تکیه معاوالملک

تغییرات در معماری و تزئینات

تکیه معاون الملک کرمانشاه

مقدمه :

سوگواری و گرامی داشت یاد از دست رفتگان آیینی است که قرن ها با روح و ذهن مردم ایران پیوند دارد. منشاء آیین را بنا به اقوال و افسانه ها به کیخسرو و در پاسداشت خون سیاوش نیک نهاد منسوب می دارند . اما همواره در بیان مفهوم و آیین تعزیه ، اولین بارقه ذهن ، متوجه تعزیه و آیین سوگواری بر شهادت امام حسین(ع) و گرامی داشت واقعه کربلاست . و تکایا به عنوان عرصه گاهی در برگزاری این مراسم ملی و مذهبی نقش مهمی را در تجلی احساسات و اعتقادات مذهبی مردمان این دیار داشته اند دخیل ها ، قفل ها و شمع های افروخته شده در این مکان ها شاهد گویای این مدعا هستند .

تکیه معاون الملک کرمانشاه در میان دیگر تکایای ایران یکی از زیباترین و استثنائی ترین آن ها به شمار می رود ؛ این ویژگی را در واقع مدیون کاشی کاری منحصر به فرد خود است که علاوه بر روایت و صحنه سازی واقعه کربلا که موضوعی بسیار مرتبط با بنا است ، به مضامین دیگری چون اسطوره ، حماسه و تاریخ پرداخته و در واقع دایره المعارفی تصویری از سنن ، اعتقادات و عقاید مذهبی ، ملی و اسطوره ای ، در قالب قصص قرآنی و داستان های شاهنامه و هم چنین با نمایش تصویری از رجل سیاسی معاصر ( معاصر بانی تکیه ) گذشته تاریخی و تاریخ معاصر را به نحو ظریف و دلپذیری به هم پیوند داده است .

تحولات سیاسی و حکومتی پس از مشروطیت موجبات آسیب و کم توجهی نسبت به این بنا را فراهم ساخت تا بدانجا که آن را در آستانه ویرانی کامل قرار داد . ایجاد نگرش تازه نسبت به حفظ آثار تاریخی و فرهنگی این بنا را از نابودی کامل نجات داد و اقداماتی جهت حفظ و مرمت آن صورت گرفت اما به دلیل از سر گذراندن یک دوره فترت ، بسیاری از بخش های ساختمان از بین رفت که هنگام بازسازی به دلیل نبودن مدارک و شواهد کافی یا عدم توجه به ضرورت گردآوری این شواهد تغییراتی در شکل معماری و کاشیکاری بنا ایجاد شد ، چنان که اکنون بسیاری از کاشی های موجود در انبار جایی برای نصب ندارند و بر عکس برخی از فضاهای معماری که قبلاً دارای کاشی بوده اند ، اکنون فاقد آن می باشند .

در واقع این تغییرات سبب شده که بازدید کننده ی بنا در پایان دیدارش تنها تصویری گنگ از کاشی های زیبا در ذهنش نقش ببندد بدون این که رابطه ی حسی عمیق با بنا و فلسفه وجودی آن با توجه به باورها ، اعتقادات ، آیین ها و اندیشه های بانی بنا و مردم هم دوره او برقرار نماید ؛ در واقع این دگرگونی ها موجب بهم ریختگی و بی نظمی در معماری و کاشی ها شده است که از ارزش بصری و هم چنین تاریخی ـ فرهنگی آن به شدت کاسته شده است .

هدف این مقاله مقایسه وضع کنونی بنا با وضع اصلی آن بر اساس شواهد و مدارک مستدل جهت دستیابی به روش های مرمتی مناسب برای نزدیک شدن به شکل اولیه و ایجاد ارتباط قوی تر بیننده با بناست ؛ هم چنین تأکید دوباره بر این نکته که پژوهش جزء جدائی ناپذیر فعالیت های مرمتی است که بایستی پیش یا همزمان با اقدامات عملی صورت پذیرد تا هم تعهد حفظ اصالت اثر رعایت شده و هم از اتلاف بودجه جلوگیری گردد .

ترتیب مطالب به شرح زیر است :

ـ تاریخچه

ـ بررسی وضع موجود از نظر معماری و کاشیکاری

ـ بررسی فرم اصلی بنا

ـ نتیجه گیری

ـ فهرست منابع و عکس ها و نقشه ها

لازم به ذکر است این مقاله نبایستی بعنوان یک گزارش جامع تلقی شود لذا نگارندگان سعی خواهند کرد که در قسمت بعدی گزارش مفصلی از بنای تکیه معاون الملک ارائه نمایند .

تاریخچه :

در سال 1320 هـ ق در جنب حمام حسن خان قلعه زمینی را که زمانی چهار حوض حمام در آن واقع بوده

است از صاحبان آن جهت برپایی حسینیه ای توسط معین الرعایا و برادرانش خریداری می گردد ، مساحت حسینیه قدیم به اندازه حسینیه کنونی بوده و آیینه کاری های آن مشهور بوده است ، حسینیه مذکور در جریان آشفتگی های اجتماعی ـ سیاسی سال 1327 هـ ق توسط مخالفین خانواده معاون الملک به طور کامل تخریب
می گردد . بار دیگر در سال 1327 هـ ق خانواده معاون اقدام به ساخت مجدد بنا می نمایند و حسینیه کنونی در جای حسینیه قبلی و با همان مساحت بنا می گردد .

