دكتر تقي اراني

تقی ارانی در ۱۳ شهریور ۱۲۸۲ خورشیدی در تبریز زاده شد. وی از اعضای برجسته گروهی بود که از اواخر سال ۱۳۱۵ تا اوایل سال ۱۳۱۶ به تدریج دستگیر و در زندان موقت تهران و قصر زندانی شدند.

این گروه که به گروه ۵۳ نفر معروف شدند متهم بودند که از مرام اشتراکی و کمونیستی پیروی می‌کنند. اعضای گروه ۵۳ نفر تا پیش از دستگیری با هم ارتباطی نداشتند و این نام پس از دستگیری به آنها اطلاق شد. آنها عمدتاً زیر شکنجه‌های جانکاه مأموران اداره آگاهی (تأمینات) شهربانی رضاشاه قرار گرفتند و با پرونده‌هایی که برای آنها ساخته شد به زندان‌های درازمدت محکوم و راهی زندان قصر شدند.

تحصیلات

ارانی در ۲۸ آذر ۱۳۰۷ خورشیدی از رساله دکتری خود تحت عنوان«خواص احیاکننده اسید هیپوفسفری» دفاع کرد و از دانشگاه برلین پایان‌نامه تحصیلی خود را کسب کرد. ارانی پس از گذراندن یک دوره چندماهه در رشته شیمی تسلیحاتی، در نیمه دوم سال ۱۳۰۸ به ایران بازگشت. تقی ارانی دوران طلبگی را در مدارس قدیم ایران به تحصیل پرداخته بود. مطالعات ارانی در زمینه علوم طبیعی و تجربه عملی، هسته اولیه تفکر ماتریالیستی را در وی به وجود آورد.

فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی در آلمان

در اواسط سال‌های جنگ جهانی اول، یک گروه کوچک از روشنفکران ایرانی مجله «کاوه» که علیه دشمنان آلمان و برای استقلال ایران فعالیت می‌کرد، منتشر کردند. بعد از شکست آلمان در جنگ جهانی (۱۹۱۸-م)، گروه نویسندگان دوره اول مجله «کاوه» شامل: محمد قزوینی، محمدعلی تربیت، ابراهیم پورداود، حسین کاظم‌زاده ایرانشهر، فضلعلی مجتهد تبریزی، محمدعلی جمالزاده و حسن تقی‌زاده به جز جمالزاده و تقی‌زاده، بقیه متفرق شدند. تقی ارانی که از طرف دولت به آلمان اعزام شده بود پس از ورود به برلین به مدت دوسال از فعالین گروه ناسیونالیستهای افراطی بود و با مجله ایرانشهر و نامه فرنگستان همکاری داشت.

تقی ارانی سه سال بعد از جدایی از جریان ناسیونالیستی افراطی، در کتاب «پسیکولوژی فردی» در باره تغییر و تحول فکری در انسان چنین می‌نویسد:

«هیچ قضیه را نمی‌توان عاری از شرایط زمان و مکان و شخص متفکر تحقیق نمود. از طرف دیگر حالت شعور، هوشیاری و دانستن از خود دائمأ تغییر می‌کند. خود اجتماعی من در چند سال پیش با اکنون فرق دارد...»

تقی ارانی در سالهای بعد به این دوره از فعالیتهای سیاسی خود در مجله «دنیا» دوره اول، خرداد ۱۳۱۴ چنین اشاره می‌کند:

«برحسب تقاضای سن و محدود بودن معلومات بد محیط چنانکه از مقالات مجله «ایرانشهر» و مجله «فرنگستان» برمی‌آید، تابع این نهضت بودم و با دوستان خود به فارسی ویژه مکاتبه می‌کردم که به یادگار افکار ایام جوانی خود نگاه‌داشته‌ام.»

فعالیت سیاسی تقی ارانی هنگام اقامت وی در آلمان (۱۳۰۸-۱۳۰۱ شمسی) با پایه گذاری «فرقه جمهوری انقلابی ایران» در سال ۱۳۰۴ شمسی وارد مرحله جدیدی شد.

