اصول وضوابط طراحی پارک های شهری

اصولاً پارکها مجموعه ای از فضاهای سخت و فضاهای سبز می باشند که هر یک بعنوان مکمل دیگری عمل می کند. بطورکلی فضاهای سخت شامل مبلمان ، عناصر معماری، کف سازیها و غیره بوده و تابعی از ویژگیهای و اصول معماری پارک می باشد که بایستی دقیقاً در مراحل طراحی پارک به آنها توجه شده و براساس نوع عملکرد آنها مقادیر مناسب آن برآورد گردد.

لازم به ذکر است که کلیه ی فضاهای سخت طراحی شده، بایستی از لحاظ فرم عملکرد متناسب با کارکرد و گروه سنی استفاده کنندگان از پارکها بوده و هر کدام از اصول مخصوص به خود تبعیت کند. بعنوان مثال طراحی انواع مبلمان و حتی معماری یک پارک ویژه ی کودکان با یک پارک شهری که مورد استفاده ی طیفهای سنی زیادی قرارداد متفاوت می باشد.با این مقدمه در این قسمت از گزارش به بررسی ضوابط و معیارهای اجرای فضاهای سبز و سخت پارکها و فضاهای سبز غیر قابل ( معابر و دسترسیها، جرائم و رفیوژها) پرداخته شده است.

1- فضاهای سبز فعال ( پارکها و گردشگاه ها)

اصولاً طبیعت پارکهای عمومی بگونه ایست که تمام طبقات مردم می توانند از آن استفاده کنند، بعبارت دیگر این پارکها به منظور گردشگاه و محل استراحت عموم می باشد، علاوه بر نکات فوق یکی از خصوصیات مهم و معینه پارکهای عمومی تاثیری است که در آب و هوای شهرها می گذارد و خود کمک زیادی به حفظ بهداشت محیط و سلامتی افراد می نماید. در پارکهای عمومی سعی بر آن است که تمام وسائل سرگرمی و رفاهی تقریباً برای همه گونه سلیقه ها وجود داشته باشد.

1-1- تاسیسات رفاهی، تجهیزات خدماتی و اداری، وسایل بازی، زمینهای بازی و سایر امکانات مورد نیاز در احداث پارکها

بطور کلی انواع تاسیسات رفاهی ، تجهیزات خدماتی ، وسایل بازی ، زمینهای بازی و سایر امکاناتی که بنحوی موجب کیفی استفاده ازپارکهای شهری را فراهم می آورند می توان بشرح زیر طبقه بندی نمود:

- مبلمان شامل :

- نیمکت

- زباله دان

- تابلوهای راهنما، اطلاعات

- ثبت تقویم و تاریخ، ساعت ، تابلوی تبلیغات، تابلوهای توقف و غیره

- پایه های مخصوص روشنایی

- دروازه های ورودی و خروجی

- حصار

- مکان پیک نیک

- فضاهای خصوصی و خلوت

- سایبان

- گلدان و گلجای

- صندوق پست

- ابنیه شامل:

- کتابخانه

- نمایشگاه

- گالری و فرهنگسرا

- آمفی تئاتر

- آبنما

- انواع کیوسکهای فروش مجلات و غیره

- شبکه حصار و موانع

- تاسیسات رفاهی شامل :

- توالت و دستشویی

- کافه تریا و رستوران

- آبخوری

- تاسیسات خدماتی شامل

- موتورخانه ( تاسیسات آب و برق)

- انبار نگهداری وسایل

- گلخانه، نهالستان و محل تهیه کود و کمپوست

- مکان استراحت مستخدمین پارک

- وسایل و زمینهای بازی:

این نوع وسایل تنوع زیادی داشت و متناسب با طبقات سنی ( خردسالان، کودکان و نوجوانان) تغییر می کند و با توجه به فرهنگ و سنن هر جامعه این نوع وسایل متفاوتند.

زمینهای بازی نیز متناسب با نوع عملکرد فضاعای سبز و ابعاد آنها می توان شامل یک یا مجموعه ای از زمین بازی فوتبال ، والیبال ، بستکبال، تنیس، بدمینتون، تنیس روی میز باشد.