تزئینات این حسینیه در ابتدا گچبری و نقاشی بوده است . اما پس از چندی حسن خان تصمیم می گیرد با مصالحی که از استحکام بیشتری برخوردارند ، دیوارها را تزئین نماید . به همین دلیل نقاشی ها و گچبری ها را برداشته و به جای آن از کاشی استفاده می نمایند . در سال 1336 هـ ق چون فضای کوچک حسینیه جوابگوی عزادارن نبوده است . جهت گسترش آن اقدام به خریداری زمین های زینبیه و سپس عباسیه می نمایند کار ساخت و ساز تا سال 1345 هـ ق هم چنان ادامه داشته است .

در اواخر عمر حسن خان به دلیل تغییر حکومت قاجار به پهلوی و هم چنین وضع مالی وی ، دوران فترت و ویرانی بنا آغاز می شود چندان که سید محمد میبدی و آقا شیخ محمد هادی جلیلی پیشنهاد می کنند جهت جلوگیری از تخریب بنا ، بخش عباسیه به مدرسه علوم اسلامی تبدیل شود تا فواید آن مصرف تعمیرات بنا گردد و از آن پس عباسیه به مدت 20 سال هم چنان به صورت مدرسه باقی می ماند . تا این که در سال 1352 شمسی به ثبت آثار ملی می رسد و تحویل اداره فرهنگ و هنر آن زمان می گردد

بررسی وضع موجود از نظر معماری و کاشیکاری :

تکیه معاون الملک در خیابان حداد عادل در بافت قدیمی کرمانشاه و در محله برزه دماغ واقع است(نقشه شماره 1

فضاهای تکیه معاون الملک بر اساس وضع موجود از چهار قسمت تشکیل یافته است که به ترتیب عبارتند از صحن ورودی ، حسینیه ، زینبیه و عباسیه . (نقشه شماره 2)

تکیه دارای سـه در ورودی می باشد کـه در اصلی آن بـه خیابـان شهیـد حـداد عـادل باز می گـردد. دو در

ورودی دیگر که در عباسیه واقعند به ترتیب به کوچه های ایلخانی و معاون باز می گردند از نظر کاشی کاری نیز می توان کاشی های تکیه را به سه گروه تقسیم نمود :

1ـ بر اساس تکنیک و اجرا که خود شامل دو گروه می باشد :

الف ) کاشی های برجسته

ب) کاشی های هفت رنگ

2ـ بر اساس موضوع تصاویر : کاشی هایی با تصاویر اسطوره ای ، حماسی ، تاریخی ، مذهبی ، تصاویر رجال هم عصر بانی بنا ، تصاویر مکان های تاریخی و مذهبی و نیز کاشی هایی با تصاویر تزئینی مانند گل و مرغ و غیره می باشند . ( تصاویر 41 تا 49 )

3ـ بر اساس مکان کنونی کاشی ها :

الف) کاشی های نصب شده بر دیوارها

ب) کاشی هائی که در داخل انبارهای تکیه نگهداری می شوند . ( تصاویر 50 تا 54 )

جهت درک بهتر موضوع و هم چنین جلوگیری از تکرار عنوان های مشابه پس از تشریح فضاهای معماری در هر بخش کاشی کاری آن نیز شرح داده می شود .

فضای ورودی :

پس از پایین رفتن از 18 پله از کف خیابان حداد عادل فضای ورودی تکیه معاون الملک پیش رو قرار
می گیرد . در سمت راست پله ها سقاخانه ها قرار دارد که پنج ضلعی است و لچکی آن با کاشی های زیبا که صحنه آب طلبیدن حضرت سکینه از حضرت عباس را به تصویر درآورده تزئین شده است پس از سقاخانه زیر دالانی است که تا سال 1372 شمسی راه ورودی کوچه ایلخانی به کوچه های دیگر بوده است و اکنون مکانی برای پخت و توزیع نذورات می باشد . در کنار این زیر دالان در ورودی حمام حسن خان قرار دارد که با تصویر شیر خورشیدی بر سر آن ، زینت یافته است . ( تصویر 10 )

دو مغازه که اکنون کاربری خود را از دست داده اند در انتهای این ضلع واقعند و طبقه فوقانی نیز قرائت خانه است .

در سمت راست ورودی اصلی در کوچکی قرار دارد که به یکی ازاطاق های حسینیه باز می شود ، سپس در اصلی حسینیه قرار دارد ، در این قسمت اطاق بزرگی است که در زیر پنجره های آن چهار تابلو ( از کاشی ) وجود دارد که صحنه های رزم حضرت علی اکبر (ع) ، حضرت قاسم (ع) ، جنگ حضرت علی (ع) با عمر بن عبدود و ... به تصویر کشیده شده اند . ( تصویر 5 )

غیر از کاشی هایی که شرح آن ها گذشت در فواصل پنجـره ها و ازاره ها ، کـاشی هـایی تزئینی با نقـوش

هندسی ، گل و بوته ، اسلیمی و ختائی به کار رفته است . در قسمت فوقانی این ورودی ترکیب بندهای محتشم کاشانی که درباره واقعه عاشورا است باخط سفید بر زمینه ای مشکی بر روی کاشی ها اجرا شده است(تصویر 4)

نمای ضلع شمالی و غربی ورودی توسط دیواره بلند ابشوران که حدوداً 4 متر می باشد محصور گشته است . ( تصاویر 6 و 7 )

حسینیه :

برای ورود به این بخش از دالانی کوتاه که در دو سوی آن دو اطاق وجود دارد و سقف آن نیز از کاشی است عبور کرد و سپس وارد حیاط کوچک و زیبای حسینیه شده که دیوارهای آن به دلیل دو طبقه بودن هم چون جایگاهی امن بازدید کننده را دربر می گیرد و او را برای دیدن حکایت ها و روایات نقش شده بر
کاشی ها آماده می سازد .

