آب و هوای اقلیمی استان آذربایجان غربی

آب و هوای اقلیمی استان آذربایجان غربی

مقدمه : موقعیت جغرافیایی

استان‌ آذربایجان‌ غربی‌ با احتساب‌ دریاچه‌ ارومیه‌ حدود 43660 کیلومتر مربع‌ مساحت‌ دارد و درشمال‌ غربی‌ ایران‌ قرار گرفته‌ است‌. براساس‌ آخرین‌ تقسیمات‌ کشوری‌، شهرستان‌های‌ ارومیه‌، بوکان‌، پیرانشهر،تکاب‌، خوی‌، سردشت‌، سلماس‌، شاهین‌ دژ، ماکو، مهاباد، میاندوآب‌، نقده‌ و سیه‌چشمه‌ مجموع‌ شهرستان‌های‌استان‌ آذربایجان‌ غربی‌ را تشکیل‌ می‌دهند. استان‌ آذربایجان‌ غربی‌ در آبان‌ ماه ‌ 1375 حدود 2496320 نفرجمعیت‌ داشته‌ است‌. از این‌ تعداد 68/52 درصد در نقاط‌ شهری‌ و 31/47 درصد در نقاط‌ روستایی‌ سکونت‌داشته‌ و بقیه‌ غیر ساکن‌ بوده‌اند

استان‌ آذربایجان‌ غربی‌ یکی‌ از مناطق‌ کوهستانی‌ کشور است‌ که‌ توپوگرافی‌ متنوع‌ و گسترده‌ای‌ دارد. درسراسر ناحیه‌ هم‌ مرز آن‌ با ترکیه‌ و عراق‌، کوههای‌ مرتفع‌ برف ‌گیری‌ از شمال‌ به‌ جنوب‌ کشیده‌ شده‌ است‌. آب‌های ‌حاصل‌ از ذوب‌ برف‌ کوه‌های‌ مذکور بصورت‌ رودخانه‌های‌ متعددی‌ در دره‌های‌ منطقه‌ جریان‌ می‌یابد و به‌ سه ‌حوزه‌ عمده‌ دریاچه‌ ارومیه‌، گسل‌ عظیم‌ خوی‌ و دره‌ رود کلوی‌ سرازیر می‌شوند. سه‌ ناحیه‌ فوق‌ پست‌ترین‌ نقاط ‌آذربایجان‌ غربی‌ به‌ حساب‌ می‌آید .

آب و هوای استان آذربایجان غربی

استان آذربایجان غربی آب و هوای متنوعی دارد که سبب ایجاد جاذبه های طبیعی متعدد شده است. استان آذربایجان غربی بیش تر تحت تأثیر جریان هوای مرطوب اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه است، ولی در برخی از ماه های زمستان، توده هوای سردی از اطراف شمال، هوای مدیترانه ای آن را متأثر کرده و موجب کاهش قابل توجه دما می شود.

آذربایجان غربی گرچه عمدتا تحت تاثیر جریانهای هوایی مرطوب اقیانوس اطلس و مدینترانه قرار می گیرد ، ولی در برخی از ماههای زمستان ، توده های هوای سرد از سوی شمال به این طرف کشیده می شود که در کاهش دمای هوای استان تاثیر بسیار دارد .

البته علاوه بر جریان هوایی عوامل دیگری مانند ازتفاع مکان، جهت کوه ها، وزش بادها و دوری از دریای آزاد نقش مهمی در میزان دما و ریزش های جوی دارد. به طوری که آب و هوا را در وضعیت حد فاصل آب و هوای سواحل دریای مازندران واقلیم نیمه صحرایی داخلی قرار می دهد. در فصل زمستان ارتفاعات و نواحی بالاتر از 3000 متر در زیر قشر ضخیمی از برف فرو می روند و قله کوه ها، این برف را تا سال بعد محفوظ نگه می دارد. هم چنین در دامنه های بین 1000 تا 2000 متری که از بادهای تند شمال محفوظ مانده است نیز به مقدار کافی باران می بارد. محصور بودن این استان با دیواره ای از کوه ها سبب شده که دریاچه ارومیه به عنوان یکی از شش حوزه آبریز مهم کشور به حساب آید.