- نشانه های تجسمی شامل:

- مجسمه های اساطیر، مشاهیر، بزرگان و شخصیتهای مورد علاقه جوامع

- کتیبه ها

- نقش های برجسته

- یادبود احداث پارک

- سردرهای ویژه

- ورودیهای سبز طراحی شده یا استفاده از هرس در آفرینش اشکال ویژه

با این مقدمه در ادامه به بررسی ضوابط اجرایی فضاهای سبز و سخت در پارکهای شهری و گردشگاه ها پرداخته شده است.

تشکیلات اداری در پارکهای عمومی :

در پارکها برای مسائل اداری و رسیدگی به امور کارمندان، دفاتر و اتاقهائی تعبیه میشود که بر حسب وسعت پارک تشکیلات اداری آن متغیر می باشد. این ساختمان باید در محلی قرارگیرد که در دسترس کلیه قسمتهای پارک قرارگیرد.

همچنین اطاقکهای نگهبانی در نزدیکی دربهای ورودی و خروجی مجهز به کلیه وسایل ارتباطی از ضروریات یک پارک می باشد. بعلاوه قسمتی نیز جهت مواقع ضروری به تاسیسات آتشنشانی اختصاص داده می‌شود در این زمینه بهتر آن است که اماکن با کشت درختان بلند از دید مستقیم بازدید کنندگان محفوظ باشد.

در پارکها لازم است انبارهائی در نزدیکی قسمتهای مختلف اماکن عمومی مانند رستورانها، کافه زمینهای ورزش، باغ کودکان و غیره ساخته شوند که به سهولت نیازهای فوری و ضروری را در اختیاز قسمتهای ذکر شده قرار دهند.

قسمت تشکیلات و نگهداری پارک بستگی بسته به وسعت پارک، معمولاً در یک یا چند قسمت احداث شده و حتی المقدور باید در گوشه ها و زوایای بی روح پارک واقع شود تا از دید بازدید کنندگان دور باشد. این تشکیلات شامل قسمتهای برق، روشنائی ، وسائل ارتباطی ، حمل و نقل، گارژها، سرویس ماشن الات و تمامی وسائل ساختمان پارک می باشد. بخش اورژانس و کمکهای اولیه در هر پارک از الزامات می باشد که برحسب وسعت و کثرت بازدید کنندگان تجهیزات این اماکن کم و بیش با یکدیگر تفاوت دارد.

2-1-1 مجموعه‌ی تشکیلات ساختمانی پارکها و گردشگاه ها

تشکیلات ساختمانی در پارک و گردشگاه های عمومی می تواند شامل تمامی عملیات فنی در زمینه ساختمان باشد این واحد از قسمتهای مختلف تشکیل شده که عبارتنداز:





الف : دسترسیها
بطور کلی در پارکهای بزرگ شهری و گردشگاه ها دسترسیهایی به اشکال مختلف و اندازه های متفاوت با مصالح ساختمانی خاصی برحسب نوع طراحی و شرائط محیط احداث می شود که شامل دسترسیهای اصلی، فرعی و پیاده روها می باشد. عرض دسترسیهای اصلی باید حداقل بین 10 تا 15 متر باشند. درپارکهای بزرگ دسترسیهای اصلی را می توان بصورت بلوار احداث نمود.    

طول و عرض این گونه دسترسیهای فرعی بستگی به بزرگی و کوچکی پارک و نوع طراحی آن دارد. این دسترسیها گاهی قسمتهای فرعی را در پارک به یکدیگر متصل کرده و یا به دسترسیهای اصلی ارتباز می دهد. بنابراین برحسب طرز استفاده و موقعیت ان عرضهای متفاوتی را می تواند داشته باشد( حدود 5 متر) در مواردیکه باید عرض این دسترسیها ریاد باشد مناسب است در طرفین یا یک طرف ان طرحهائی از باغچه ( گلکاری و چمن کاری) ایجاد گردد. سطح این دسترسیها را بر حسب موقعیت و زیبائی آسفالت و یا طرحهای مختلف دالاژ و یا شن ریزی میکنند.

عرض دسترسیهائیکه قسمتهای اصلی پارک را به یکدیگر متصل می کنند و یا منتهی به ساختمانها و یا مناظر وسیع گلکاری و چمن کاری و یا مشرف بر آب نما ها قرار می گیرند، باید به گونه ای باشد که از نظر راه رفتن و بیان منظره و استفاده از نیمکتها میسر بوده و طرح آنها به حجم و فضای پارک گسترش دل انگیز و روح داری بدهد.

