روش شناسی تفسیر پرتوی از قرآن

چکیده پرتوی از قرآن، از مجموعۀ تفاسیر عصری و تربیتی است که مؤلف بر آن است تا جنبۀ هدایتی قرآن را برای عصر حاضر باز شناسانده و به مخاطب اهل فکر خود ارائه دهد. در این راستا به مسائلی همچون رابطۀ علم و دین، سیاست و دین پرداخته است. در این نوشتار، افزون بر موارد یاد شده، چگونگی شکل گیری تفسیر و دیدگاه ویژۀ مؤلف آن نسبت به قرآن مورد بررسی قرار گرفته و ضمن یادکرد از برخی منابع تفسیر و دیدگاه بزرگان دربارۀ آن، ویژگی های دیگر تفسیر از جمله تطبیق با عهدین، ویژگی موسیقایی و شیوۀ بهره گیری از لغت شناسی بیان شده است. کلید واژه ها: آیت الله طالقانی، پرتوی از قرآن، فهم هدایتی، تفاسیر معاصر، زندگی نامۀ مؤلف سید محمود علایی طالقانی (1289-1358ش) در طالقان به دنیا آمد. نسبت وی با سی وشش واسطه به امام باقر (ع) و سی و نه واسطه به امام علی(ع) می رسد. او در سال 1301ش وارد حوزۀ علمیۀ قم شد(اسفندیاری،ص11). در سال 1318ش به تهران بازگشت. در همان زمان در مسجد پدر به تفسیر قرآن پرداخت. اقدام وی در حالی بود که از یک سو نفوذ جریان های فکری منحرف مانند مارکسیسم ایمان و اخلاق جوانان را تهدید می کرد( نامۀچاپ نشدۀ طالقانی به سید محمد صادق طباطبایی به نقل از اسفندیاری صص236-237) و از سوی دیگر مجامع دینی قرآن را فقط برای خواندن و تبرک جستن می دانستند و نه فهم وتفسیر(سخنرانی وی به مناسبت شهادت استاد مطهری،به نقل از اسفندیاری،ص236). از این رو فشارهای زیادی را از سوی کوتاه نظران مسلمان تحمل کرد. در زمانی که عموم مردم به ویژه نسل جوان و تحصیل کرده ازمعارف قرآن جدا بودند طالقانی با شعار بازگشت به قرآن سعی کرد جامعۀ دینی را از خمودی و بی هویتی باز رهانیده و آن را در جهت هدایت قرآن قرار دهد. او با ارائۀ برداشت های نو و روزآمد از قرآن و نهج البلاغه آن ها را به صحنه آورد. در این راستا در فاصلۀ سال های 1318-1357 جلسات تفسیر طالقانی در منزل علاقمندان، مسجد منشور السلطان، و مسجد هدایت برقرار بود. اما متأسفانه اثر مکتوب یا مضبوطی از این جلسات وجود ندارد(گلستان قرآن، محمد مهدی جعفری، ش24، ص40). خاستگاه تفسیر افزون بر آنچه گفته شد، عمدۀ کار تفسیر طالقانی در دوران خفقان و استبداد و در زندان های رژیم پهلوی انجام گرفت. او در این باره می گوید: «اگر تفسیری نوشتم و مورد توجه واقع شد از برکت زندان بود! زندانی که دیگر هیچ مسئولیتی نداشتم جز این که راه بروم و یک سوره و آیه ای را در نظر بگیرم و در حیاط زندان و یا وقت خوابیدن و آسایش، چیزی از آن بفهمم و یادداشت کنم. مهمترین مسئولیت را برای خودم همین می دانستم و با وسایل و مشکلاتی به خارج از زندان می فرستادم تا چاپ شود»(سخنرانی طالقانی به مناسبت شهادت استاد مطهری، به نقل از اسفندیاری، ص157). از این رو کلیدواژه های اصلی تفسیر طالقانی را "طاغوت، آزادی، استبداد، استعمار، انقلاب، اجتماع و قسط "(اسفندیاری، ص343) تشکیل می دهد و این جز تأثیر فراوان زمان و مکان بر اندیشۀ مفسر نیست. در حقیقت " پرتوی از قرآن" تفسیری است برخاسته از تحولات فکری –اجتماعی یکصد سال اخیر ایران