آب های حاصل از ذوب برف های ارتفاعات مرتفع و برف گیر این استان که هم مرز کشور ترکیه است، در دره های منطقه به صورت رودخانه های متعدد جریان می یابند. این آب ها به سه حوزه عمده تقسیم می شوند: 1

- دریاچه ارومیه که حدود 1267 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در درازای 130 کیلومتر، آب ارتفاعات باختری را به سوی خود جذب می کند. 2- شکاف وگسل عظیم نزدیک خوی که کلیه آب های شمالی را به جنوب ارس هدایت می کند.

3- آب های سردشت (زاب کوچک) با درازای تقریبی 1000 کیلومتر که توسط دره رود کلوی به سوی دجله سرازیر می شود. (رودخانه سردشت با درازای تقریبی 100 کیلومتر، شیبی برابر 560 متر دارد و در مقایسه با رود ارس از سرعت فوق العاده ای برخوردار است)

در فصل تابستان سراسر آذربایجان غربی از وزش بادهای باران آور بی بهره می ماند، ولی آفتاب درخشان همراه با رسیدن میوه ها و برداشت غله فضای پرنشاطی را با نسیمی ملایم فراهم می آورد. این نسیم ملایم در زبان محلی به نام «مه ییلی» و در برخی از نقاط به نام «باد مراغه» مشهور است. از نیمه تابستان همراه با وزش باد شمالی، از گرمای هوا به شدت کاسته می شود. باد خنک شمالی در هر منطقه به نام ناحیه شمالی همان منطقه مشهور است. گاهی در تابستان باد گرمی از سمت جنوب، استان را تحت تأثیر قرار می دهد که در اصطلاح محلی به نام باد سفید (آغ ییل) مشهور است. این باد در اواخر زمستان باعث ذوب برف ها می شود و در تابستان بر شدت گرمای هوا می افزاید. با تمایل خورشید به طرف جنوب و کوتاه شدن روزها، هوای پرفشار به پایین حرکت می کند و هوای کم فشار به تدریج جایگزین آن می شود و بادهای باران آور باختری جایگزین بادهای شمالی می شود. این بادها در فصل پاییز و زمستان پس از عبور از روی اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه و جذب رطوبت آن ها،‌ در برخورد با کوه های مرزی، سبب ریزش برف و باران فراوانی می شوند که منبع و سرچشمه دایمی رودهای نسبتا منظم حوزه آبریز دریاچه ارومیه، ارس و دجله به شمار می آیند. وضع هوا در تابستان در شهرهای مختلف؛ گرم و در زمستان سرد است. در ارومیه فصل تابستان نسبتا گرم و زمستان هوا سرد است. در مهاباد فصل تابستان خشک و طولانی و زمستان بسیار سرد است. در نقده هوا نیمه مرطوب، تابستان ملایم و زمستان سرد است.

