هنر قلمزنی
فهرست مطالب
فصل اول: مقدمه و تاریخچه هنر قلمزنی در ایران
فصل دوم: تکنیک‌های قلمزنی در ایران
فصل سوم: فلزات و ابزار و مواد مورد استفاده در هنر قلمزنی
فصل چهارم: روش اجرای هنر قلمزنی
فصل پنجم: استادان هنر قلمزنی
مقدمه
هنر قلمزنی سابقه‌ای بس طولانی و تاریخی دارد و یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته بندی، در ردۀ هنرهای صناعی و در گروه فلز کاری قرار دارد. این هنر گرانمایه و زیبا که بیانگر فرهنگ و تمدن قوم ایرانی است ابتدا به صورت حجاری در بدنه کوه‌ها و روی سنگهای ساختمانی کاخهای پادشاهان و بناهای تاریخی و حتی در دوران غارنشینی دیده شده است.
بعد‌ها هنر حجاری، تبدیل به حکاکی و سپس قلمزنی گردیده و نقوش و تصاویر از روی سنگهای ساختمان‌ها و بدنه کو‌ها به روی سنگهای قیمتی مخصوصاً عقیق منتقل گردید و «حکاکی» نامیده شد. عاقبت فلزات از جمله طلا و نقره و مس و برنج و فولاد زمینه اصلی این نقوش و خطوط زیبا و دلپسند قرار گرفته و هنر «قلمزنی» نام گرفت. و یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم یا ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی.
لفظ «قلمزنی» معنای متعددی دارد. این لغت در فرهنگ معین چنین معنی شده است: «نویسندگی، نقاشی و یکی از هنرهای زیباست و آن ایجاد نقوش جانوران و گیاهان و طرحهای مختلف است بر روی نقره یا فلزات دیگر. در هنگام عمل، استاد به وسیله قلمی فلزی و یا منقاش نوک تیز فولادی که دارای دسته‌ای چوبی است کار می‌کند. دکتر معین پس از این تعریف، این بیت را از «زلالی» آورده است:
به طرح خویش حیرت زند دست / که از هیچش قلمزن نقش چون بست
فصل اول
پیشینه هنر قلمزنی در ایران
پیشینه قلمزنی به زمان سکا‌ها یا سیت‌ها نسبت داده می‌شود که‌نژاد آریایی داشتند.
دوره پیش از تاریخ
پیشینه این هنر در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی که بیانگر نخستین مکان شیء و کاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزدیک به چند هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلز کاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۵ ه. ش کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار برگردونه یا ارابه است.
در هزاره اول پیش از میلاد فلزکاری و قلمزنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده است و آثار با ارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آن‌ها جام‌های طلای مارلیک است.
هنر قلمزنی در دوره ماد‌ها
آثار قلمزنی اندکی از دوره ماد‌ها که در سده هفتم ق. م در شمال ایران روی کار آمدند به یادگار مانده است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکا‌ها به تدریج کاسته شده و سبک ماد‌ها در این زمان جای آن را گرفته است. مدارک فلزی به دست آمده از زمان ماد‌ها به ویژه در قرن شش و هفت پیش از میلاد، اشیای زیویه از توابع سنندج است که در میان آن‌ها آثاری از طلا و نقره و وسایل زینتی و زیورآلاتی، چون جام طلا و مجسمه‌هایی از حیوانات به سبک‌های آشوری و سکایی و... به چشم می‌خورد.
قلمزنی در دوره هخامنشی
با روی کار آمدن پارس‌ها و تشکیل حکومت هخامنشی (۳۳۰- ۵۵۰ ق م) هنر قلمزنی تحوّل یافت و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد و برادوار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخاننشی اوج هنر فلزکاری در زمینه‌های ریخته‌گری، چکش کاری، ترصیع و.... است به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد و یا به دستور اسکندر ذوب شده و به سکه تبدیل شد. از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زریّن به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
قلمزنی در دوره سلوکی
در دوره سلوکی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه‌های هنری به این شهر‌ها، هنر قلمزنی با تأثیر پذیری از هنر هلنی (هنر یونانی) ادامه یافت.