و حاکی از برخورد عمیق و فعال مؤلف با تحولات عصر و نیازهای جامعه و ارجاع آن به قرآن و پاسخ یابی از منبع وحی. آیت الله طالقانی در اوایل سال 42 در زندان قصر جلد اول را به کمک حافظه و بدون در دست داشتن منابع تفسیری نگاشت و در تابستان همان سال توسط شرکت سهامی انتشار به چاپ رسید. ایشان، خود در بخش پایانی مقدمه به این مطلب اشاره می کند: «خواننده عزيز! اگر در مطالب اين مقدمه و قسمتى از كتاب اشتباه يا لغزشى يافتيد تذكر فرمائيد و معذورم بداريد، زيرا در مدتى نگارش يافته كه از همه جا منقطع بوده و به مدارك دسترسى ندارم، و مانند زنده‏اى در ميان قبر بسر می برم»(پرتوی از قرآن، ج 1، ص 22). از آن پس طالقانی در زندان جلسۀ تفسیر برگزار کرده و به تفسیر جزء سی ام قرآن می پرداخت. او معتقد بود مفاهیم این جزء کلید فهم دیگر اجزاست. حاصل این جلسات توسط آقای محمد مهدی جعفری نوشته شده، به نظر آن بزرگوار می رسید و پس از تصحیح و تکمیل، تفسیر این جزء در دو جلد در سال های 1345و1348 منتشر گردید. مرحوم طالقانی در فاصلۀ سال های 50-54 تفسیر سوره های آل عمران و اوایل نساء را نوشت و آن را برای چاپ به آقای جعفری داد. ولی پس از دستگیری بار دیگر آن را در زندان بازنویسی کرده و از طریق خانواده به دکتر جعفری رساند. او نیز مطالب را به هم آمیخت و باحذف تکرارها و به توصیۀ آقای طالقانی نام "درس هایی از پرتوی از قرآن "را بر آن نهاد؛ چرا که این بخش توسط طالقانی بازبینی نشده بود. جلد اخیر پس از فوت وی در بهمن 58 منتشر شد. همچنین فرهنگ پرتوی از قرآن (ترجمه وشرح کلمات، مفردات و اصطلاحات) به همراه بیست و چهار آیۀ اول سورۀ نساء به عنوان جلد ششم در آذر 1360 به چاپ رسید( نک: گلستان قرآن، محمد مهدی جعفری، ش24، صص40-41؛ نیز نک: دائرة المعارف تشیع، ج3، ص610). مراحل و شیوۀ تفسیر پرتوی از قرآن بخشی از آیات را آورده، سپس با اعتراف به غیر ممکن بودن ترجمۀ دقیق قرآن، آن را به فارسی برگردانده است. آن گاه مؤلف به شرح کلمات، ذکر معانی مترادف، موارد استعمال و ریشۀ لغات در موارد لازم پرداخته و با بهره گیری از احادیث صحیح و نظر مفسران برداشت خود را از آیات بیان می کند. او دریافت های خویش را تفسیر و مقصود نهایی قرآن ندانسته و آن را" پرتوی ازقرآن "نام می نهد(پرتوی از قرآن ،ج1،ص19). منابع تفسیر گرچه طالقانی بخشی از تفسیر را در زندان وبی هیچ امکاناتی نوشت ولی در بخش های دیگر از منابع تفسیری وعلمی بهرۀ فراوان برد. مجمع البیان، مفاتیح الغیب ملاصدرا، امالی سید مرتضی،مجمع البحرین طریحی، اصول کافی کلینی، تفسیر سر سید احمد خان هندی، المنار، جواهر طنطاوی، تفسیر آلوسی، کشاف زمخشری، تفسیر کبیر فخر رازی، المیزان، کتاب مقدس و چندین کتاب تفسیری، روایی و علمی دیگر از منابع مفسر بوده اند. سخن بزرگان در بارۀ تفسیر اهمیت پرتوی از قرآن به اندازه ای است که تحسین وتمجید بزرگان را برانگیخته است. در این مجال تنها به بیان یک نمونه به قلم حجة الاسلام دعایی می پردازیم: «آنچه را که خود شاهد تأیید مطلق حضرت امام و تأکید معظم له بر مطالعه و ترویج از آن بودم آثار دو محقق و اندیشمند