معمولاً حد متوسط این خیابانها می تواند بین 10 تا 15 و حداکثر 25 متر برسد. در ساختمان اینگونه خیابانها که به رستورانها و اماکن سرپناه دار منتهی می شوند، بهتر است از انواع دالاژ و نقشه های رنگین استفاده نمود و هماهنگی رنگها را مراعات نمود. عرض پیاده روها نباید کمتر از 3 متر باشد ولی درپارکهای بزرگ و گردشگاه ها عرض پیاده رو می تواند تا 6 متر هم برسد. پیاده روها را می توان آسفالت نمود یا از مواد ساختمانی مختلف بمنظور سنگ فرش استفاده کرد.


ب ـ دربهای ورودی و خروجی

پارکها بایستی برحسب وسعت و موقعیت محلی آنها، دربهای ورودی و خروجی متعددی داشته باشند که شکل و اندازه انها مختلف و متنوع است. دربهای ورودی و خروجی پارک باید بر حسب موقعیت خیابانهای شهر در قسمتهای مختلف واقع شود و در جلوی دربها فضائی را از طرحهای چشمگیر و جلب کننده با تزئینات متناسب و عالی بوجود آورد، بطوری که نظر عابرین را جذب نماید. مثلاً احداث آب نماهای مجلل در مدخل ورودی بسیار مناسب خواهد بود،باید توجه داشت در پارکهای بزرگ دربهای ورودی سواره رو نباید در مرکز تلاقی خیابانهای اصلی که به پارک منتهی می شوند قرارگیرند، زیرا از نظر عبور و مرور می تواند مزاحمتهائی تولید نماید.

دربهای ورودی باید بگونه ای باشد که هم وسائط نقلیه و هم عابرین پیاده بتوانند از آن استفاده کنند. بدین ترتیب که پیاده روهای پارک مستقیماً به پیاده روهای خیابان خارج پارک متصل گردد.


ج – پارکینگها

به منظور رفاه بازدید کنندگانی که وسایل نقایه دارند فضائی را در نزدیکی ساختمانها و یا قسمتهای معینی از پارک جهت پارکینگ در نظز می گیرند و این پارکینگها در پارکهای بزرگ می تواند متعدد و پراکنده باشند. بنابراین سطح پارکینگ بستگی کامل به اهمیت پارک و وسعت آن دارد.

د – موزه ها

از آنجائی که در پارکها وجود انواع سرگرمی ها بر حسب سلیقه های مختلف لازم و ضروریست بنابراین در پارکهای بزرگ می تواند قسمتهائی را پدید آورد که به موزه حیوانات، نباتات مجسمه ها و … اختصاص داشته باشد، معمولاً موزه ها را در گوشه های پرت و دور از چشم اندازها احداث نمی کنند بنابراین برحسب طرحی که در پارک از نظرساختمانی منظور می شود مناسب است محل موزه کاملاً مشخص و درجای مناسب در نظر گرفته شده باشد.

ح گلخانه ها و گرمخانه ها
در پارکها برای حفظ نباتات زمستانی و پیش رس کردن و یا ازدیاد گیاهان، مناسب است در گوشه هائی از پارک که محل عبور و مرور کمتری است گلخانه ها و گرمخانه هائی با اصول فنی ساخته شود. باید متذکر شد در برخی از پارکها گلخانه هائی با شرائط اختصاصی کلیمائی برای گیاهانی که مخصوص مناطق گرم یا سرد می باشد احداث می گردد و معمولاً اینگونه گلخانه ها در محلهائی ایجاد می شود که بتواند نظر بازدید کنندگان را جلب نماید.

و آکواریم:

در پارکها جهت ایجاد سرگرمی و تفنن برای علاقمندان به انواع جانوران آبزی در قسمتی از پارک می تواند استخرهای بزرگ با اعماق مختلف برای حیوانات دریائی کوچک ساخته شود. همراه با اینگونه استخرها در سالنهای بزرگ سرپوشیده نیز محفظه های در اندازه های مختلف که آکواریم نامیده می شود ساخته و در آنها انواع ماهی های مناطق دنیا را نگهداری می نمایند.

