گفت وگوی ایبنا با ناصر تکمیل همایون به مناسبت سالروز صدور فرمان مشروطیت

ناصر تکمیل همایون، جامعه شناس و تاریخ نگار معتقد است درباره مشروطه کتاب های زیادی نوشته شده است که هرکدام از آن ها به زعم خود این رویداد تاریخی را مورد بررسی قرار داده اند.

انقلاب مشروطه، یکی از بزرگترین رویدادهای تاریخ ایران است. شکل گیری این حادثه در اواخر دوره سلطنت قاجاریه، موجب ایجاد تحولات گسترده سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در ایران شد و توانست پایه محکم و دیرین حکومت استبدادی را متزلزل کند و مقدمات افول حکومت قاجاریه را فراهم آورد. در جریان این جنبش، مجموعه کوشش ها و رویدادهایی در دوره مظفرالدین شاه قاجار و سپس در دوره محمدعلی شاه قاجار برای تبدیل حکومت استبدادی به حکومت مشروطه رخ داد و به تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب نخستین قانون اساسی ایران انجامید.

«ایبنا» در گفت وگویی که با ناصر تکمیل همایون داشته، به بررسی بیشتر این موضوع پرداخته است.

جناب آقای تکمیل همایون! ارزیابی شما از کتاب هایی که تاکنون درباره مشروطه نوشته شده اند، چیست و روایت هایی که در کتاب های تاریخی درباره مشروطه وجود دارد، به چه صورت است و چگونه می توان آن ها را تقسیم بندی کرد؟

درباره مشروطه کتاب های زیادی نوشته شده است که هرکدام از آن ها به زعم خود این رویداد تاریخی را مورد بررسی قرار داده اند. برخی از این کتاب ها مانند کتاب «فریدون آدمیت» با عنوان «فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ایران» به ریشه شناسی مشروطه پرداخته اند یعنی به دنبال روشن کردن روند و گسترش مشروطه در ایران هستند؛ این که زمینه های پیدایش مشروطیت چه بود و چگونه در بقیه شهرستان ها و ایالات سرایت پیدا کرد. برخی دیگر از کتاب ها، مشروطه را تنها در منطقه ای خاص مورد بررسی قرار داده اند مانند مشروطه در شهرهای قزوین، مشهد، کرمان یا سایر شهرستان ها. بعضی آثار نیز تحلیل های جامعه شناسی یا عقیدتی از مشروطه داشته اند که روی هم رفته به هیچ کدام از آن ها نمی توان اعتماد کامل داشت. مثلا تحلیل هایی که چپ گرایان و کمونیست ها از مشروطه داشتند، محل اعتنا نیست؛ چراکه آن ها بدون این که تحقیق جامعی از این مساله داشته باشند، می پندارند که مشروطه نیز مانند انقلاب کبیر فرانسه است که بتوان در آن عناصری چون بورژواها را دخیل دانست و مقایسه هایی نیز با آن به عمل آورد. این نوع کتاب ها نمی تواند از اعتبار علمی برخوردار باشند؛ چراکه مشروطه نهضتی ملی و برای قانون خواهی و عدالت اجتماعی بوده است که همه جامعه را در بر می گرفته نه این که فقط به طبقه خاصی چون بورژواها اختصاص پیدا کند.