نخستین تابلویی که در حسینیه نگاه بیننده را به سوی خود جلب می نماید مجلس وعظ اشرف الواعظین است که در ضلع جنوبی ( تصویر 14 ) واقع است . در این تابلو واعظ در منبر در حال وعظ است و در مقابل وی دسته های سینه زن ، قمه زن و زنان سوگوار قرار دارند ، در پایین این بخش زیارتنامه ی « وارث » نگاشته شده است . در حاشیه تابلو نیز اشعاری در مورد بانی بنا و سال اتمام بنا ( به حروف ابجد که برابر با 1336 است به چشم می خورد . تابلوی بعدی عبور دادن اهل بیت از قتلگاه است .

پله هایی در دو سوی ضلع شمالی و جنوبی دسترسی به طبقه فوقانی حسینیه را ممکن می سازد در ضلع شرقی ( تصویر 16 ) ارسی های زینبیه قرار دارند که در لچکی بالای ارسی بزرگ نقش دو فرشته با پرچم هایی که جمله « یا حسین مظلوم » بر آن نگاشته شده ، حضور در فضای حسینیه را یادآوری می نماید . از حسینیه به زینبیه نیز در قسمت شمالی همین ضلع امکان پذیر است ( تصویر 17) .

کارگاه نجاری در طبقه پایین و کتابخانه در طبقه فوقانی ضلع شمالی قرار دارد . این ضلع فاقد کاشی کاری است ( تصویر 13 ) و همین امر سبب عدم تجانس آن با بقیه قسمت های حسینیه گردیده است ، در ضلع غربی که ورودی حسینیه نیز در آن واقع است . ( تصویر 15 ) چنان که قبلاً ذکر شد دارای دو اطاق در قسمت پایین ، در دوسوی ورودی اصلی و یا اطاق بزرگ در قسمت فوقانی است که از یک طرف به فضای ورودی و از طرف دیگر مشرف به حسینیه می باشد در حاشیه قوس ارسی های طبقه فوقانی اشعار محتشم کاشانی که با خط سفید بر زمینه آبی نگاشته شده به چشم می خورد . البته ارسی وسط اکنون فاقد این نوع تزئین است . در لچکی ارسی نیز فرشته هایی با پرچم های یا حسین مظلوم دیده می شوند .

بقیه کاشی های تزئین کننده این حیاط اغلب دارای نقوش هندسی گل و بوته و غیره می باشند تمامی فرشته هایی که در این فضا و در لچکی استفاده شده اند پرچم « یا حسین مظلوم » را در دست دارند .

زینبیه :

تنها فضای گنبد دار تکیه معاون الملک زینبیه می باشد . در گذشته و در هنگام برپایی مراسم سوگواری طبقه فوقانی آن جایگاه زنان بوده است زنان از دری که به کوچه ی معاون باز می شده و به طبقه فوقانی راه
می یافته ، بدون برخورد با مردان وارد طبقه فوقانی می شده اند ( در نقشه شماره 5 ) .

پلان این بخش بصورت چلیپا است که در دو سمت شمال غربی و شمال شرقی این چلیپا ورودی های حسینیه به زینبیه و عباسیه واقع است . در گوشه ی جنوب غربی اطاقی است که اکنون از آن به عنوان انبار وسایل پذیرایی در روزهای برپایی مراسم در تکیه استفاده می شود و ارسی آن مشرف به حسینیه است . در مقابل این اطاق در گوشه جنوب شرقی اتاقی آیینه کاری شده هست که در زیر زمین آن قبر معاون الملک قرار دارد . در طبقه فوقانی ورای غلام گردش ها در گوشه ها نیز اطاق هایی هست که در ضلع جنوب و شمال شرقی ورود به حسینیه و عباسیه را ممکن می سازد .

بیشترین تابلوهای مربوط به وقایع عاشورا در زینبیه قرار دارند و از ضلع شمال شرقی تا جنوب شرقی به ترتیب این وقثایع به تصویر کشیده شده اند ؛ صحنه ی جنگ امام حسین و یزیدیان در صحرای کربلا ( ظهر عاشورا ) بیرون آوردن اهل بیت از خرابه ، رزم نمودن حضرت قاسم (ع) ، رزم نمودن حضرت علی اکبر (ع)، آمدن زعفر جنی به یاری حضرت ، آوردن اهل بیت به مدینه طیبه ، اهل بیت در بارگاه یزید ، جنگ حضرت عباس (ع) و امام ئحسین (ع) با کفار ، قصاص مختار ، آمدن سلیمان خزایی و دفن نمودن شهدای کربلا . در قسمت بالای این تابلوها نیز ترکیب بندهای محتشم کاشانی که بر کاشی هایی با قطع 35× 35 بر زمینه سفید نگاشته اند ، قرار دارد . رسم بندی های زیر گنبد نیز با کاشی های با طرح گل و بوته و هندسی تزئینی یافته اند . (تصاویر 20 و 21 و 22 و 25 ) در بالای رسم بندی ها نیز اشعار محتشم کاشانی بر کاشی های 20×20 و زمینه سفید نگاشته شده است در ساقه ی گنبد و فواصل بین پنجره ها نیز تابلوهایی از قصص قرآنی و احادیث به تصویر کشیده شده اند که از شرق به غرب چنین می باشد : تصویر پنج تن ، تولد یکی از امامان ، عصا انداختن حضرت موسی در دربار فرعون ، واقعه غدیر خم ، جنگ خیبر ، ضامن آهو ، معراج حضرت محمد (ص) ، آزاد کردن سلمان از دست شیر ( تصاویر 18 و 19 ) ازاره ها با دو نوع کاشی تزئین شده اند نوع اول کاشی های بلند در اندازه 37×76 سانتی متر با تصاویر گل و بوته که در بعضی از آن ها تصویر رنگی پادشاهان دیده می شود . ( تصویر 24 ) نوع دوم کاشی هائی با قطع 35×35 با زمینه ای سبز رنگ که تصاویر گوناگونی از پادشاهان ، داستان های ادبی و حماسی و قصص قرآنی بر روی آن ها نقش بسته است .