در برخی از پارکها برحسب موقعیت منطقه ای این آکواریومها به صورت موزه های بزرگ و آموزشی از انواع جانوران دریائی برای علاقمندان و دانشجویان احداث میگردد. معمولاً متخصصین سعی دارند محیط زیست این احداث را نزدیک به شرایط طبیعی بنمایند. برای این منظور در داخل آکواریمها از گیاهان آبزی مخصوص استفاده میشود.

2-1-1 تشکیلات تزئیناتی

برای ایجاد زیبائی در پارکها لازم است بخشی بنام تزئینات که شامل موارد زیر میباشد پدید آورد.


الف ) آب نماها:

آب عنصری ارزنده برای ایجاد نشاط در زندگی شهری است و لذا این امر ایجاد آبنماها را توجیه می کند. از زمان شروع توسعه فضاهای سبز، آب جزء عناصر منظر ساز شد. بطور کلی آب نماها شامل حوضچه هایی کم عمق است که اغلب دارای فواره های متعدد همراه با چراغهای رنگین میباشد. معمولاً این حوضچه ها بین 40 تا 50 سانتیمتر بوده و با مصالح ساختمانی مختلف بر حسب شکل و فرمی که طرح درنظر می گیرد ساخته می شوند. گاهی این حوضچه ها دارای پا شویه های خارجی و یا بدون آن می باشد.

آب نماها گاهی به صورت مطبق یا اشکال متنوعی تعبیه می شوند. گاهی اوقات مجسمه های مختلف به عنوان سمبل یا رساندن منظوری در کنار یا داخل آب نما قرارداده می شود ولی آنچه که باید توجه داشت انتخاب نوع مجسمه و تناسب آن با نوع منظره می باشد. گاهی در کناب آب نما بجای مجسمه ها گلدانهای سنگی بزرگ قرارمی دهند .بزرگی و کوچکی آب نما باید متناسب با ابعاد هندسی و فضای محل باشد یا بعبارت دیگر اختلال بین طول و عرض آب نما به گونه ای باشد که عرض آن کمتر بوده تا آب نما بزرگتر جلوه یابد هرچه عرض بیشتر باشد آب نما کوچکتر و فشرده تر بنظر می رسد.
   
ب- استخر و برکه های طبیعی
احداث استخر و برکه ها در هوای پارک و زیبائی آن بسیار موثر بوده و باید توجه به انواع گیاهانی که در داخل یا نزدیک به آن کاشته می شوند کاملاً توجه داشت. ممکن است اینگونه استخرها و برکه ها دارای اعماق مختلف بوده و در نزدیکی منطقه جنگل کاری شده یا در وسط پارک یا در کنار بعضی از قسمتهای گلکاری وسیع احداث می شود.

ج- دریاچه ی مصنوعی
در پارکهای بزرگ و محلهائی که آب فراوانی در دسترس می باشد دریاچه هائی به اشکال نامنظم طراحی می گردد. معمولاً دریاچه ها را بگونه ای طراحی می کنند که خطوط حاشیه ان به نظر طبیعی جلوه نماید، برای این منظور معمولاً سطح آب حدود 50 تا 150 سانتی متر از سطح ساختمانهای اطراف باید پایین تر باشد و در اطراف آن باید خیابانهای بطور منظم یا غیر منظم احداث شود.

در صورتیکه دریاچه سطح بزرگی را اشغال کرده باشد مناسب است در وسط آن ها یک یا چند جزیره بشکل نامنظم بمنظور کشت درختان یا استفاده از گلکاری احداث گردد و گاهی در کنار یا در وسط جزایر درختان پا بلند غرس می شود در اینگونه دریاچه ها برای ایجاد امکان تفریح بیشتر قایق هائی را برای استفاده در نظر می گیرند برای حفظ حجم آب دریاچه لازم است از چند نقطه توسط مجرائی آب وارد دریاچه شده و از یک مجرا آب خارج گردد بنحویکه آب دائماً در آن جریان داشته باشد عمق این دریاچه ها معمولاً 5/1 متر می باشد، در پارکها برای ایجاد ارتباط بین دو طرف نهرها یا ایجاد ارتباط بین جزایر داخل دریاچه ها یا ارتباط بین دو طرف دریاچه برحسب شکل و فرمی که طراح در نظر می گیرد پلهائی ساخته می شوند که عرض و طول آن متناسب با موقعیت خیابانها و سطح دریاچه ها با آنها می باشد. باید متذکر شد که گاهی این پلها به هیچ وجه بمنظور تردد و ارتباط نبوده و منحصراً جهت خلق زیبائی خاص احداث می شوند.