کوه ها در میزان بارندگی های استان آذربایجان غربی دارای نقش پراهمیتی هستند. رشته کوه های این استان به صورت دیواری در جهت شمال و جنوب خاوری امتداد یافته است. گرچه این کوه ها مانع نفوذ کلیه ابرهای باران زای حوزه اقیانوس اطلس و مدیترانه به ایران و آذربایجان غربی می شوند ولی در عوض منبع سرشاری از نزولات جوی را به صورت برف ذخیره می کنند که باعث به وجود آمدن رودهای پرآب و فراوانی می شوند. نقشه خطوط هم باران استان نشان می دهد که سه واحد جغرافیایی متمایز از نظر ریزش نزولات جوی در این استان وجود دارد که عبارتند از: حوزه باختری دریاچه ارومیه که از باختر به خاور از میزان نزولات باران کاسته می شود. حوزه شمالی دریاچه ارومیه تا رود ارس که از شمال دریاچه به طرف رود ارس به تدریج از ارتفاع زمین کاسته می شود و میزان بارش نیز کاهش می یابد. حوزه جنوبی دریاچه ارومیه که سرچشمه شاخه های اصلی سیمینه رود، مهاباد رود، زرینه رود و قزل رود است و دارای میزان بارش بالای 600 میلی متر است. پرآب ترین رودخانه های استان نشان می دهند که میزان بارندگی به ویژه ریزش برف در مناطق کوهستانی به مراتب بیش تر از میزان بارندگی در شهرها و مناطق جلگه ای است. به طورکلی متوسط بارندگی سالیانه در استان 400 - 300 میلی متر است که با توجه به متوسط بارندگی در سایر نقاط ایران (حدود 280 میلی متر) در شرایط بهتری قرارگرفته است. پرباران ترین فصل سال در این استان، تابستان و در شهریورماه است. دوره بارش در ارومیه از اواخر مهرماه و اوایل آبان ماه شروع می شود و خرداد ماه خاتمه می یابد. بیش ترین میزان بارندگی در اسفند و فروردین ماه است. این دوره در مهاباد بین آبان تا اردیبهشت و در میاندوآب از آبان تا خرداد ماه است.

استان آذربایجان غربی یکی از مناطق کوهستانی کشور است و توپوگرافی متنوع و گسترده‌ای دارد. در سراسر ناحیه هم مرز استان با ترکیه و عراق، کوه‌های مرتفع برف گیر از شمال به جنوب کشیده شده است و آب‌های حاصل از ذوب آنها که در دره‌های منطقه به صورت رودخانه‌های متعدد جریان می‌یابد، به سه حوزة عمده تقسیم می‌شود:

ـ دریاچة ارومیه که حدود 1267 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در طول 130 کیلومتر، آب ارتفاعات غربی را به سوی خود جلب می‌کند.

ـ شکاف و گشل عظیم نزدیک خوی که کلیه آب‌های شمالی را به جنوب ارس هدایت می‌کند.

ـ آب‌های سردشت ( زاب کوچک) در طول 1000 کیلومتر که توسط دره رود کلوی به سوی دجله سرازیر می‌شود.

جزئیات بیشتر آب و هوای استان

نواحی فوق پست‌ترین نقاط آذربایجان غربی به حساب می‌آیند. کم ارتفاع‌ترین نقطه نقطه در دامنة کوه‌های ارارات ( 970 متر) کنار رود ارس در مرز ایران و ترکیه قرار دارد. رود سردشت کلوی در طول 100 کیلومتر شیبی برابر 560 متر دارد که در مقایسه با رود ارس از سرعت فوق العاده‌ای برخوردار است و ارتفاع آن از سطح دریا به 1000 متر می‌رسد.

استان آذربایجان غربی عمدتاً تحت تأثیر جریان هوای مرطوب اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه است، ولی در برخی از ماه‌های زمستان، تودة هوای سرد از اطراف شمال، هوای مدیترانه‌ای آن را متأثر کرده و موجب کاهش قابل توجه دما می‌شود.

علاوه بر جریان هوایی فوق عوامل دیگری مانند ارتفاع مکان، جهت کوه‌ها، وزش بادها و دوری از دریای آزاد نقش مهمی در میزان دما و ریزش‌های جوی دارد. به طوری که آب و هوا را در وضعیت حد فاصل آب و هوای سواحل دریای مازندران و اقلیم نیمه صحرایی داخلی قرار می‌دهد.