گرانمایۀ اسلامی؛ شهید مطهری و آیت الله طالقانی بود. در نجف اشرف "پرتوی از قرآن" را خدمت امام تقدیم کرده بودم که مطالعه فرمایند. بعد از مدتی از فرزند شهیدشان مرحوم حاج آقا مصطفی شنیدم که امام تأکید و سفارش کرده اند ایشان حتماً آن تفسیر را مطالعه کنند و در شیوه و برداشت های تفسیری و تدوین اثر تفسیری شان از آن الهام و آموزش بگیرند (مرحوم حاج آقا مصطفی در آن ایام مشغول نوشتن تفسیری بر قرآن بودند). سفارش امام در مطالعۀ پرتوی از قرآن و تأیید مطلق آن به قدری جدی بود که مرحوم حاج آقا مصطفی با توجه به شیوۀ محتاطانۀ حضرت امام در مورد افراد و نوشته هایشان، تعجب کرده بودند»(نامۀ حجة الاسلام محمود دعایی به سید محمد مهدی جعفری، یادنامۀ ابوذر زمان، ص32). دیدگاه تفسیری طالقانی او یکی از ویژگی های درک قرآن را کشف معنا و حقیقت آن در ضمن حرکت و فعالیت اجتماعی و نه نشستن در گوشه ای و جمع آوری اقوال مفسران می داند(سخنرانی به مناسبت شهادت استاد مطهری، به نقل ازپیک آفتاب، ص332). در واقع قرآن با کسی سخن می گوید که در مسیر زندگی و در مقام عمل از قرآن هدایت بجوید. طالقانی معتقد است برای فهم صحیح قرآن بایستی خود را در محیط اولیۀ فکری و فطری نزول آیات قرار دهیم و از محکومیت اندیشه ها و ظواهر تمدن امروز برهیم (پرتوی از قرآن، ج1، ص11). وی در تفسیر و فهم قرآن، مطالب مستند و درست مفسران را آن گاه که در پرتو هدایت قرآن قرار گیرد مفید دانسته و از اینکه با آنها به قرآن نگاه شود دوری می کند. احادیث صحیح و مستند را به نوعی تأویل اشارات، تطبیق کلیات و بیان جزئیات احکام و شرح هدایت قرآن می داند و آنها را مستند فهم هدایتی قرآن نمی داند چرا که قرآن نور مبین و در سند ودلالت برتر از روایت است(همان،ج1، ص12). از نظر مفسر مذکور، اجرای درست و جامع قرآن زمینه ساز تربیت فرد و جامعه است. در محیط معنوی قرآنی بذر وجود افراد به نتیجه می رسد و استعداد های معنوی و مادی شکوفا می شود. او معتقد است دستورات ظاهری دین برای هدف تربیت معنوی است و توقف در ظواهر اشتباهی سخت است. از این رو در تفسیر آیۀ 177 سورۀ بقره می گوید: «این آیه دربارۀ تغییر قبله از سمت بیت المقدس به سمت کعبه نازل شد. همین که دستور تغییر قبله داده شد چون مخالف میل یهودیان بود به مبارزۀ تبلیغاتی برخاستند و نو مسلمانان را دچار شک وتحیر نمودند...این آیه ...تأکید می نماید که همۀ خوبی و خیر که مقصود است این نیست که روی به مشرق آرید یا به سوی مغرب. بلکه مقصود تربیت چنین مردمی است که مبدأ عقلی آنها چنان برومند شود که علت فاعلی و غایی نظامات جهان و اصول و وظایف و مردان عالی را که آورندگان قانونند بشناسند و به آنها ایمان آورند. دیگر آن که نیروی تولید و عمل آنها چنان به کار افتد که واماندگان را دستگیری نمایند و از بی سرپرست ها سرپرستی کنند و بند بندگی خلق را از گردن ها باز کنند و به وسیلۀ اقامۀ صلات با خدا مرتبط گردند. در قدرت اراده چنان باشند که پای تصمیم و ایمان و دفاع از حقوق محکم بایستند و به عهد های خود وفا نمایند و در برابر هیجان های داخلی و وسوسه های اضطراب انگیز نقض