د – جنگلکاری

یکی از قسمتهای لازم و ضروری در پارکهای بزرگ ایجاد محوطه ای بنام جنگل یا بیشه زار می باشد که برای گردش در فصول مختلف سال مورد استفاده قرار می گیرد. ایجاد اینگونه بیشه ها در پارک نه فقط از نظر زیبائی برای پارک مناسب است بلکه بنحوی در آب و هوای شهر نیز مؤثر خواهد بود. در این بیشه ها خیابانها بطور نامنظم و متنوع با عرض های مختلف احداث می گردد و در قسمت هائی از آن محوطه هائی را خالی و آزاد می گذارند که می توان نیمکت های چوبی و سنگی برای استراحت و نشستن در نظر گرفت.

مناسب است در پارک های بزرگ قسمت هائی که بعنوان بیشه یا جنگل احداث می شود در تمام سطوح پارک بصورت قطعه بندی و مجزا تقسیم بندی گردد. در کناره این جنگلها مکانهائی جهت آلاچیق در نظر گرفته شود تا مورد استفاده عموم قرار گیرد. این آلاچیق ها یا سرپناها بیشتر در مواقع بارانی یا آفتابی شدید مورد استفاده قرار می گیرند. تعداد آنها بر حسب وسعت پارک می تواند متعدد باشد.


ح – گلکاری و چمن کاری

سطوحی که برای گلکاری و چمن کاری در پارکها در نظر گرفته می شود ازنظر فرم و مشخصات نسبت به نوع پارک متغییر و متنوع خواهد بود. معمولاً در اطراف خیابانهای وسیع خیابانهائی که اختصاص به عبور عابرین پیاده است گلکاری و چمن کاری بطور محدود انجام میگیرد. همچنین در اطراف آب نماها و یا در سطوح وسیع چمن کاری بطور لکه های و پراکنده گلکاری می کنند. در پارکهائی که وسعت چمن کاری نسبتاً زیاد است درختان و یا درختچه هائی بصورت تک و یا توده ای با رعایت و حفظ نکات ضروری و هم آهنگی مجموعه کاشت می شوند و مناسب است در این قسمت ها برای استراحت نیمکت هائی قرارداده شود.

3-1-1 تشکیلات رفاهی و تفریحی :

در پارکها علاوه بر سه قسمت ذکر شده در بالا بخش دیگری که از اهمیت خاصی برخوردار است و مورد توجه می باشد مسائل رفاهی و تفریحی است که بترتیب در زیر باختصار شرح داده می شود.

الف رستورانها
بمنظور رفاه بیشتر بازدید کنندگان از پارک، رستورانها و کافه هائی را احداث می کنند بنحویکه بتواند کلیه نیازهای مربوط را برآورد کند رستورانها بصورت سالنهای سر پوشیده و یا در محوطه هائی سرباز با گلکاری و چمنکاری ایجاد می گردد. کافه ها یا دکه ها می توانند بطور پراکنده در سطح پارکها ( کنار دریاچه، حاشیه جنگلکاری ها و یا کنار خیابانهای فرعی) ایجاد شود.

ب ـ سالنهای سینما و تاتر
در پارکهای کوچک و در هوای آزاد سالنهای سربازی را برای نمایش فیلم و انواع پیس در نظر میگیرند تا در شبهائی که پارک باز است مورد استفاده مردم قرار گیرد. ولی لازم است گفته شود که در پارکهای بزرگ سالنهای سرپوشیده و سرباز بمنظور نمایش فیلم و تاتر برای استفاده عموم در فصول سال باید ایجاد گردد.