ارانی در آلمان با همکاری فریدریش روزن مستشرق و ادیب آلمانی کتاب «شرح مااشکل مصادرات کتاب اقلیدس» را تألیف کرد و در مقدمه این کتاب چنین نوشت:

«به جاست که در این رساله ابتدا نام «روزن» برده شود. دکتر فریدریک روزن از دوستداران آثار شرق بود. اگرچه اشتغال رسمی او امور دیپلماسی بود و مدتی هم سمت وزارت امور خارجه آلمان را داشت و به طور فرعی در فن مستشرقی قدم می‌گذاشت معذالک کتاب مفید انتشار داده‌است که از آن جمله ترجمه نظمی رباعیات خیام به آلمانی، رساله «هاروت و ماروت»، «ایران در بیان و تصویر»، چاپ فارسی رباعیات و غیره می‌باشد. او در انتشار کتاب حاضر کمک مفیدی کرده‌است. از ده‌سال قبل که نگارنده، این رساله را استنساخ کرده‌ام تا یک ماه پیش این دوست پیر انتظار انتشار رساله را داشت ولی این وقتی طلوع می‌کند که او تازه غروب کرده‌است. می‌توان فهمید که تأثیر این پیش‌آمد چقدر قلب مرا سنگین نموده‌است.»

تأسیس فرقه جمهوری انقلابی ایران

«فرقه جمهوری انقلابی ایران» در پاپیز سال ۱۳۰۴ شمسی به کوشش تقی ارانی که جزو گروه شصت‌نفری دانشجویان اعزامی بود با همکاری مرتضی علوی و احمد اسدی بطور غیرعلنی پایه‌گذاری شد.

پس از خلع احمدشاه قاجار، این فرقه در سال ۱۳۰۴ بیانیه‌ای به شرح زیر خطاب به ملت ایران صادر نمود: «ملت ایران! وقتی که از راه دور به این سرزمین پر از بدبختی و فلاکت نگاه می‌کنیم چند میلیون مردم اسیر به نظر ما می‌رسد که همه گرفتار فقر و فلاکت و همه اسیر پنجه چپاول و غارتگری هستند. تاجر و کاسب ایران، دهقان و زارع ایران و آن اردوهای بزرگی که از هستی ساقط شده در کوچه و بازار به گدایی مشغولند همه اینها در زیر شکنجه و ظلم جان می‌دهند... چطور می‌شود حکومت ملی دایر کرد؟ هزاران قلب شجاع در این فکر و در این خیال در حال ضربان است. وقتی که شخص با عزت به این جمله مقدس فکر می‌کند، قربانی‌های رشید ایران را در نظر می‌آورد که برای آزادی ایران و خلاصی ملت از دست این طبقه ظالم جنگیده‌اند... ملت ایران باید خیلی از این قربانی‌ها در آستانه آزادی تقدیم کند... به ملت ایران سلام! به آزادی‌خواهان ایران سلام! به جهانگیرخان و محمدتقی خان سلام! امضاء: کمیته مرکزی فرقه جمهوری انقلابی ایران»

جزوه «بیان حق» مهمترین بیانیه فرقه جمهوری انقلابی ایران است که در ۳۹ صفحه به سال ۱۳۰۶ در برلین منتشر و در ایران و اروپا پخش شد. این بیان‌نامه به زبان فرانسه ترجمه شد و در اختیار جراید و سازمان‌ها و حزب‌های سیاسی قرار گرفت.

فعالیت در ایران

ارانی از نخستین سال ورود به ایران تلاش کرد با روشنفکران برجسته کشور تماس برقرار کند. آشنایی او با نیما یوشیج، احمد کسروی، شهیدزاده و طاهر تنکابنی نمونه بارزی از تلاش‌های او است. تدریس در دبیرستان‌های شرف، ثروت، معرفت و مدرسه صنعتی و تماس روزانه با دانش آموزان و دانشجویان زمینه مناسبی برای فعالیت و روشنگری به وجود آورده بود. وی در این دوران به تدریج به تجدید چاپ و تکمیل کتاب‌ها و رساله‌هایی که در برلین منتشر کرده بود همت گماشت و بخشی از کتاب‌های درسی را بطور رایگان در اختیار محصلین بی‌بضاعت قرار می‌داد. ارانی در جهت شناساندن میراث فرهنگی و تمدن ایران به جهان کارهای ارزشمندی در انتشار متون کهن انجام داد، از جمله:

«وجه دین» اثر ناصرخسرو قبادیانی
رساله خیام
رباعیات خیام و بدایع سعدی

ارانی در دوران نوجوانی به مدرسه طلبگی رفته بود و بعدها در بررسی روانشناسی قشرهای مختلف اجتماعی، قشر روحانیون ایران را به مثابه یک صنف از طبقه اجتماعی که دارای منافع مشترک هستند مورد ارزیابی قرار می‌دهد. ارانی معتقد بود: «مذهب با آن که حقیقتأ دائمأ در تغییر است، معتقدین و پیشوایان آن، آن را جامد و دائمأ صحیح و لایتغییر می‌دانند. اما مذهب مطابق با معلومات زمان اصلاح می‌گردد. ولی دیگر «مذهب اصلاح شده» آخرین درجه ترقی مذهب است. ظهور طبقه روحانیون نیز مانند طبقات دیگر برحسب طبیعت خودِ هیئت جامعه بوده و به مجرد این که تاریخ، وجود آنها را نالازم دانست ضعیف شده و به خودی خود از میان رفته‌اند. عقاید آن‌ها که خود هم مانند عموم معتقد بوده‌اند، عقاید عمومی و مناسب با درجه تمدن زمان بوده‌است. ممالکی که رو به ترقی می‌باشند مذهب را از حکومت جدا می‌نمایند.» (پسیکولوژی ارانی)

مجله دنیا، یکی ازآثار مبارزه فکری ارانی است، که آنرا به همراهی ایرج اسکندری و بزرگ علوی انتشارداد.

دکتر تقی ارانی بین روزهای ۱۰ تا ۱۴ بهمن ۱۳۱۸ به طرز مشکوکی در زندان درگذشت. اولیای بهداری زندان گواهی دادند که او در اثر ابتلا به بیماری تیفوس (که بیماری بسیار شایع زندانهای مخوف عصر رضاشاه بود) جان خود را از دست داده‌است. ماجرای مرگ دکتر ارانی را از لابه‌لای نوشته‌های بزرگ علوی دنبال می‌کنیم که خود از یاران او بود و جزو ۵۳ نفری محسوب می‌شد که در زندان قصر محبوس بود و بعدها خاطراتش را در کتابی به همین نام ” ۵۳ نفر “ منتشر کرد:

... مرگ دکتر ارانی از آن مصیبت‌هایی است که کلیه کسانی که در زندان بوده و نام او را شنیده و یا یک بار او را در سلول‌های مرطوب کریدر سه و چهار زندان موقت دیده بودند هرگز فراموش نخواهند کرد... روز چهاردهم بهمن ۱۳۱۸ نعش دکتر ارانی را به غسالخانه بردند. یکی از دوستان نزدیک دکتر ارانی، طبیبی که با او از بچگی در فرنگستان معاشر و رفیق بود، نعش او را معاینه کرد و علایم مسمومیت را در جسد او تشخیص داد. مادر پیر دکتر ارانی، زن دلیری که با خون دل وسایل تحصیل پسرش را فراهم کرده، روز چهاردهم بهمن ۱۳۱۸ لاشه پسر خود را نشناخت. بیچاره زبان گرفته بود که این پسر من نیست. این طور او را زجر داده و از شکل انداخته بودند. همین مادر چندین مرتبه دامن پزشک معالج دکتر ارانی را گرفته و از او خواسته بود که پسرش را نجات دهد و به او اجازه دهد دوا و غذا برای پسرش بفرستد. دکتر زندان در جواب گفته بود که این کار میسر نیست. برای آنکه به من دستور داده‌اند که او را درمان نکنم...

دکتر تقی ارانی در امامزاده عبدالله به خاک سپرده شده‌است. احمد شاملو در رثای او شعر قصیده برای انسان ماه بهمن را در سال ۱۳۲۹ سرود .

دفاع دكتر تقي اراني از ۵۳ نفر

دفاعيه ايشان از كتاب دفاع دكتر تقي اراني در محكمه جنايي آورده شده :

متن دفاعيه به جهت نقد گزنده اراني از دستگاه قضا و اجزايش حائزاهميت است. او در صحن دادگاه خود را نه تقي اراني كه نماينده گروه ۵۳ نفر معرفي مي‌كند. گروهي كه او بر وجه روشنفكر (منورالفكر) بودن‌شان تأكيد كرده و مدعي مي‌شود كه آنها با چراغ در فضاي تاريك عصر خود درپي روشنگري بودند. بنابراين اصل محاكمه را در جايي كه قاتل‌ها و دزدان بايد محاكمه شوند محل ترديد بسيار مي‌داند. با وجود اين او از دستگاه قضا مي‌خواهد كه به جهت اهميت موضوع، سه نكته را در اين محاكمه رعايت كنند: «(۱ ) چشم و گوش دنيا متوجه آن است.