در فصل زمستان ارتفاعات و نواحی بالاتر از 3000 متر در زیر قشر ضخیمی از برف فرو می‌رود و قلل کوه‌ها، این برف‌ها را تا سال بعد محفوظ نگه می‌دارد. همچنین در دامنه‌های بین 1000 تا 2000 متری که از بادهای تند شمال محفوظ مانده است، به مقدار کافی باران می‌بارد.

نقش کوه‌ها در نزولات جوی استان آذربایجان غربی دارای اهمیت بسزایی است. سلسله جبال استان به صورت طویل و مرتفع چون دیواری در جهت شمال و جنوب و جنوب شرقی امتداد یافته است. گرچه این کوه‌ها مانع نفوذ کلیة ابرهای بارانزای حوزة اقیانوس اطلیس و مدیترانه به ایران و عمدتاً به آذربایجان غربی می‌شود، ولی در عوض منبع سرشاری از نزولات جوی را به صورت برف ذخیره می‌کند که باعث به وجود آمدن رودهای پر آب و فراوانی می‌گردد. محصور بودن استان با دیوارة مذکور سبب شده است که دریاچة ارومیه به عنوان یکی از شش حوزة آبریز مهم کشور به حساب آید.

در فصل تابستان سراسر آذربایجان غربی از وزش بادهای باران آور بی بهره می‌ماند، ولی آفتاب درخشان همراه با رسیدن میوه‌ها و برداشت غله فضای تفرجگاهی مناسبی را با نیسم ملایمی فراهم می‌آورد. این نسیم ملایم در زبان محلی به نام « مه یئلی» و در برخی از نقاط به نام باد مراغه مشهور است

از نیمه تابستان همراه با ورزش باد شمالی از گرمای هوا به شدت کاسته می‌شود. باد خنک شمالی در هر منطقه به نام ناحیة شمالی همان منطقه مشهور است. گاهی در تابستان باد گرمی از سمت جنوب، استان را تحت تذثیر قرار می‌دهد که در اصطلاح محلی به نام باد سفید ( آغ یئل) مشهور است. این باد در اواخر زمستان باعث ذوب برف ها می‌شود و در تابستان بر شدت گرمای هوا می‌افزاید.

با تمایل خورشید به طرف جنوب و کوتاه شدن روزها، هوای پرفشار به پایین حرکت می‌کند و هوای کم فشار تدریجاً جایگزین آن می‌شود و بادهای باران آور غربی جایگزین‌های بادهای شمالی می‌گردد. این بادها در فصل پاییز و زمستان پس از عبور از روی اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه فصل پاییز و زمستان پس از عبور از روی اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه و جذب رطوبت‌ها آنها، در برخورد با کوه‌های مرزی، سبب ریزش برف و باران فراوانی می‌شود که منبع و سرچشمه دائمی رودهای نسبتاً منظم حوزة آبریز دریاچة ارومیه، ارس و دجله محسوب می‌شود.

نقشه خطوط همباران استان نشان می‌دهد که سه واحد جغرافیایی متمایز از نظر ریزش نزولات جوی وجود دارد که عبارتند از:

حوزة غربی دریاچة ارومیه : که از غرب به شرق از میازن نزولات باران کاسته می‌شود.

حوزة شمالی دریاچه ارومیه تا رود ارس : که از شمال دریاچه به طرف رود ارس به تدریج از ارتفاع زمین کاسته می‌شود و میزان بارش نیز کاهش می‌یابد.

حوزة جنوبی دریاچه ارومیه : که سرچشمه شاخه‌های اصلی سیمینه رود، مهاباد رود، زرینه رود و قزل اوزن است و دارای میزان بارش بالای 600 میلی متر می‌باشد.

به طور کلی متوسط بارندگی سالیانه در استان، 400 ـ 300 میلی‌متر است که با توجه به متوط بارندگی در سایر نقاط ایران که حدود 280 میلی متر می‌باشد در شرایط بهتری قرار گرفته است پر آب ترین رودخانه‌های استان نشان میدهند که میزان بارندگی به ویژه ریزش برف در مناطق کوهستانی به مراتب بیشتر از میزان بارندگی در شهرها و مناطق جلگه‌ای است.