عباسیه :

راهرویی زینبیه را به حیاط بزرگ و زیبای عباسیه متصل می نماید .

( در نقشه شماره 3 )بنای اصلی عباسیه در ضلع جنوبی آن واقع است در طبقه تحتانی که از کف حیاط ارتفاعی به اندازه 60/1 سانتی متر دارد کارگاه چوب بری و در طبقه ی فوقانی موزه ی مردم شناسی دایر است ، ستون های قطور این بخش که با ترکیبی از آجر و کاشی لاجوردی شده اند شکوه خاصی به حیاط عباسیه داده است نمای این ضلع را کاشی هایی با تصاویر پادشاهان که در زمینه آبی ترسیم شده و هم چنین با اسلیمی و ختائی که در لچکی های پنجره ها کار شده اند ، پوشش می دهد ، ورودی عباسیه به کوچه ایلخانی در سمت شرق این ضلع واقع است ( در نقشه شماره 3 )

در ضلع غربی اطاق های زینبیه که مشرف به حیاط عباسیه اند واقع شده اند ، ( تصویر 26 ) ضلع شمالی فاقد ساختمان است و کاشی های لاجوردی زیبایی آن را تزئین نموده اتد . این کاشی ها که در سه تابلو اجرا شده اند نقش برجسته های فارس و کرمانشاه را به تصویر کشیده اند و در قالب بندی تابلوها کاشی هایی با تصاویر پادشاهان از اولین پادشاه اسطوره ای تا آخرین پادشاه زمان معاون الملک به کار رفته است . جزرهای تقسیم کننده تابلوها نیز تصاویر رجال و رماکن مذهبی تاریخی قرار دارد . ( تصاویر 31 و 32 و 33 و 34 ) .

در منتهی الیه سمت چپ ضلع شمالی راهروی ورودی عباسیه به کوچه معاون قرار دارد ( در نقشه شماره3) که در طبقه فوقانی آن دو اطاق است و در حال حاضر جایگاه نگهبانان می باشد ، نیم ستون رفیعی در این بخش به قصد قرار دادن ساعتی بر روی آن بنا شده است که زیبایی حیاط را دو چندان نموده است البته ساعت آن هرگز نصب نشده است ( تصویر 28 ) در سمت راست این نیم ستون و رو به ضلع جنوبی پنج تابلو از کاشی زندگی حضرت یوسف را به تصویر درآورده ند . و نیز در سمت چپ نیم ستون تابلوئی است که مشاغل دراویش را به تصویر کشیده است .

ضلع شرقی نیز فاقد ساختمان است و با طاقنماهایی تزئین یافته است که در یکی از آن ها حضرت سلیمان رادرحالی که بر تخت نشسته وپرندگان وحیوانات مختلف گرداگردآن رافراگرفته اند نشان می دهد.(تصویر 27)

بررسی فرم اصلی بنا :

برای دستیابی به چگونگی فرم اولیه معماری و کاشی کاری تکیه از شواهد و مدارک اعم از عکس های قدیمی ، نقشه های تکیه که در مقاطع مختلف زمانی تهیه شده اند ، و با بررسی و کنار گذاشتن کاشی های موجود در انبار و هم چنین از یاد و خاطره معمرین و آنان که بهر طریق می توانسته اند اطلاعاتی در این زمینه داشته باشند استفاده شده است . که با کنار هم گذاشتن این شواهد و مدارک نتایجی حاصل شده و در این بخش بیان می شود . لازم به ذکر است در این جا با توجه به تقسیم بندی فضاها در مباحث بیشترین بررسی فرم اصلی بنا نیز از فضای ورودی آغاز می گردد و سپس بخش های دیگر (حسینیه ، زینبیه و عباسیه) مورد بررسی قرار می گیرد .

فضای ورودی تکیه :

بنای تکیه به رودخانه آبشوران مشرف بوده است و پل سنگی دو دهانه ای ارتباط آن را با آن سوی رودخانه بر قرار می کرده است ( تصویر 1) تا این که در اوائل دهه پنجاه شهرداری وقت به دلیل مشکلات بهداشتی تصمیم به پوشاندن رودخانه می گیرد ( این رودخانه در واقع هدایت فاضلاب شهری را عهده دار است) پس از آن آبشوران به شاه لوله ی فاضلاب تبدیل و سطح فوقانی آن در طول مسیر پر پیچ و خم اش به خیابان و در برخی جاها به پارکینگ تبدیل می گردد . با پوشاندن آبشوران اختلاف سطحی نزدیک به چهار متر (75/3) حادث گردیده است بدین طریق تکیه در پستی و خیابان در بلندی قرار گرفته و هم اکنون برای رسیدن به کف و رودی تکیه می بایست هیجده پله را طی نمود ( تصاویر 6 و 7 و نقشه های 3و4و5) .

