آینده پژوهی چیست؟ بخش پنجم (روشهای آینده پژوهی، سناریو نویسی و ...)

د)سناريو نويسي:

سناريو ها داستان هايي هستند که مسيرهاي پيش روي ما را در آينده توصيف مي کنند.سناريو ها به طرز ماهرانه اي گزينه هاي گوناگون آينده و چگونگي تحقق آن ها را ترسيم مي کنند.(59)اين روش، انواع احتمالات را در باب آينده بيان مي کند و تصميم سازان نيز مي کوشند تا آمادگي لازم را در برابر هر احتمال کسب نمايند.البته سناريو ها با داستان های علمي و تخيلي تفاوت دارند.يک سناريو بايد توصيفي منسجم و باورکردني باشد و اجزاء دروني آن با هم هماهنگي و سازگاري داشته باشند.(60)

سناريو ها ابزار موثري هستند که به تصورات ما در باره آينده هاي بديل شکل مي دهند،آينده هايي که تصميمات امروزين ما مي توانند نقش موثري در شکل گيري آن ها ايفا نمايند.(61)سناريوها مي توانند چشم اندازهاي چندگانه اي پيرامون حوادث پيچيده ارائه کنند و به اين حوادث معناهاي مختلفي دهند.(62)

ما با خلق سناريو نمي خواهيم به تصوير دقيقي از آينده دست يابيم بلکه مي خواهيم با کمک چنين داستان هايي،در زمان حاضر تصميمات بهتري اتخاذ کنيم.براي رسيدن به چنين هدفي سناريوها تصاويري از آينده هاي بديل در اختيار ما قرار مي دهند.(63)

همان طور که پيشتر گفتيم،به دليل وجود عدم قطعيت شديد در روندهاي مختلف جوامع انساني،آينده پژوهان به جاي شناخت يک حالت از آينده به مطالعه آينده هاي بديل روي مي آورند.در روش سناريو پردازي نيز به همين ترتيب تدوين چندين سناريوي بديل اهميت دارد.از آن جايي که ديگر نمي توان با تعميم روندهاي گذشته آينده را پيش بيني نمود،آينده پژوهان به روش هاي «تحليل چندسناريويي» روي آورده اند.همچنين در پردازش سناريوهاي بديل بايد تجارب سازمان مورد نظر(يک بنگاه اقتصادی يا جامعه) لحاظ گردد.(64)

سناريوها هم اکنون به ابزار بسيار مفيدي براي تصميم سازان تبديل شده اند.تجربه شرکت شل يکي از نمونه هاي موفق اين روش بشمار مي رود.اين شرکت موفق شد که پيش از شوک نفتي 1973 با استفاده از روش سناريو نويسي پيامدهاي احتمالي کاهش يا افزايش قيمت نفت را ارزيابي و راه حل هاي آن را شناسايي نمايد.به اين ترتيب با وجود فرارسيدن دوره نوسانات شديد قيمت نفت،اين شرکت توانست سود کلاني را از رهگذر مديريت بحران عايد خود سازد.(65)

در زمينه روش و گام هاي سناريونويسي نظريه هاي متفاوتي وجود دارد.پيتر شوارتز هفت گام را براي سناريو نويسي ترسيم مي کند:

گام اول:شناسايي موضوعات و تصميمات اساسي

اولين گام براي تدوين سناريو عبارت است از اين که تصميم سازان ابتدا از مسائل و تصميمات مورد علاقه داخل سازمان شروع کنند.براي فهميدن مسائل اصلي دروني يک سازمان مي توانيم سوالاتي از اين قبيل طرح نماييم: تصميم سازان در باره آينده کوتاه مدت سازمان خود چگونه خواهند انديشيد؟ کدام تصميمات اثرات دراز مدتي بر آينده و فرصت هاي سازمان دارند؟

در گام اول نبايد سراغ مسائلي همچون اقتصاد کلان و نيروها و عوامل تاثيرگذار کلان خارج از سازمان برويم.مثلا براي يک شرکت خودروسازي شايد تغييرات قيمت انرژي مهمتر از نرخ رشد اقتصادي باشد.(67)