عهد ننمایند. و با ارادۀ آهنین محکم در سنگر وظیفه بایستند چنان که چهرۀ عبوس گرسنگی و فقر و مصائب و دم شمشیرها آنها را شکست ندهد. نشان جاویدان صدق وتقوا این است وبس»(مناره ای درکویر، تربیت از نظر قرآن، صص123-124). در زمان طالقانی دو مسألۀ "تعارض علم و دین" و "جدایی دین از سیاست " در دو بعد علمی و اجتماعی بیش از هر چیز دیگری تبلیغ می شد. طبیعی است تفسیر هدایتی طالقانی در این دو بخش ظهور و بروز بیشتری پیدا کند. او برای رفع بد فهمی نخست در ذیل برخی از آیات قرآن که به نظر وی اشارۀ علمی در آن نهفته است با احتیاط و به مدد اصول مسلم علمی به جنبۀ علمی آیات می پردازد و در واقع اعجاز قرآن را در پیشگویی های علمی آشکار می سازد و آنچه را مفسران پیشین از کشف های علمی نگفته اند و نمی دانسته اند می گوید(پیک آفتاب، ص334). او تأکید می کند قرآن کتاب علمی به معنای امروزی نیست که درصدد بیان مسائل علمی باشد بلکه کتاب هدایت است و حتی علم را در طریق پیشرفت انسانیت هدایت می کند. از این رو لازم نیست همۀ مسائل فیزیک، کیهان شناسی و گیاه شناسی را بگوید ولی اگر از باب هدایت مسأله ای را بیان کرد باید مطابق با واقع باشد(همان، ص337). با این وجود در تفسیر برخی از آیات، در متن پاورقی، به بعضی از فرضیه های علمی اشاره می کند. در بخش دوم نیز سراسر پرتوی از قرآن را کلید واژه های طاغوت، آزادی ، استبداد، استعمار و...پر کرده و مفسر با بهره گیری از قرآن به مقابلۀ جدی با استبداد و خود کامگی پرداخته است (همان، ص343). تفسیر طالقانی از بازتاب افکار عرفانی وی خالی نمانده است. او در جای جای تفسیر خود و به ویژه ذیل آیات معاد به تأویل عرفانی معاد دست زده که در این بخش به شدت متأثر از آرای صدر المتألهین است( نک: قرآن پژوهی خرمشاهی،ص 277 و 278). برای نمونه در ذیل آیۀ 19 سورۀ نبأ، ضمن بحث از درهای هفت گانۀ جهنم، منشأ آن را حواس هفت گانۀ نفسانی دانسته و به نقل از صدر المتألهین می گوید: «اگر ادراكات، مسخر هواها و شهوات گردد، وسيله‏ها و درهايى براى سقوط در مهالك می گردد و اگر عقل به نور ايمان فروزان شد و از استعداد به فعليت رسيد و مُدرك حقايق گرديد و قوا و شهوات نفسانى را در راه عبوديت استخدام كرد، از هر حس و ادراك باطنى آيه‏اى از آيات طالع ميشود و درى از درهاى معارف باز می گردد، و هر يك را شعور خاصى حاصل می شود كه معانى و معارف و اسرار الهى از آن انتزاع می گردد، بر خلاف اهل هوا و جهالت، همان ها كه از شنيدن آيات الهى اعراض دارند و بر سركشى خود اصرار مى‏ورزند... »(پرتوی از قرآن، قسمت اول جزء سی ام، ص30). دیگر ویژگی های تفسیر از ویژگی های پرتوی از قرآن بحث های تطبیقی با عهدین است. طالقانی در مواردی و بیشتر در موضوع داستان های پیامبران به عهدین استشهاد و یا از آن انتقاد می کند. او در بیان درختی که آدم ازآن خورد به سفر تکوین استشهاد کرده و آورده است: «اكنون به سراغ اين شجره مى‏رويم: در روايات به سنبله گندم، شجره انگور، انجير، حسد معرفى شده. در سفر تكوين تورات ميگويد: خداوند درخت زندگى و درخت معرفت خير و شرّ را در بهشت روياند و آدم را از آن منع كرد ... همين كه همسرش از آن برگرفت و خورد و به آدم داد چشمشان باز شد و دانستند كه عريانند. در قرآن سوره "طه" از زبان شيطان مي گويد: آيا تو را بر شجره خلد و ملكى كه كهنه نشود رهنمايى كنم؟ آثار اين شجره در قرآن اين است: موجب ظلم: "فَتَكُونا مِنَ الظَّالِمِينَ"، منشأ لغزش و خروج و هبوط: "فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطانُ عَنْها ..."، سبب آشكار شدن عورات:"فَأَكَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما" ...(پرتوی از قرآن، ج1، ص128). در ادامه گویا نظر هر یک از تورات و قرآن را بیان گر جلوه ای از درخت بهشتی می داند و می گوید: «در دوره نخستين و عالم بهشت انديشه تأمين بقاء و خلود و تصرف مالكانه و اراده استقلالى و توجه به خير و شرّ و كشف عورت از خاطر آدم نمي گذشت. با خطور اين خاطرات اراده و احساس به استقلال- طلبى در وى به كار افتاد و از عالمى كه در آن بود منصرف شده به خود برگشت و به شجره نزديك شد ...همين توجه به شناسايى خير و شرّ و تأمين بقاء، راه را در محيط بهشت براى وسوسه شيطان و تهييج او باز كرد»( همان، ص129). در مواردی هم پس از بحث تطبیقی بین قرآن و کتاب مقدس، تفاوت آن دو را بیان می کند: در داستان طالوت، بنی اسرائیل به حکومت طالوت اعتراض کرده و خود را شایسته دانستند. طالقانی پاسخ استدلالی پیامبرشان را از قرآن آورده" قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ " ولی از تورات نقل می کند "اما او هیچ نگفت".(همان، ج2، ص181). طالقانی ضمن اشاره به اختلاف های موجود آن را دلیلی بر استقلال قرآن از منابع یهودی می داند: «اختلافى كه قرآن با نوشته‏هاى عهدين در ترتيب قضايا و چگونگى آنها آن هم با بيانى بليغ و عبرت انگيز دارد دليل روشنى است كه قرآن از منبع ديگر است»(همان ، ص183). و البته برتری گزارش های قرآن نسبت به کتاب مقدس را این گونه ثابت می کند: « چگونه می توان همۀ آن چه را در عهدين آمده درست و مطابق با واقع دانست با آن كه هر يك از كتابهاى عهدين سال ها بعد از حوادث از ذهنيات و يا يادداشت هاى پراكنده گرفته و جمع و نوشته شده و نويسندۀ بسيارى از آنها مجهول است آن هم با تناقضات و اختلافاتى كه دارند!»(همان ). ویژگی دیگر تفسیر که در نوع خود منحصر به فرد است، توجه به ریتم و موسیقی آیات است. مفسر متأثر از کتاب "تعبیر قرآن " آرتور ج.آربری، در پی کشف رابطۀ آهنگ آیات و سوره ها با معانی آن است و معمولاً در پایان سوره به آن می پردازد. برای مثال در خصوص آیات سورۀ اعلی می گوید: «آيات اين سوره، به صورت كلى با مقطع هاى خفيف فعلى (به فتح و ضم فاء و سكون عين) آمده، و اوزان آن ها به سبب حركات متنوع و آهنگ ناشى از برخورد حركات با حروف تغيير می نمايد و حالات و معانى مختلف را می نماياند. طول آيات نيز به تناسب معانى بين دو كلمه تا پنج كلمه است، و تموج آنها پيوسته خفيف و شديد مي گردد. آيه اول با تموج شديد و انگيزنده و حركات مختلف آمده، آن گاه با حركات كسره حرف سوم از كلمه اول و فتحه‏هاى متوالى و پيوسته و تشديد حركات، مراحل و فواصل خلق و اطوار آن را مي نماياند، تا آيه