بر اساس مصاحبه های انجام شده کل فضای ورودی مسقف بوده و سقف آن بر پنج ستون چوبی قرار داشته است . پایه ستون ها سنگی بوده است . راه ارتباطی کوچه ایلخانی به کوچه معاون الملک نیز از طریق زیرگذری (ساباط) بوده است که در تغییرات بعدی از بین رفته و اکنون به فضای بسته ای مبدل گشته است (شماره 17 در نقشه 4 ) و ( تصویر 11 ) .

در کوچکی که در ضلع شرقی قرار دارد سابقاً در ورودی زینبیه بوده است که ( از طریق کوچه معاون الملک ) پس از مسدود نمودن در ورودی فوق الذکر در چوبی آن را در جنب در بزرگ ورودی حسینیه جای داده اند .

(در نقشه شماره 3) و (تصویر 3) به تبع این تغییر ترتیب کاشی های این قسمت نیز به هم ریخته و سپس با کاشی های غیرهمسان مرمت گردیده است .

تغییرات زیادی هم در ضلع جنوب غربی ایجاد شده به این معنی که در جای باغچه ها و پله های ورودی کنونی دو مغازه وجود داشته است و بخشی از پنجره های خانه معاون الملک که آن را نیز از بین رفته و به فضای سبز تبدیل گشته است مشرف به پشت بام آن ها بوده است (تصویر 8) و (نقشه شماره 4) .

از تغییرات محسوس در کاشی های این بخش می توان به ابیات اشعار محتشم که در فوقانی ترین قسمت ورودی قرار دارد اشاره نمود که نابجا مرمت شده اند .

حسینیه :

بیشترین تغییرات در ضلع شمالی حسینیه حادث شده است . در گذشته منبری جهت قرار دادن چراغ های لاله در مراسم عزاداری در وسط این ضلع قرار داشته است که بعداً تبدیل به راهرویی جهت ارتباط داده اطاق های سمت چپ و راست ضلع شمالی شده و با تغییرات بعدی اکنون به اطاقی بزرگ تبدیل گردیده است و کتابخانه میراث فرهنگی در آن دائر می باشد . نمای این بخش تماماً کاشی کاری بوده است که اکنون به جز بخش های بسیار کمی از آن ، بقیه نما فاقد کاشی کاری می باشد ( تصاویر 12و 13 ) و (نقشه شماره 7) .

از تغییرات دیگر این بخش می توان به تعدادی از کاشی ها اشاره نمود که اشعار محتشم کاشانی با خط سفید بر زمینه آبی بر روی آن نگاشته شده است و در حاشیه ارسی های ضلع غربی به کار رفته اند تعدادی از این کاشی ها اکنون بلااستفاده در انبار تکیه موجود است که مکمل اشعار نصب شده می باشند و از نظر تعداد نیز به اندازه پوشش دادن حاشیه یک ارسی هستند .

در ضلع جنوب شرقی حسینیه نیز تغییرات محسوسی در معماری و کاشی کاری ایجاد شده جائی که اکنون مکانی بلااستفاده است ، سابقاً راه ارتباطی به چشمه ای بوده که ورای استفاده ی روزمره و سقاهای مراسم سوگواری در ایام محرم ، به عنوان آب شفا بخش از آن استفاده می کردند . (تصویر16) و(شماره2درنقشه6) .

ورودی کنونی حسینیه به زینبیه سابقاً دارای ارسی بوده است که قرینه آن در جنوب همین ضلع هنوز پابرجاست با تبدیل ارسی قبلی به ورودی کنونی ، در مرمت های بعدی ، ورودی سابق را مسدود و دیواره چینی نموده اند ، ازاره های آن نیز با کاشی تزئین شده است و اکنون پنجره ای است که به فضایی بدون هیچ منطق معمارانه باز می شود این امر سبب شده تا حجابی که سابقاً بیننده را پس از عبور از راهروی کوچک به زینبیه هدایت می کرد از بین برود (تصویر شماره 17) و (شماره های8و9 درنقشه4) .

زینبیه :

مهم ترین تغییرات در طبقه فوقانی این بخش صورت پذیرفته است به عنوان نمونه ارتباط ضلع جنوبی با شمالی سابقاً از طریق پلی که در سمت شرق قرار داشته برقرار می شـده است . کـه اکنـون با بـرداشتن ایـن پـل

ارتباط قطع شده است . عرض پل به اندازه سکوی قسمت پایینی بوده است . (درنقشه شماره5)

راه ارتباطی غلام گردش ها در ضلع شمالی قطع شده است (نقشه شماره 5) دلیل آن مسدود نمودن دهانه ارتباطی غلام گردش ها به کتابخانه در مرمت های اخیر جهت جلوگیری از رانش بیشتر گنبد می باشد ، با برداشتن پل ارتباطی ضلع شرقی و هم چنین مسدود شدن دهانه ارتباطی ضلع شمالی ، ورودی سابق زینبیه از کوچه معاون الملک بلااستفاده مانده است و درب آن را نیز مسدود کرده اند که اکنون فضائی خالی و بدون کاربری در طبقه فوقانی در سمت شمال شرقی به وجود آمده است که دسترسی به آن دشوار می باشد .