گام دوم:فهرست کردن عوامل و نيروهاي کليدي موجود در محيط پيراموني

در گام دوم بايد مشخص کنيم که کدام دسته از عوامل کليدي در موفقيت و شکست تصميم گيري و موضوعات مشخص شده در گام اول تاثير مي گذارد.براي مثال مي توانيم عواملي همچون مشتريان،تامين کنندگان،رقبا و... را فهرست نماييم.البته در اين گام بايد مشخص نمود که از نظر تصميم گيران سازمان چه عواملي را بايد به عنوان موفقيت و شکست درنظر گرفت.(67)

گام سوم:فهرست کردن نيروهاي پيشران شکل دهنده به نيروهاي کليدي گام دوم

همان طور که مي دانيم مجموعه اي از روندها و نيروهاي کلان و پيشران وجود دارند که عوامل کليدي فهرست شده در گام دوم را تحت الشعاع خود قرار مي دهند.عواملي همچون نيروهاي پيشران اجتماعي،اقتصادي،سياسي و فرهنگي،زيست محيطي و فناورانه بر عواملي همچون مشتريان،رقبا و سايرعوامل کليدي فهرست شده در گام دوم تاثير مي گذارند.همچنين بايد مشخص کرد که چه نيروهاي کلاني در پشت نيروهاي خرد گام دوم قرار دارند.برخي ازاين نيروها براحتي شناسايي و از پيش تعيين مي شوند، همانند روند رشد جمعيت و ويژگي هاي آن و برخي از اين نيروها همچون افکار عمومي نامعلوم مي باشند.دانستن اين که چه چيزي ضروري و اجتناب ناپذير است [ساختار] و چه چيزي غير قابل پيش بيني است و به انتخاب ما بستگي دارد، بسيار ضروري مي باشد(68)

در اين گام بايد عوامل کلاني را تعيين کرد که به عوامل کوچکتر و محلي تر مثل تقاضاي مشتريان جهت مي دهند.

گام چهارم:رتبه بندي عوامل کليدي و پيشران ها بر اساس اهميت و عدم قطعيت آن ها

پس از فهرست کردن عوامل کليدي خرد و نيروهاي کلان و پيشران شکل دهنده به آن ها در گام هاي دوم و سوم،در اين گام اين نيروها و عوامل را بايد رتبه بندي کنيم.اين طبقه بندي براساس دو معيار صورت مي پذيرد:

v عوامل و نيروهاي فهرست شده در گام دوم و سوم در موفقيت تصميمات و مسائل گام اول چقدر اهميت دارند؟

v چقدر اين عوامل و روندها دست به گريبان عدم قطعيت مي باشند؟(69)

براساس ميزان اهميت و عدم قطعيت رتبه بندي عوامل و نيروها صورت مي پذيرد.عدم قطعيت ها مبناي تفاوت سناريوها مختلف بشمار مي روند.

گام پنجم:انتخاب منطق هاي سناريو

منطق سناريو را بايد نقشه اي دانست که بر اساس آن توصيف داستاني از يک آينده احتمالي ترسيم مي گردد.

پس از رتبه بندي عوامل کليدي و پيشران ها براساس عدم قطعيت،محورهاي مهمترين عدم قطعيت هاي شناسايي شده استخراج مي شوند.بر اساس اين محورها سناريوهاي متفاوتي ساخته مي شوند.البته نبايد نيروهاي پيشران و عدم قطعيت ها آن چنان زياد باشند که سناريوهاي فراواني توليد شوند.اتفاقات زيادي امکان وقوع دارند ولي به هرحال ما مي توانيم تنها چند سناريو را به تفصيل توسعه دهيم.ما بايد تاثير گذارترين محورهاي عدم قطعيت را بر تصميمات اساسي تصميم سازان پيدا کنيم.(70)

منطق يک سناريوي معين با جايگاه آن در ماتريس پيشران ها مشخص مي شود.وقتي محورهاي مربوط به مهم ترين عدم قطعيت ها مشخص شد مي توان آن ها را در قالب طيف(با يک محور) و يا در يک ماتريس( با دو محور ) و يا يک حجم (با سه محور) نشان داد.سناريوهاي متفاوت بر اساس اين محورها شناسايي مي شوند و جزييات آن ها در اين جداول قرار مي گيرند.با قرار دادن هر سناريو در ماتريس پيشران هاي مهم مي توان منطق آن را استنتاج کرد.(71)

براي مثال يک شرکت خودرو سازي مهمترين پيشران هاي خود را قيمت سوخت وسياست هاي حمايت از توليدات داخلي قرار مي دهد.در اين جا 4 منطق سناريو شکل مي گيرد:

ـ قيمت سوخت بالا و در محيطي که از توليدات داخلي حمايت مي شود:حاميان بومي ماشين هاي کوچک دست برتر خواهند داشت.