پنج با ضم و مد "غثاء" به نهايت خلق منتهى مي شود. از آيه ششم روى به خطاب برمي گردد. آيۀ هفتم "إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ ..." با طول و دامنه‏اى كه دارد هماهنگ با دوام و طول مشيت است. با اين گونه تغيير و تحول و كوتاهى و بلندى و شدت و خفت كه نمودار اوضاع و احوال و اطوار است آيات تا آخر پيش مي رود»(همان، ج4، صص23-24). پرتوی از قرآن از بحث های ادبی و لغوی نیز در راستای فهم هدایتی بهره می گیرد و به ریشه یابی لغات می پردازد. برای نمونه در تفسیر آیۀ "وإذا الموؤودة سئلت"معنای موؤدة را توسعه داده و آن را از اختصاص به دختران زنده به گور شده خارج و شامل هر موجود زنده ای می داند که استعدادش سرکوب گشته است: «لغت "الموؤدة" بر خلاف بيشتر لغات عرب كه مشترك يا داراى مصاديق مختلف است، جز به معناى دختر زنده به گور شده نيامده. جبائى گفته: "از اين جهت موؤوده ناميده شده كه در زير سنگينى خاكى كه روى آن ريخته مى‏شد مى‏ماند تا مى‏مرد". بنا بر اين، بايد از مأوودة باشد كه محل واو و همزه تبديل يافته. اگر از اين ريشه باشد معناى آن نيز وسعت مي يابد: دختر زنده به گور شده، يا هر زندۀ بى‏گناهى كه در زير فشار ظلم از ميان برود. گويا از همه ستم زده‏ها به "الموؤدة" تصريح و عنوان شده، كه نمونه‏ ايست از كشتن و نابود كردن يك موجود زنده قابل و مستعد و بی گناهى كه تازه چشم به دنيا گشوده و استعدادش ظاهر نگشته و كارى از وى سر نزده تا كشنده‏اش در جواب پرسش از اين جنايت جواب و عذرى داشته باشد. به اين معنا هر موجود زنده و مستعدى كه ظالمانه نابود شود و هر استعداد زنده‏اى كه خفه گردد و هر حقى كه از ميان برود، موؤوده است‏»(پرتوی از قرآن، ج3، ص177). پرتوی از قرآن بیش از همه بر روشنفکران، دانشگاهیان و حوزویان تأثیر گذارده و اساساً در سطح طلبه ها و دانشجویانی نوشته شده است که تا حدی به مباحث اسلامی آشنایی دارند. منابع: -اسفندیاری، محمد، پیک آفتاب، صحیفۀ خرد، قم، اول، 1383ش. -بهاء الدین خرم شاهی، قرآن پژوهی، مرکز نشر فرهنگی مشرق، تهران، دوم، 1373ش. - طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، شرکت سهامی انتشار، تهران، چهارم، 1362ش. - ________،مناره ای در کویر(مجموعه مقالات)،انتشارات قلم ،تهران،اول،1377ش. -يادنامۀ ابوذر زمان، انتشارات ابوذر، تهران، 1358ش. -محمد مهدی جعفری، دائرة المعارف تشیع، مؤسسۀ دائرة المعارف تشیع با همکاری شرکت نشر یادآوران، تهران، اول، 1371ش. -________، پرتوی از قرآن چگونه تابید؟، گلستان قرآن، ش24. -_________، روند شکل گیری تفسیر پرتوی از قرآن، روزنامۀ شرق، 16/8/83.

روش شناسی تفسیر پرتوی از قرآن

مطالب مشابه :

روش شناسی تفسیر پرتوی از قرآن

دانلود مجموعه تمامی کتاب های آیت الله محسن قرائتی به صورت PDF

دانلود کتاب بافرمت pdf حجة الاسلام قرائتی پرتوي از نور زکات حج عمره خمس غدير در قرآن تفسير قرآن براي

مجموعه کتاب های استاد قرائتی

دانلود بهترین و قویترین نرم افزار موبایل قرآن صوتی،با قرائت کل قرآن مجید به صورت جاوا

سخنان بزرگان درمورد قرآن کریم

قرآن چگونه کتابی است؟