همانند فضاهای دیگر در این مکان نیز تغییراتی در ترتیب نصب کاشی ها ایجاد شده که مهم ترین آن ها در ضلع جنوبی مشهود می باشد . زیرا در این فضا که روایت های عاشورا به ترتیب به نمایش در آمده اند . ناپیوستگی ایجاد شده و در این ضلع دو تابلو قرار دارد که از گل و بوته های نامنظم و کاشی های بهم ریخته تشکیل شده است برحسب شواهد بدست آمده و هم چنین کاشی های موجود در انبار ، مکان فوق الذکر جای دو تابلو به نام های حر و مسلم می باشد (تصویر 23) .

تغییر دیگر در کاشی های زیرگنبد است . اشعار محتشم که در ردیف فوقانی قرار دارد بر روی کاشی های 20×20 اجرا شده است ، اما اکنون آن ها را با کاشی های 35×35 مرمت نموده اند . در مقرنس های زیر گنبد نیز تغییراتی مشاهده می شود .

عباسیه :

در عباسیه نیز تغییرات بسیاری انجام گرفته است ، این تغییرات چه در شالوده و ساختار و چه در تزئینات چشمگیر می باشد .

در ضلع جنوبی جائی که اکنون کارگاه نجاری است و طبقه فوقانی آن در حال حاضر به موزه
مردم شناسی تبدیل گردیده است سابقاً زیرزمینی قرار داشته است که بخشی از آن قهوه خانه و بخش دیگر انبار کاشی ها بوده است که پنجره های آن رو به حیاط عباسیه باز می شده است . راه ارتباطی با طبقه همکف از
پله هایی بوده است که در وسط دو ستون بزرگ قرار داشته اند .(شماره4 در نقشه6) (شماره13درنقشه4).

در اطاق جنوب غربی که دارای ارسی بوده است نیز تغییراتی حاصل گشته و قبلاً این اطاق با زینبیه در ارتباط بوده که اکنون راه ارتباطی آن قطع شده است . (در نقشه5)

این تغییر در ضلع شمالی محسوس تر است . زیرا به دلیل رطوبت زیاد این ضلع به طور کامل تخریب و از نو ساخته شده است به همین دلیل طاق نماهای کاشی کاری شده جای خود را به دیواره های ساده با کادر مربع مستطیل داده اند ، به تبع این تغییر ، کاشی ها نیز جابجا گشته اند چنان که در عکس های قدیمی مشاهده می شود دیواره این قسمت از طاق نماهای مختلفی تشکیل می شده است که در طاق نماهای اول و آخر آن بخشی از نقش برجسته های هخامنشی و ساسانی استان فارس و کرمانشاه به تصویر کشیده شده اند (تصاویر شماره 35 و 36 ) و ( نقشه شماره 8) . در لچکی این طاق نماها چهار فرشته از کاشی اجرا شده اند که پرچم های « یا قمر بنی هاشم » در دست دارند : دو نوع طاق نما در این ضلع مشاهده می شود ؛ نوع اول با قوسی نیم دایره و نوع دوم با قوس شبدری اجرا گردیده است .

در طاق نماهایی که قوس شبدری دارند تصویر پادشاهان از اولین پادشاه اسطوره ای ایران «کیومرث» تا آخرین پادشاه دوره معاون الملک (وجموعاً 109 پادشاه) جای داده شده است ، در وسط این طاق نماها طاقنمایی قرار داشته که منبر چراغ بوده و لچکی آن با دو فرشته بزرگ از کاشی تزئین شده است (به طول 8 متر و به عرض شش متر) کاشی این لچکی اکنون همراه با کاشی های لچکی های دیگر این ضلع در داخل انبارهای تکیه موجود می باشند و به دلیل تغییر معماری ، جائی برای نصب آن ها موجود نمی باشد (تصویر 52 و 53 ) .

پس از شرح جزئیات طاقنماهای ضلع شمالی ، طاق نماهایی را مورد بررسی قرار می دهیم که نقش برجسته های ساسانی و هخامنشی را به تصویر کشیده اند .

در کنجکاوی های اولیه محرز شد کاشی های لاجوردی نقش برجسته جابجا نصب شده اند و آن چه سبب راهنمایی نگارندگان نوشته های حاشیه تصاویر بود به عنوان مثال در هر سه تابلو کاشی های مشابه ای وجود دارند که به روی آن ها جمله « رومیان در مجلس شاهپور ذوالکتاف » نوشته شده است ؛ و در جای دیگر تصویر شاهپور قرار دارد که نوشته کنار آن « بر تخت نشستن شاهپور» را بیان می نماید .

ابتدا تصاویر با عکس های نقش برجسته های فارس و کرمانشاه در دسترس بود مقایسه گردید و مشخص شد تصاویر تخت جمشید ، نقش برجسته های بیستون ، طاق بستان ، نقش های بیشاپور ، نقش رجب و نقش رستم در کاشی های مذکور به تصویر کشیده شده اند اما تصاویر طراحی شده بر کاشی ها با عکس های مورد مقایسه تفاوت ها دارد و گاه امکان بازسازی همه تصاویر بر اساس عکس های موجود وجود ندارد .(تصاویر 55 و 56 و 57 ) .