به استناد گزارش سازمان هواشناسی کل کشور که بر اساس داده‌های آماری ایستگاه‌های سینوپتیک ارومیه، خوی، ماکو و مهاباد تنظیم شده است. درجة حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است؛ متوسط درجة حرارت از 4/9 درجة سانتی‌گراد در ماکو تا 6/11 درجة سانتی‌گراد در مهاباد متغیر است.

متوسط درجة حرارت در ارومیه 8/9 ، خوی 8/10، ماکو 4/9 و مهاباد 6/11 درجة سانتی‌گراد است.

به استناد همین گزارش حداکثر حرارت در مرداد ماه حدود 34 و حداقل آن در دی ماه حدود 16 درجة سانتی گراد است. حداکثر تغییر گرمای تابستان 4 درجه و سرمای زمستان 15 درجه می‌باشد.

وضع هوا در شهرهای مختلف استان از این قرار است:

در ارومیه فصل تابستان نسبتاً‌ گرم و زمستان هوا سرد است.

در مهاباد فصل تابستان خشک و طولانی و زمستان بسیار سرد است.

در ماکو فصل تابستان نسبتاً‌ گروه و زمستان بسیار سرد است.

در نقده هوا نیمه مرطوب تابستان ملایم و زمستان سرد می‌باشد.

به استناد همین گزارش پربارش‌ترین، فصل، تابستان و به ویژه شهریور ماه است. دورة بارش در ارومیه از اواخر مهرماه و اوایل آبان ماه شروع می‌شود و خرداد ماه خاتمه می‌یابد؛ حداکثر بارندگی در اسفند و فروردین ماه است. این دوره در مهاباد بین آبان تا اردیبهشت و در میاندوآب از آبان تا خرداد ماه است.

مجموع روزهای یخبندان در ارومیه حدود 120 روز است که به ترتیب در آبان ماه 19، آذرماه 27، دی ماه 30، بهمن ماه 28، اسفند ماه 14 و فروردین ماه 6 روز است. روزهای یخبندان در خوی 104 در ماکو 108 و مهاباد 93 روز در سال است.

بر اساس گزارش ایستگاه سینوپتیک شهر ارومیه مجموع روزهایی که ارومیه در معرض وزش بادهایی با سرعت حداقل 7 و حداکثر 16 متر در ثانیه قرار گیرد، حدود 164 روز است.

بیشترین سرعت باد مربوط به ماه‌های اردیبهشت و اسفند ماه است با 16 متر در هر ثانیه است، کمترین سرعت باد مربوط به ماه‌های دی و بهمن با 7 متر در هر ثانیه است متوسط سرعت باد در شهر ارومیه 5/10 متر در هر ثانیه است.

بطور کلی منطقه آذربایجان از نظر شرایط جوی دارای زمستانهایی سرد و تابستانهای معتدلی می‌باشد و تحت تاثیر اقلیم نیمه مدیترانه‌ای است. درجه حرارت بطور متوسط بین 38 تا 30- درجه سانتیگراد متغیر بوده و میزان بارندگی سالیانه آن بین 400-300 میلیمتر در نوسان می‌باشد. از آنجایی که استان آذربایجان غربی در عرض جغرافیایی بالنسبه بالایی واقع شده است، میزان تبخیر نسبت به سایر نقاط کشور کمتر می‌باشد. رژیم بارندگی در استان غالباً پائیزه و زمستانه می‌باشد.

وجود دریاچه ارومیه سبب‌ایجاد شرایط ویژه‌ای در‌ این استان گردیده است. دمای مناطق مجاور و نیز جزایر موجود در آن نوسان کمتری داشته و از تعداد روزهای یخبندان به تناسب نزدیکی به دریاچه کاسته می‌شود. از جنبه‌های دیگر تاثیر‌ این دریاچه بر اقلیم منطقه را می‌توان افزایش رطوبت نسبی در اطراف آن و همچنین وزش نسیم دریا و خشکی در حواشی دریاچه و تا عمق معینی از استان دانست.