ـ قيمت سوخت بالا در اقتصاد جهاني(تجارت آزاد):وارادات خودروهاي با سوخت بهينه مي توانند بازار متمايل به صرفه جويي را تسخير نمايند.

ـ قيمت پايين سوخت در وضعيت حمايت از توليدات داخلي:خودروهاي پرمصرف آمريکايي درداخل کشور بازار خوبي خواهند داشت اما در خارج نه.

ـ قيمت سوخت پايين در اقتصاد جهاني(تجارت آزاد):رقابت فشرده اي براي توليد ماشين هاي با سوخت بهينه وجود خواهد داشت با اين وجود ماشين هاي بزرگ هم ممکن است از بازار خوبي در بازار خارج برخودار گردند.(72)

البته ترسيم منطق سناريو به عوامل پيچيده تري بستگي دارد.در نمونه فوق ما بايد مقررات خودروسازي و بازار مصرف کنندگان را نيز علاوه بر قيمت سوخت و حمايت از توليد داخلي،در نظر بگيريم.به همين دليل منطق سناريو بيشتر از خانه هاي محدود يک ماتريس خود را در چارچوب يک داستان نشان مي دهد.(73)

گام ششم:ارائه شرح تفصيلي از سناريو

در اين گام مجددا به عوامل و روندهاي فهرست شده در گام هاي دوم و سوم مراجعه مي کنيم. در هر سناريو بايد همه عوامل و روندهاي کليدي مورد توجه قرار گيرند.(74)بايد مشخص نمود که کدام يک از عدم قطعيت هايي که در گام هاي قبلي فهرست نموده ايم، بايد در کدام سناريو تعبيه گردد.براي مثال در دو سناريويي که مبناي تفاوت آن ها در حمايت يا عدم حمايت از صنايع داخلي است مناسب است که تورم بالا را در گزينه اول و تورم پايين را در گزينه بعدي قرار دهيم.در اين مرحله بايد بخش هاي يک سناريو به يکديگر متصل و بافته شوند تا يک سير منسجمي از سناريو در دسترس ما قرارگيرد.(75)

گام هفتم:بررسي نسبت نسبت تصميمات با سناريوها

در گام اول تصميمات اصلي تصميم سازان يک شرکت يا کشور مشخص شد.پس از تدوين سناريوها بايد تصميمات و مسائل اصلي را داخل هر سناريو قرار دهيم.اگر اين تصميم در يک يا دو سناريو مناسب به نظر مي رسيد تصميم اخير داراي خطرپذيري بالايي خواهد بود.اگر يک تصميم فقط در يک يا دو سناريو کارآمد باشد و نيز تصميم سازان آن سازمان توانايي محدودي در به وجود آوردن آن سناريوها در جهان خارج داشته باشند،مي توان مطمئن بود که ميزان خطرپذيري آن تصميم بسيار بالاتر از اين خواهد بود.طبيعي است که اگر نشانه هاي وقوع يک سناريو اندک باشد نبايد تصميمي را اتخاذ کنيم که در آن سناريو جواب مي دهد.(76)

براي مثال اگر نشان گرهاي مختلف بر احتمال اندک افزايش قيمت نفت به بيش از 80 دلار در هر بشکه دلالت دارد،تنظيم بودجه کشور بر اساس چنين قيمتي غيرعاقلانه خواهد بود.در اين زمينه بهترين بودجه بايد با اکثر احتمالات مختلف در باب قيمت نفت سازگاري داشته باشد.