در کنار کاشی ها گاه به این جمله برمی خوریم که « در کتب تاریخی مذکور » یا « در کتب آثار العجم مذکور است» درجستجوی کتابخانه ای برای یافتن کتاب هایی که این تصاویر را دارامی باشندکتاب «آثار العجم» فرصت الدوله شیرازی ( تصاویر شماره 56 و 59 و 62 ) و هم چنین کتاب « نامه خسروان » اثر جلال الدین میرزا فتحعلی شاه به دست آمد که در کتاب اولی تصاویر نقش برجسته ها تقریباً به همان شکلی که بر روی کاشی ها تصویر شده اند طراحی شده است و در کتاب دوم تصویر پادشاهان از اولین پادشاه اسطوره ای تا آخرین پادشاه ساسانی طراحی شده که منابع بسیار ارزشمندی در بازیافت کاشی ها به شکل اولیه به شمار می روند .

بر اساس شواهد موجود در قسمت های فوقانی طاق نماها تصاویر بر تخت نشستن شاهپور ذوالکتاف و بر تخت نشستن داریوش قرار گرفته اند .

البته در تصویری که در سال 1337هـ ش . از یکی از طاق ها برداشته شده به نظر می رسد که کاشی ها نیز در آن زمان به دلایلی که بر ما مجهول است جابجا نصب شده اند ( تصویر 36 و 37 )

اگر تصاویر را بر اساس عکس 1337 بازسازی نمائیم بایستی تعدادی از کاشی های موجود شکسته شوند (تصاویر 37 و 38) به همین دلیل و با توجه به مدارک اندک در این مقاله راه حل ساده تری به عنوان الگوی پیشنهادی ارائه شده است بدین معنی که تصاویر غیر از تصویر بر تخت نشستن شاهپور و بر تخت نشستن داریوش و بقیه به ترتیب طراحی در کتاب آثار العجم چیده شده اند . در این بازسازی از 109 کاشی سالم و 12 کاشی نیمه استفاده شده است ( تصاویر 39 و 40) هژده کاشی سالم و 12 کاشی نیمه نیز به دلیل تکرار و یا مشخص نشدن مکان آن ها ( در این مقطع زمانی ) از دور خارج شده اند و 91 کاشی در طرح طاق نماها جای گرفته اند که اکنون جای 21 کاشی سالم و 8 کاشی نیمه ، خالی می باشد .

در این جستجوی جداگانه ای که در سطح شهر برای دستیابی به کاشی های مشابه کاشی های تکیه معاون الملک صورت گرفته بود دریافتیم که تعدادی از این کاشی ها در مغازه ای معروف به « کبابی صفا» قرار دارد که 20 کاشی از کاشی های برجسته موجود در آن متعلق به تکیه معاون الملک می باشد که می توانند جایگزین کاشی های مفقود شده گردند . ( تصاویر 60 و 61 )

در پایان اعلام می دارد که طرح ارائه شده صرفاً جهت ملموس نمودن تغییرات و جابجایی در کاشی های تکیه معاون الملک می باشد و به عنوان یکی از راه حل های دستیابی به شکل اولیه این طاق نماها پیشنهاد
می شود . ، نه الگوی اجرایی برای مرمت طاق نماها ، زیرا مسائل مطرح شده در کل مقاله و در واقع سرآغازی برای پژوهش های دقیق تر و گسترده تر در تکیه می باشد .

نتیجه گیری :

بدون تردید اشتهار تکیه معاون الملک را باید مرهون کاشی های زیبا و مضامین گوناگون و جالب آن دانست صدها کاشی با تصاویری در زمینه های تاریخی ـ مذهبی ،اسطوره ای و تزئینی ، جاذبه ای منحصر به فردی به این بنا داده است ؛ اما به دلیل تغییرات ایجاد شده در بنا و تزئینات آن آن چه پس از بازدید در ذهن بیننده باقی می ماند تنها تصویر تعدادی کاشی زیبا و رنگ های مختلف است که نمی تواند بیانگر ارزش های واقعی و تاریخی این اثر گرانبها باشد ، اگر کاشی ها به نحو منطقی در کنار هم قرار گیرند اطلاعات مفیدی از ویژگی های مردم شناسی ، تاریخی ، اجتماعی و مذهبی صد سال پیش کرمانشاه را بیان می نمایند :

حال با توجه به دو بخش قبلی « بررسی وضع موجود بنا » و « بررسی وضع اصلی بنا » به دلایل تغییرات ایجاد شده می پردازیم .

از نقطه نظر معماری و هم چنین « شیوه ساخت » می توان گفت این بنا اساساً فاقد ارزش های ویژه و برجسته معماری است که علت آن را می توان در 2 مورد زیر جستجو نمود :

1ـ نداشتن طرح کلی و یکپارچه به علت گسترش بنا در مقاطع مختلف زمانی و چند مرحله ای بودن ساخت آن .

2ـ عجله و شتاب در ساختن بنا .

1ـ همان طور که در تاریخچه ساخت بنا نیز اشاره شد ابتدا چهار حوض حمام حسن خان جهت احداث حسینیه خریداری می شود که پس از اتمام آن به علت کوچک بودن فضا در زمان برپایی مراسم سوگواری اندیشه گسترش بنا نضج می گیرد . برای نیل به این هدف خانه های مجاور در حسینیه خریداری و سپس تخریب می شوند . ابتدا زینبیه و سپس عباسیه ساخته شده و با حسینیه تشکیل بنای بزرگ تکیه معاون الملک را می دهند. ساخت چند مرحله ای تکیه موجب می شود تا در ابتدا طرحی کلی و یک دست برای ساخت یک بنای بزرگ طراحی نگردد و این خود محدودیت هایی را در رابطه با ارتباط دادن فضاها با یکدیگر ایجاد می نماید اما با این وجود سعی سازندگان آن در رعایت اصول معماری سنتی را نمی توتن از نظر دور داشت . تلاش در رعایت نظم هندسی ، قرینه سازی و ارتباط فضاها با نکاتی که بیان شد قابل تمجید است .