الف) بارندگی

بطور کلی میزان بارندگی سالانه استان از غرب به شرق کاهش می‌یابد و در سواحل دریاچه ارومیه به حداقل خود می‌رسد. روند فوق در مناطق جنوبی استان نیز مشاهده می‌شود، با‌ این تفاوت که از ناحیه بوکان هر قدر به طرف شرق پیش برویم بر میزان بارندگی سالانه افزوده می‌شود و‌ این امر ناشی از تاثیر ارتفاعات زاگرس بر تخلیه رطوبتی سیستم‌ها در‌ این بخش از استان می‌باشد.

بررسی‌ها نشان داده است که رژیم بارندگی در استان از الگوی رژیم بارندگی مدیترانه‌ای تبعیت می‌کند. بطور کلی نیمی‌‌از بارندگی‌های استان در فاصله ماههای اسفند تا اردیبهشت و 3/1 آن در دو ماه فروردین و اردیبهشت نازل می‌گردد. بدین ترتیب در غالب نقاط استان بارندگیها در درجه اول بهاره و سپس بترتیب زمستانه و پائیزه می‌باشد. لازم به ذکر است میانگین سالانه بارندگی ‌ایستگاههای سینوپتیک استان در سـال1384 بـدین گـونـه است: ارومیـه 2/239، بـوکان 1/385، پیـرانشهر 9/595، تکاب 5/265، چالدران 1/474، خوی 280، سردشت 8/826، سلماس 6/173، قره ضیاء الدین 306، ماکو 4/421، مهاباد 1/374، میاندوآب 6/286، نقده 8/304 میلی‌متر.

ب ) درجه حرارات

تغییرات دمای هوا در استان عمدتاً از ارتفاع و عرض جغرافیایی و در مرحله بعد از وجود دریاچه ارومیه تاثیر می‌گیرد و رژیم دمای آن علاوه بر عوامل ذکر شده به توده‌های هوایی که استان را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند نیز بستگی دارد.

بررسی بر روی داده‌های آماری، نشان می‌دهد که سردترین نواحی استان در محدوده شمال غربی آن است که مقدار متوسط روزانه دما در‌ این منطقه به کمتر از 5 درجه سانتیگراد می‌رسد و گرمترین ناحیه استان را جنوب دریاچه ارومیه تشکیل می‌دهد که متوسط روزانه دما در‌ این بخش از استان به بیش از 5/12 درجه سانتیگراد بالغ می‌گردد.

میانگین سالانه دمای روزانه در ‌ایستگاه ارومیه در سال 1384 بطور متوسط 8/11 درجه سانتی‌گراد، بوکان 1/13 پیرانشهر 5/13، تکاب 3/10، چالدران 3/8، خوی 9/12، سردشت 3/14، سلماس 5/11، قره ضیاءالدین 05/13، ماکو9/10، مهاباد 7/13، میاندوآب 8/12 و نقده 6/12 درجه سانتی گراد بوده است.

آب و هوای اقلیمی استان آذربایجان غربی

مطالب مشابه :

تغییر اقلیم

مطالعات جغرافیایی

رهاسازی تمامی حقابه، مهم ترین اولویت در نجات دریاچه ارومیه است.

بيابان و راههاي مقابله با آن

راهکار تازه برای پیشگیری از خشک شدن دریاچه ارومیه: پسته بکارید/ دو‌‌‌سوم دریاچه ارومیه شوره‌زار شده

داده های مرتب شده باد ایستگاه خرم آباد همراه با تصاویر.

آب و هوای اقلیمی استان آذربایجان غربی

پدیده وارونگی دما ( اینورژن )

اصطلاحات هواشناسی