ج – جایگاه موزیک

یکی از انواع تشکیلات رفاهی و تفریحی در پارکها ایجاد محلهائی سرباز و یا سرپوشیده برای اجرای موزیک و کنسرت می باشد. در این اماکن بر طبق اصول فنی سکوئی ساخته می شود که در روی آن برنامه های سرگرمی و موزیک ارائه می گردد. طبیعی است مقابل این سکو یا سن را می توان با ایجاد محوطه ای که توسط دیوارهای سبز یا دیوارهای کوتاه پوشیده از انواع گیاهان رونده و گلدار تزئین نمود. در محدوده‌ی این محوطه می تواند مجسمه هائی از مشاهیر و هنرمندان قرار گیرد.

بسته به موقعیت محل می توان در فضای این محوطه تعدادی نیمکت یا صندلی قرارداد معمولاً مجموعه سالنهای موزیک سرباز یا سرپوشیده همراه با دیگر سرگرمی ها می تواند محوطه ای بنام گاردن پارتی را پدید آورد.


د – دستشوئی و توالت

برای رفاه بیشتر و تامین بهداشت و نظافت گردشگران در نقاط مختلف پارک محوطه هائی برای نظافت و شستشو منظور می گردد این فضاها معمولاً در مکانهائیکه دور از ساختمانهای رستوران، کافه ها ، تاتر و سینما قرارداد چرا که حول و حوش این ساختمانها از نظر بهداشت عمومی معمولاً دستشوئی و توالت منظور شده است لذا مناسب است سرویسهای عمومی در داخل یا مجاور محوطه های جنگلکاری، خیابانهای فرعی، باغ کودکان، باغ وحش و … احداث گردند.


ح – باغ وحش

معمولاً در پارکهای بزرگ برای سرگرمی بیشتر بازدید کنندگان باغ وحش کوچکی دور از محل تجمع و استراحت گردشگران ایجاد می نمایند. منظور از ایجاد باغ وحش در پارک منحصراً استفاده از وجود حیواناتی مانند انواع طیور ، میمون و … است که بیشتر مورد توجه اطفال می باشند.


و – نیمکت

یکی از وسائل ضروری و مورد نیاز در پارک وجود نیمکت یا نوعی وسیله ی استراحت برای بازدید کنندگان می باشد. نیمکتها با اشکال مختلف و اندازه های متفاوت ازمصالح متنوع ساخته می شود. آنچه که حائز اهمیت است و یک طراح باید به آن توجه کند شناخت موقعیت پارک و محل نصب و قراردادن نیمکت در محلهای ضروری و مناسب است. زیرا به همان اندازه که وجود نیمکت در پارک می تواند ضروری باشد، موقعیت قراردادن آن در محلهائی نامناسب می تواند موجب خستکی و دل زدگی کنندگان گردد.

تعداد نیمکت در پارک خود مسئله ای است که طرح باید به آن توجه داشته باشد زیرا کمبود و یا تعداد زیاد نیمکتها در هر دو حالت می تواند مشکلاتی را از نظر رفاهی ایجاد نماید. بنابراین بعنوان راهنمائی توصیه می شود نیمکتها و یا وسائل استراحتی را در خیابانها اصلی و فرعی جنگل با رعایت فاصله و همچنین در حاشیه خیابانهای اصلی و یا در سطح چمن یا در کنار محوطه های گلکاری ، کنار استخرها برکه ها و آب نما و … تعبیه نمود.

نیمکت ها می تواند در داخل جنگل از چو و یا بقایای کنده های درختان بحالت طبیعی مورد استفاده قرار گیرد. لازم است در کنار یا نزدیک محلهائی که نیمکتها قرار گرفته اند ظروفی که قسمت بیرونی آنها از چوب ساخته شده و یا رنگهای متنوع رنگ آمیزی شده اند برای استفاده قرارداده شود. همچنین از ظروف مخصوص آشغال در نقاط حساس و خیابانهای اصلی و فرعی پارک باید استفاده شود.


ز – وسایل بازی کودکان

وسایل یکی از عناصر مهم پارکهای شهری و به ویژه پارکهای کودکان به شما می رود. تجهیزات بازی، که اغلب فلزی هستند، دویدن ، پریدن، سرخوردن، آویزان شدن، تاپ خوردن، پنهان شدن و به طور کلی زمینه جنب و جوش خاص کودکان و نوجوانان را فراهم می آورند. اغلب این وسایل از چوب، پلاستیک و آهن تشکیل شده اند، هنگام ساخت سعی می شود در این وسایل یکپارچگی ایجاد شود.