برخی دیگر از کتاب ها هستند که بعد دین گرایانه آن ها در تحلیل نهضت مشروطه غالب است که سنگینی بار این رویداد را روی علما و تشیع می اندازند. اغلب این کتاب ها نیز با نگاهی تک بعدی، به عامل دین و تشیع به واقعه مشروطه نگاه کرده اند. باید گفت که اگرچه دین و تشیع عواملی بودند که در مشروطه دخیل بودند اما محدود کردن مشروطه به یک جنبشی دینی ناقص است و اگرچه در برخی مواقع در این کتاب ها نیز رگه هایی از واقعیت وجود دارد اما باز کافی نیستند. ناگفته نماند از دوران قبل از مشروطه تا سال ها بعد از آن، رساله هایی (نوشته هایی که تقریبا از 10 صفحه شروع می شود تا کتاب هایی بیش از 100 صفحه که در آن رساله ها مساله مشروطه، حکومت، قانون، حرمت، استقلال، مقام سلطنت، مخالفت با سلطنت، شیوه حکومت مورد مطالعه مولف قرار گرفته و این امر در ایران و گذشته در زمره ادبیات اندرزنامه ای (مانند قابوس نامه، سیاست نامه و ..) وجود داشته اما در دوره مشروطیت رونق فراوانی پیدا کرده است) درباره مشروطه از سوی علما و سیاستمداران کشور نوشته شده است. در ابتدا 50 سال پیش مرحوم دکتر اسماعیل رضوانی بیش از 24 رساله در مجله «راهنمای کتاب» معرفی کرد و به دنبال آن مرحوم دکتر صدیقی در همان مجله نوشت که علاوه بر کتاب هایی که دکتر رضوانی مرحوم فرموده، اینجانب نیز چند رساله دیگر هم در منزل دارم.

سال ها بعد مرحوم ایرج افشار تعداد این نوع رساله ها را بیش از 70-80 جلد معرفی کرد و اکنون آقای دکتر غلامحسین زرگری نژاد که به راستی محقق این بخش از تاریخ مشروطیت هستند، تعداد این رساله ها را بیش از 200 جلد نوشته است و بسیاری از آن ها را چاپ کرده است. این رساله ها بعضی در وجوب مشروطیت است، برخی در حرمت (حرام و ناشایستگی بودن) مشروطیت و برخی هم خواستند بین اسلام، مشروطه و دموکراسی پیوندی ایجاد کنند. نگارش این رساله ها در آن روزگار که فقط 30 در صد جامعه سواد داشتند و بیش از پنج در صد بیشتر به این مسایل نمی پرداختند، نشان دهنده این مساله است که نهضت مشروطه نفیاً یا ایجاباً اثرات فوق العاده ای در جامعه پدید آورده است. برای نمونه در این باره به سه رساله گوناگون اشاره می شود. رساله «عبرت الناظرین» تالیف مجدالملک (جد خاندان امینی ها) ، رساله «یک کلمه» تالیف مستشارالدوله و کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» تالیف شیخ حسین نائینی از امهات این رساله ها هستند که بررسی آن ها نظریه بیان شده را اثبات می کند.

در آخر، تحلیل هایی نیز در برخی دیگر از کتاب ها درباره مشروطه وجود دارند که از سوی خارجی ها نوشته شده است. اطلاعات خارجی ها در این کتاب ها اندک بوده و اگر هم تحلیل عمیقی از این رویداد داشتند از ایران به آن ها رسیده است. مثلا کتاب «انقلاب ایران» نوشته «ادوارد براون» بر اساس تحلیل ها و اطلاعات حسن تقی زاده است که براون از مجموع گفته های وی به تالیف درآورده است.

از سوی دیگر، کتا ب های معتبری در این زمینه وجود دارند که می توان به کتاب های احمد کسروی، مهدی ملک زاده و ناظ م الاسلام کرمانی اشاره کرد که بسیار خوب مشروطه را به تحلیل درآورده اند. مثلا کسروی به درستی به مشروطه پرداخته و نقش آذربایجان را به نسبت دیگر منطقه ها بیشتر تحلیل کرده است و یا ناظم الاسلام کرمانی که در کتاب خود بیشتر بر پایه تحلیل ها و باورهای مرحوم آیت الله طباطبایی تکیه کرده و ملک زاده که محور مشروطیت را پدر خود، ملک المتکلمین می بیند. همچنین کتابی که محمدعلی کاتوزیان با عنوان «مشاهدات در تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ مشروطیت ایران» نوشته و اثری با عنوان «خاطرات سالور» اطلاعات بسیار خوبی از مشروطه به دست می دهد. با این حال من معتقدم در آن روزگاران افراد بسیاری بودند که درباره مشروطیت مطالب بسیار خوبی نوشته اند که هنوز منتشر نشده است.

