آژانس بين المللي تحقيقات سرطان[3]

گروه 1 - سرطان زاي انساني

گروه 2A - احتمال سرطان زايي در انسان

گروه 2B - امكان سرطان زايي در انسان

NTP - برنامه سم شناسي ملي و خدمات بهداشت عمومي، سازمان بهداشت و خدمات رفاهي ايالات متحده آمريكا[4]

گروه A - سرطان زاي انساني

گروه B - سرطان زاي انساني به احتمال بالا

پيوست 3 ـ چك ليست بازرسي

سوالات

مشاهدات

ملاحظات

مواد شيميايي

1ـ آيا مواد شيميايي اوّليه و محصولات در سطح كارگاه رها يا پخش شده است؟

اگر پاس

ارزيابي ريسك مواد شيميايي در تماس‌هاي شغلي

مطالب مشابه :

لیست کامل مشخصات(آدرس و تلفن) استخرهای مشهد(خراسان رضوی)

تعارفات دروغين بيانگر ادب شخص يا دروغگو بودن وي

تغيير كاربري هاي مجاز و غير مجاز اراضي كشاورزي

تصفیه آب برج هاي خنك كننده

آزبستوزيس

ارزيابي ريسك مواد شيميايي در تماس‌هاي شغلي

آيين‌نامه ايمني ‏مخازن آب و استخرها

ژورنال معماري داخلي و خارجي 2012