گام هشتم: انتخاب شاخص ها و راهنماهاي اساسي

پس از تکميل سناريو بايد بدانيم که کدام سناريو به آينده در حال ظهور نزديک تر است و امکان تحقق بيشتري دارد.هنگامي سناريوها تکميل شدند و دلالت ها و نسبت آن ها با مسائل و تصميمات اساسي مشخص گرديد،مناسب است که شاخص هاي راهنمايي از آن سناريو ها استخراج کنيم تا براساس آن ها بتوانيم روند تحولات جاري را زير نظر بگيريم.اگر اين شاخص ها با دقت تهيه شوند سازمان موردنظر نسبت به رقبا دانش مناسب تري در زمينه فرصت هاي آينده خواهد داشت.(77)

5-چشم انداز پردازي: مطلوب ترين راه شناخت و ساختن آينده مطلوب

چشم انداز پردازي نوعي روش هنجاري کيفي است که مي تواند تصميم گيران امروز را به تغيير فردا تشويق کند.چشم انداز تصويري است آرماني از فردا که آن را بر اساس واقعيت هاي موجود ساخته و پرداخته اند و بايد به سمت تحقق آن حرکت نمود. چشم انداز نويسي اساسا با شناخت آينده مطلوب ارتباط مي يابد و شايد را بتوان بهترين روش براي ترسيم بهترين آينده عنوان کرد.همچنين چشم انداز يکي از بهترين ابزار ايجاد وفاق در جامعه بشمار مي آيد.وفاق و انگيزش ناشي از يک چشم انداز به خودي خود مي تواند فضا را براي تحقق آينده اي بهتر آماده کند.يکي از آينده پژوهان اعتقاد دارد که: «چشم انداز عبارت است از بيان متقاعد کننده اي از آينده مطلوب جامعه يا سازماني که مي خواهد آن آينده را خلق نمايد».(78)

برخي از آينده پژوهان اعتقاد دارند که براي خلق يک چشم انداز بايد از 5 مرحله عبور کنيم:

شناسايي موضوعات و مسائل
بررسي دستاوردهاي گذشته
مشخص نمودن اميدها و خواسته هاي ما از آينده
شناسايي اهداف قابل اندازه گيري
شناسايي منابع مورد نياز براي دست يابي به اين اهداف.

براي خلق چشم انداز ابتدا بايد حوادث گذشته و وضع فعلي را بازبيني کنيم و سپس به ترسيم چشم انداز آينده بپردازيم و در نهايت راه هاي ويژه رسيدن به اين آينده مطلوب را مشخص نماييم.(80)

از منظري ديگر براي تعيين آينده مطلوب مشارکت کنندگان بايد گذشته عمومي يک سازمان را مطالعه نمايند،موفقيت ها و شکست هايش را مرور کنند،ارزش ها و باورهاي زيربنايي آن را بشناسند و پس از بررسي حوادث و روندهاي موثر در حرکت به سوي آينده، چشم انداز روشن،تفصيلي و قابل فهمي براي همگان ترسيم نمايند.همه مشارکت کنندگان بايد اين چشم انداز را متعلق به خود بدانند.در مرحله بعدي اين چشم انداز آرماني و کيفي بايد به اهداف عملياتي تبديل شود و سپس برنامه تحقق اين اهداف به شکل گام هاي عملياتي تهيه گردد.در گام نهايي بايد براي اجراي برنامه عملياتي ساختارهاي لازم را فراهم نمود و اصلاحات مورد نياز را در ميانه راه اعمال کرد و در نهايت موفقيت هاي برنامه بايد به شکل همگاني منتشر گردد.(81)

روش هاي ذکر شده را مي توان پر کاربردترين فنون مطالعات آينده قلمداد نمود. علاوه براين روش هاي متعدد ديگري همچون درخت وابستگي و تحليل ريخت شناسي و... وجود دارد که مطالعه و آشنايي با آن ها خالي از لطف نخواهد بود.

حامد سروری

آینده پژوهی چیست؟ بخش پنجم (روشهای آینده پژوهی، سناریو نویسی و ...)

مطالب مشابه :

مدیریت جامع بحران

سناریو زلزله

آینده پژوهی چیست؟ بخش پنجم (روشهای آینده پژوهی، سناریو نویسی و ...)

کالبد شکافی فیلمنامه

پروژه پیاده سازی مدیریت بحران

الگوی دراماتیک بیان

همایش مدیریت و آینده پژوهی برای حیطه برنامه ریزی شهری و ...

2بحران و تعریف بحران

برنامه عملیاتی گروه جغرافیای ناحیه 2

شرح وظايف كاردان اطاق عمل