قلمزنی در دوره اشکانی
با روی کار آمدن پارت‌ها در سال ۲۵۰ ق. م تا ۲۲۴ میلادی هنر قلمزنی با همان شیوه هخامنشی با اندک تغییر به عمر خود ادامه داد.
ساخت پیکره‌ها از جنس طلا و نقره و مفرغ به شیوه ریخته‌گری در دوره اشکانی از رونق ویژه‌ای برخوردار شد و زیورآلات مرصع با سنگهای قسمتی با همان شیوه هخامنشی ادامه یافت. در این دوره به دلیل هجوم اسکندر آثار هنری مهمی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و کم توجّهی پارتیان به هنر، تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلمزنی رو به رشد نهاد.
قلمزنی در دوره ساسانی
زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی به دلیل گسترش تجارت میان ایران، یونان و روم هنرهای ارانی از هنر یونایی و رومی تأثیر گرفت.
در دوره ساسانی ساخت اشیا به سه طریق زیر انجام می‌شد:
۱. به وسیله چکشکاری بر ورق سرد.
۲. به وسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق.
۳. تراش با چرخ
قلمزنی در دوره اسلامی
در قرون اولیه اسلامی، اعراب که مسلماً خود هنری نداشتند، هنر قلمزنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده‌های بعد در اثر علاقۀ هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از آرا و عقاید اسلام، در خلق آثار فلزی پیدا کردند و کم کم نقوش بی‌نطیر و طرحهای بومی و اسطوره‌ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد. در دورۀ سامانیان هنر قلمزنی در اثر تبادلات تجاری به سایر ممالک اسلامی راه یافت. اشیای قلمزنی شده دوران دیلمیان در موزه‌های ایران از جمله آثار معروف این دوره است. از سده‌های اولیه تا قرون سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می‌شد. مکتب قلمزنی خراسان در سدۀ چهارم قمری شکل گرفت و در دورة سلجوقی به اوج کمال خود رسید.
قلمزنی در دوره سلجوقی
سلجوقیان در اوایل سدة پنجم قمری (۴۲۹) از ترکستان به ماوراءالنهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند. با علاقه‌ای که حکام سلجوقی به هنر داشتند، هنر قلمزنی همچون سایر رشته‌های هنری حمایت شد و گسترش چشم گیری یافت. ایجاد نقوش گیست باف شامل نوارهایی در تزیینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد.
در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول‌های طلا، مس و نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است. هنر قلمزنی خراسان که در قرن پنجم و ششم قمری، همزمان با حکومت سلجوقی در شرق به ویژه خراسان و ماوراءالنّهر رواج یافته بود، پس از حمله مغول به دلیل ویران شدن بسیاری از مراکز هنری این منطقه و مهاجرت هنرمندان به غرب و میان رودان، در آن نواحی تداوم یافت. هنر فلزکاری خراسان از شرق شروع شد و در غرب رشد و گسترش یافت.
قلمزنی در دوره مغول و تیموری
با تصرف سوریه توسط غازان خان در اوایل سده هشتم قمری هنرمندان قلمزن مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند و بعد‌ها شهرهای حلب، دیار بکر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ هنر قلمزنی به شمار آمدند. دراین زمان آثار قلمزنی تحت تأثیر هنرهای بومی قرار گرفت، به گونه‌ای که در سوریه و مصر نشانه‌های این تحوّل بیشتر به چشم می‌خورد. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دورة سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلمزنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزیین شد.
با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ ق، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ‌ترین مرکز هنری آن روز شد. هنر قلمزنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه ارمیتاژ نگهداری می‌شود. سنگاب‌هایی نیز از قرن هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است. نقره کوبی روی فلزات در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید.