2ـ عجله و شتاب در ساخت بنا نیز یکی دیگر از موارد تاثیرگذار در تغییرات بعدی معماری تکیه می باشد که از دلایل این شتاب می توان به آشفتگی سیاسی ـ اجتماعی آن زمان و هم چنین رقابت و چشم و هم
چشمی هایی که جهت جذب دسته های عزادار بیشتر و به تبع آن احراز پشتوانه اجتماعی برتر بانیان تکیه نسبت به اشخاص و دیگر تکایای شهر اشاره نمود . عجله و شتاب باعث اشکالات و کاستی های عدیده ای در ساختمان مذکور گردیده است . بدان گونه که سازه بنا ز استحکامی که در خور و شایسته چنین بنایی است برخوردار نمی باشد . و در طول زمان متحمل فرسودگی و شکستگی های بی شماری شده است چنان که در تغییرات بعدی اغلب سقف ها و دیوارها نوسازی شده اند . شتاب در ساخت باعث گردیده برخی از مسائل
سازه ای از قبیل پیش بینی حد تحمل دیوارهای باربر و مسائل نظیر آن فراموش گردد . در ساخت گنبد زینبیه چنین سهوی اتفاق افتاده است زیرا در آغاز قصد بر این بوده که در پوشش خارجی گنبد از کاشی استفاده شود . و تنها پس از اتمام دیوارها و تکمیل گنبد داخلی ، متوجه می گردند که دیوارها از ضخامت کافی و استحکام لازم برخوردار نیستند ، به همین دلیل به فکر پوشش دادن با ماده ای سبک تر می افتند که در آن زمان البته به غیر از حلبی ماده دیگری در دسترس نبوده است لذا با تمام علاقه ای که بانی بنا به کاشی کاری داشته است و در عین حال که گنبد بنا می توانسته اوج نمایشگری این تزئینات باشد ، لاجرم مجبور از استفاده از حلبی می گردند.

برخلاف معماری بنا به نظر می رسد برای انجام تزئینات وقت و دقت بیشتری به کار رفته باشد زیرا پس از پوشش سقف ها عملاً می توانسته اند بدون تزئین نیز از تکیه استفاده نمایند نقاش و کاشی پز و استادکاران این تزئینات می توانسته اند به طور مداوم و با تأنی کار خود را ادامه دهند و تنها در هنگام اجرای مراسم ، کار را متوقف نمایند گرچه در تزئینات توجه بیشتری به کار رفته است ؛ اما عجله در ساخت بنا موجب فروریزی دیوارها شده چنان که مجبور به نوسازی بسیاری از آن ها شده اند و طبعاً جهت انجام این امر برداشتن کاشی ها اجتناب ناپذیر بوده که در نصب مجدد به دلیل عدم شناخت کافی مرمتگران جابجایی هایی صورت گرفته که اکنون به صورت یک آشفتگی کلی در کاشی ها نمود یافته است . ضلع شمالی عباسیهع مثال خوبی از این مرمت است .

بنابراین برخلاف این اندیشه که عملیات مرمتی در تکیه معاون به سمان رسیده و نیازی به پژوهش نمی باشد شواهد و مدارک ارائه شده نشان داد که برای بازسازی تکیه معاون آن چنان که شایسته آن است در آغاز راهی قرار داریم که طی نمودن آن چندان آسان هم نیست چرا که دوران فترت و تغییر کاربردی بنا ( یک دوره 20 ساله ) تغییرات اساسی را در تکیه ایجاد نموده و بسیاری از شواهد و کلیدهای راهنمایی که می توانست ما را به سوی فرم اصلی بنا هدایت نماید از بین رفته است و اکنون برای دستیابی به آن شواهد بایستی راه دشوارتری را پیمود . چنان که قبلاً نیز بیان شده تغییرات سبب گسستگی ارتباط بیننده و اهداف سازنده بنا شده و برای نزدیک کردن این ارتباط بایستی تغییراتی در معماری و کاشی کاری کنونی تکیه داده شود . برای رسیدن به این امر بایستی تحقیقات گسترده ی وسیعی در دو بخش پژوهش کتابخانه ای و میدانی انجام پذیرد .

در بخش پژوهش های میدانی موارد زیر پیشنهاد می گردد :

1ـ تهیه و اسناد و مدارک قدیمی ( عکس ها و نقشه ها ) که در سطح شهر پراکنده اند .

2ـ مصاحبه با معمرین

3ـ بررسی کاشی های موجود در انبارهای تکیه معاون و کاشی های پراکنده در شهر که مشابهتی با
کاشی های تکیه دارند .

4ـ بررسی کاشی های نصب شده و تطبیق آن ها بر فرم معماری .

5ـ نقشه برداری دقیق و برداشت مجدد از بنا .

تکیه معاوالملک

مطالب مشابه :

تاریخچه معرق کاری

معرفی مدل های هود تزئینی

تکیه معاوالملک

مقاله ای راجع به پیشینه هنر

سفرنامه کاشان (4)

اشنایی با معرق چوب

علی واکسیما دوست برادپیت

آثار خارق العاده استاد فرشچیان

مسجد جامع کرمان (مسجد مظفری )

تاریخچه معرق کاری