بنابراين سعي بفرماييد كه رفتار شما در اين محاكمه دنياپسند باشد و تصور نكنيد كه با صدور رأي و گزارش آن به مقامات مافوق اين محاكمه تمام مي‌شود. (۲) اين محاكمه و آن ادعانامه و اين دفاع، هر سه، تاريخي مي‌باشند و (۳) مانند آثار محاكمات قرن هجدهم فرانسه... محاكمه ۲۶نفر و ۵۳ نفر هميشه در صفحات تاريخ ايران باقي خواهد ماند.» (ص. ۹) اراني با تأكيد بر اين‌كه دفاع او نه در مقام شخص اراني كه وظيفه دفاع جمعي را برعهده دارد، صحن دادگاه را ميدان مبارزه‌اي تلقي كرد كه در يك سو قاضي و مدعي دولتي قرار دارد و در سوي ديگرش اراني يا همان گروه ۵۳ نفر. او در ادامه دادگاه با بيان جمله كليدي‌اش كه «كدام ما حق داريم؟ تاريخ نشان خواهد داد» (ص. ۹ ) متن دفاعيه‌اش را كه همان نقد دستگاه قضاست، در چهار سرتيتر خلاصه مي‌كند.

نكته بسيار مهم در اين تيتربندي نقد يك نظام فكري از يك نظام سياسي است كه در شيوه ارائه آن كه مبتني بر روش ماترياليسم تاريخي است خودنمايي مي‌كند: (۱) قانون و قوه مقننه: اراني در اين بخش «شخص قاضي» را به ماشيني تعبير مي‌كند كه بايد امر مورد قضا و قانونِ مترتب بر آن را در حال حركت (نه سكون همچون ماده‌اي جامد) و تكامل بفهمد و بسنجد.

سپس با ارائه تعريفي از «حق» كه مجموع اختيارات يك فرد است، عدالت دستگاه قضا را به چالش مي‌كشد: «عدالت و حقانيت واقعي عبارت از حفظ آن حقوق و وظايفي است كه بر حسب ساختمان و تكامل طبيعي و منطقي، فرد و جامعه بايد به آنها تعلق گيرد [كه] اصلي‌ترين و اولي‌ترين آنها عبارت است از حق حيات و آزادي، يعني حقوق و وظايف متساويه نسبي افراد در مقابل رنج توليد و استفاده از مصرف و انتظام امر توليد و مصرف... [بنابراين] فقط آن قانوني مقدس است كه حافظ منافع توده باشد.» (صص. ۱۱ -۱۰) دو بخش بعدي دفاعيه با عنوان «پرونده‌ها و قوه مجريه» و «قوه قضائيه» در امتداد بحث اول است. اما اراني در بخش چهارم و آخر يعني «ما و قوه ملي» ادعاي مهمي را طرح مي‌كند مبني بر اين‌كه او و گروه ۵۳ نفر منتخب ملت ايران هستند: «هيات حاضر به‌خوبي مي‌داند كه متهمين فعلي برگزيده‌ترين نمونه ملت ايران هستند و هيچ‌كدام جز خدمت تاكنون عملي نكرده و همواره مايه افتخار ايران بوده‌اند و اگر ادعاهاي دادستان محرز شود تازه باز هم همين دسته [۵۳ نفر] زنده بودن ملت ايران را ثابت كرده‌اند، مايه افتخار آن ملت شده... من در اين‌جا كه از خود دفاع مي‌كنم غرض از من، خودم نبوده دفاع من كلي است و آنچه را كه راجع به خود مي‌گويم كم و بيش براي ديگران نيز صادق است. واضح مي‌‌نمايم، اولاً مجرم نيستم، ثانياً خادم ملت ايران و ثواب‌كار نيز هستم.»

دكتر تقي اراني

تحصیلات

فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی در آلمان

تأسیس فرقه جمهوری انقلابی ایران

فعالیت در ایران

مطالب مشابه :

نظر اهل ادبيات و هنر براي انتخاب وزير ارشاد آينده

دكتر يونس شكرخواه استاد پيشگام روابط عمومي الكترونيك شناخته شد

مناجات

آشتي انسان و طبيعت بخشي از صلح را تشكيل مي‌دهد

دكتر تقي اراني

اندیشه و مغز

ارشد جغرافیای طبیعی ژئومورفولوژی

ماليه و فساد مالى در تاريخ معاصر ايران بخش پنجم

پاسداری از زبان فارسی با اصلاح کتب درسی