دلایل این که این کتاب ها هنوز منتشر نشده اند، چیست؟

دلایل بسیاری در عدم انتشار آن ها وجود دارد از جمله این که یا این افراد از انتشار آن هراس دارند؛ یا نزدیکان آن ها به دلایل جنبه های مادی و به توافق نرسیدن با ناشر آثارشان را چاپ نمی کنند، یا هنوز زمان آن نرسیده است و یا دلایلی دیگر. به عنوان مثال، من زمانی که شاگرد استاد بزرگوار مرحوم غلامحسین صدیقی بودم وی به دانشجویانش و حتی شخصا به خود من توضیح داده بود که یادداشت های فراوانی درباره مشروطیت دارد که هنوز این یادداشت ها نیز منتشر نشده است. به طوری که حتی فریدون آدمیت نیز در کتاب خودش به این نکته که صدیقی نوشته های فراوانی درباره مشروطیت دارد، اشاره کرده است. من حتی در مکالمه ای هم که با پسر ایشان (نیکنام صدیقی) داشتم، وی نیز اذعان کرد که پدرش نوشته هایی در این باره دارد که هنوز منتشر نشده است. از این رو، بدیهی است که اگر کتابی از سوی این مورخ و جامعه شناس توانمند ایرانی در این باره به چاپ می رسید، بسیار راهگشا بود و به مراتب از کتاب های سطحی که در این زمینه وجود دارد بهتر. از سوی دیگر، ما اسنادی از مشروطیت داریم که تنها بخشی از آن را ابراهیم صفایی، حسن معاصر و دیگران، آن هم با دیدگاه های خودشان چاپ کرده اند اما متاسفانه بخش اعظمی از این اسناد به ویژه اسنادی که در خارج از کشور وجود دارند، تاکنون به چاپ نرسیده است که اگر همه آن ها انتشار یابند، بی شک ما در تبیین مشروطیت ایران توانمندتر خواهیم شد.

به نظر شما چه کتاب های مطرحی تاکنون درباره مشروطیت نوشته شده اند که جریان مشروطه را به درستی منعکس کرده اند؟

کتاب های را که همایون کاتوزیان، فریدون آدمیت، یرواند آبراهامیان و ماشا الله آجودانی در این باره نوشته اند می توان در رسته کتاب های نسبتا علمی در این زمینه دانست و امید است از سوی مورخان جدید کتاب های معتبرتری انتشار یابد.

چه ناگفته هایی درباره تاریخ مشروطیت در ایران وجود دارد که یا هنوز به آن ها پرداخته نشده و یا اگر شده، جای کار بیشتری دارد؟

باید گفت بسیاری از افراد بودند که در جنبش مشروطه شهرت پیدا کردند اما شهرت آن ها بیشتر از کارکرد واقعی آن ها بوده؛ بسیاری از افراد ضد مشروطه بودند اما در واقعیت، طرفدار سلطنت و استبداد نبودند؛ بسیاری در مشروطه مستبد جلوه داده شدند اما در واقع، ملی گرا و آزادی خواه بودند. این ها مسایلی است که هنوز در کتاب های تاریخی ما به درستی روشن نشده است. به طور مثال، عین الدوله کسی است که در تاریخ مشروطه بسیار از او به بدی یاد کردند و علیه او نوشتند، اما هیچ سندی دال بر این که وی علیه استقلال ایران و برعکس از کسانی به نیکی و آزادی خواهی یاد شده که بعدها ارتباط آن ها با بیگانگان روشن شده است (مانند وثوق الدوله)، وجود ندارد. از سوی دیگر، نقش نیروهای خارجی که در مشروطه دخیل بودند، به درستی مشخص نشده است مثلا نقش نیروهای انگلیس با روس در این رابطه بسیار متفاوت بود و یا مثلا درباره تحصن مردم در سفارت انگلیس و درخواست پناهندگی آن ها چندان دل آرامی از آن حاصل نمی شود؛ چراکه در واقع این مساله شان ملت ایران را پایین می آورد که بگوییم انگلیسی ها در این زمینه به یاری ملت ایران شتافتند و آزادی و مشروطیت را فراهم آوردند. این ها مسایلی هستند که درباره آن ها هنوز تحلیل علمی جامعه شناسی لازم انجام نشده است اما آن چه از مجموعه حرکات مردم در سراسر ایران در دوران مشروطیت حاصل می شود این است که مردم برای عدالت خواهی و قانون طلبی برانگیخته شده بودند و در این برانگیختگی و خودجوشی اجتماعی، دینی و فرهنگی هیچ قدرت خارجی دخالت نداشته و جنبش کاملا ملی بوده است.

به نظر شما، چه تحریفاتی درباره رویداد مشروطه در کتاب های تاریخی صورت گرفته است؟

مسلما تحریفات بسیاری درباره مشروطه صورت گرفته است. مثلا وقتی فرزند مرحوم ملک المتکلین درباره مشروطه می نویسد، بدیهی است که درباره پدر خود موضع گیری های خاص خود را داشته است و یا زمانی که یکی از طرفداران بختیاری درباره مشروطه می نویسد، آیا می تواند نسبت به جنبش ستارخان آگاهی کامل و نظر بی طرفانه ای ابراز کند و یا برخی از کتاب های جدیدی که با تحلیل های چپ گرایانه درصددند تا همه جریان مشروطه را به دموکرات های قفقاز نسبت دهند، به هیچ وجه نمی تواند درست باشد؛ به دلیل این که اگرچه بی شک دموکرات های قفقاز در مشروطه تاثیر داشتند اما نه آن قدری که اثر آن ها را بیشتر از گروه ها و روحانیون و عوامل دیگر به حساب بیاوریم.

آیا شما با این نظر که برخی معتقدند مشروطه با شکست مواجهه شد، موافق هستید؟

خیر. خیلی از افراد آمده اند درکی را که از فلسفه غربی مشروطه داشته اند با مشروطه ایرانی آن زمان مقایسه کردند و آن را شکست خورده می پندارند. در حالی که این درست نیست؛ ایرانیان آن زمان روح مشروطه را درک و مشروطه را به معنای قانون طلبی، وطن دوستی و استقلال ایران به خوبی تلقی می کردند. چنان که مشروطه در مجلس اول بسیار مترقی است اما در دوره دوم و سوم و دوره های بعد این قضیه سیاسی، حزبی و جناحی شد. در دوره پنجم، بهترین نطق های دکتر محمد مصدق و مرحوم آیت الله مدرس را در مجلس داریم. در دوره ششم، که آخرین نطق های مصدق در مجلس است باز هم زمزمه های مشروطه به گوش می رسد اما از مجلس هفتم تا چهاردهم ما مجلسی بی قدرت، بی اختیار و زیر سلطه رضاشاه را داریم. در دوره چهاردهم مشروطه رنگ و روی نوینی پیدا کرد که تا ملی شدن صنعت نفت ادامه داشت اما از کودتای 28 مرداد به بعد (مجلس 18)، مجالس زیر سلطه قدرت اجرایی و شاه سابق بود و بسیاری از دستاوردهای ملی و مردمی ما بر باد فنا رفت. از این رو می توان گفت مشروطه اگرچه به عنوان یک نهادی ارگانیک یا یک سازمان اداری و دیوانی شکست خورد اما به هیچ وجه به لحاظ فکری شکست نخورد؛ کمااین که آثار آن هنوز هم مشهود است و ایدئولوژی جمهوریتی که از سوی مردم به وجود آمد، دنباله نهضت های گذشته ایرانیان از آن میان نهضت مشروطیت تحلیل می شود.

مهم ترین دستارد مشروطیت از نظر شما چیست؟

به نظر من مهم ترین دستاورد مشروطیت، تبدیل مردم ایران از رعیت به ملت بود. از این گذشته تحکیم احساس ایرانی گری تاثیر بعدی آن بود که پس از آن مساله دولت-ملت به طور رسمی به وجود آمد. این که مشروطه ما را به قانون آشنا کرد و روز به روز مفهوم دموکراسی را متبلورتر کرد و اندیشه دموکراسی را در جامعه ما، در میان جوانان و اقشار مختلف جامعه جا انداخت، تاثیر کمی نیست. حتی می توان گفت دموکراسی دینی که اکنون بر سر زبان هاست، در امتداد دستاورد مشروطه بوده است.

درباره ناصر تکمیل همایون

ناصر تکمیل همایون (متولد ۱۳۱۵ در قزوین) جامعه شناس، تاریخ نگار و استاد پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. او دوره کارشناسی فلسفه و علوم تربیتی و کارشناسی ارشد علوم اجتماعی را در دانشگاه تهران گذراند. وی دارای درجه دکترای تاریخ از دانشگاه سوربن فرانسه در سال 1351 و دکترای دولتی جامعه شناسی از همان دانشگاه در سال 1356 است و بسیاری از کتاب هایش از سوی دفتر پژوهش های فرهنگی انتشار یافته است.

آن چه وی را از دیگر پژوهشگران اجتماعی – فرهنگی ایران به صورتی ویژه متمایز می کند، تحصیل و تسلط بر تاریخ ایران (خصوصا ابعاد اجتماعی تاریخ ایران) در گذشته و حال، در کنار تحصیل دانشگاهی جامعه شناسی است. در صورتی که بتوان برای شناخت صحیح فرهنگ ها به ویژه فرهنگ ایرانی، آگاهی از تاریخ و تاریخ اجتماعی را لازم دانست، دکتر تکمیل همایون به خوبی از عهده این مهم بر آمده است. وی کتاب ها و مقالات بسیاری (بیش از 150 مقاله علمی) را در کارنامه علمی خود دارد.

«تاریخ ایران در یک نگاه»، «آموزش و پرورش در ایران»، «تهران»، «دانشگاه گندی شاپور»، «سلطانیه»، «تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران: از آغاز تا دارالخلافه ناصری»، «مسائل و چشم اندازهای فرهنگ (مجموعه مقالات)»، «گستره فرهنگی و مرزهای تاریخی ایران زمین»، «خوارزم»، «خلیج فارس»، «انقلاب مشروطیت»، «سرگذشت دریای مازندران»، «مشروطه خواهی ایرانیان (مجموعه مقالات)»، «دشتی به وسعت تاریخ: نگاهی جامع به نظرآباد»، «جاده ابریشم»، «آبسکون، یا، جزیره آشوراده»، «مرزهای ایران در دوره معاصر» و «تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران: دارالخلافه ناصری» برخی از کتاب های وی هستند.

خبر
نام منبع: انجمن ایرانی تاریخ

گفت وگوی ایبنا با ناصر تکمیل همایون به مناسبت سالروز صدور فرمان مشروطیت

مطالب مشابه :

دانلود کتاب موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران دوره قاجار

دانلود مقاله صد سال نفت و بودجه

دانلود مقاله تحليل بازار كار كشور در دوره پس از انقلاب

در باره ی یک مورخ و پژوهشگر

خرید کتاب و جزوات کنکوری پارسه رشته اقتصاد

نگاهی تحلیلی بر شاخص‌های بورس(1)

شیر و ماستی که دولت احمدی‌نژاد به مردم تحویل داد!!!

ده راز میلیونر شدن !

گفت وگوی ایبنا با ناصر تکمیل همایون به مناسبت سالروز صدور فرمان مشروطیت

آرای شیخ فضل‌الله نوری (به مناسبت سالروز مشروطه) فریدون آدمیت