قلمزنی در دوره صفوی
در عصر صفوی که دوران طلایی هنر ایران به شمار می‌رود، هنر قلمزنی با حفظ سنن گذشته ادامه یافت و همچون دورة پیش، استفاده از فلزات گوناگون به طور گسترده در ساخت اشیای ارزشمند طلاکوب مرسوم بود. در این دوران قلمزنی بسیار گسترش یافت. اجرای نقوش ظریف و بسیار ریز و زیبا جای نقوش درشت و ضخیم را در تزیین اشیاء گرفت. این هنر در زمان صفوی همچون دیگر رشته‌های هنرهای سنتی ایران از چنان ظرافت و زیبایی برخوردار شد که در امروز در جایی که به اوج شکوفایی می‌رسد، تقلیدی از سبک دوره صفوی است.
قلمزنی در دوره قاجار
در زمان قاجار به دلایل بی‌اعتنایی حکام قاجار به هنر و حمایت نکردن از هنرمندان، هنر قلمزنی همچون رشته‌های دیگر هنری رو به ضعف نهاد،. در این دوران ساخت جعبه‌های قلمزنی با نگارش خطوط و خوشنویسی و طلاکوب و اسطرلاب سازی به شیوه قلمزنی و مشبک کاری مرسوم و متداول بود.
قلمزنی در دوره معاصر
در سال‌های اخیر حیات دوباره این هنر و زنده کردن سنن ارزشمند گذشته به همراه نوآوری‌هایی در آن، مدیون تلاش هنرمندان قلمزنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است که از زمان تأسیس این کارگاه در سال ۱۳۳۵ ه. ش و انتصاب هنرمند شایسته (مرحوم استاد محمود دهنوی) به سرپرستی این کارگاه‌ها، این هنر جان تازه‌ای یافت و گامی نو در توسعه و گسترش این هنر برداشته شد. این حرکت نخست با ارائه طرح‌ها و نمونه‌های بارز و منحصر به فرد، که با آثار عرضه شده در بازار متمایز بود، آغاز شد و الگویی برای هنرمندان به شمار رفت.
فصل دوم
تکنیک‌ها
حال لازم است اشاره‌ای به تکنیک بعضی از دوران هنر قلمزنی داشته باشیم.
در زمان سیت‌ها امر مهم این بوده است که کار کاملا «یک پارچه باشد. فرق عمدة میان تکنیک ساسانیان و سیتهااین است که در هنر ساسانیان فقط فرورفتگی و برجسته کاری نمایان است و صور و خطوط، آن حالت دقیق راندارند، حال آنکه در هنر سیت‌ها حتی حالت صورت و چهره کاملا» دقیق است.
در تکنیک سلجوقیان به طرحهای متنوعی برمی‌خوریم و به تبع آن، شیار و خراش زیاد است. هنرمندان فلزکار سلجوقی گاه چند فلز مختلف رادر هم جا گذاری می‌کرده‌اند که به آن «ترصیع» می گویند و گاه تصاویری از مینیاتور را با قلمزنی ایجاد می‌کرده‌اند. البته در دورة ساسانیان هم، هنرمند دو یا چند فلز را باهم به کار می‌برده است، اما پیدایش شیوة در دورة صفویان به اوج می رسد.
درتکنیک صفویان از طرحهای قالی نظیر ختائی، اسلیمی ولچک ترنج نیز استفاده به عمل آمده است. همچنین از روش می‌ناکاری و مشبک سازی فلز بهره می گرفتند.
دراین قسمت چون بحث ما برتکنیک متمرکز است الزاما «در مورد تفاوت قلمزنی وقلمکاری نیز توضیحی مختصر داده می‌شود. قلمکاری نوعی چاپ روی پارچه است در حالی که قلمزنی، نوعی کنده‌کاری و برجسته کاری روی اوراق فلزی است و قدمت قلمزنی به پیش از ساختن فلز توسط انسان می‌رسد. کنده‌کاری روی سنگ‌ها گواهی آشکار بر این مدعاست.
فصل سوم
فلزات و ابزار و مواد مورد استفاده در هنر قلمزنی
فلز ماده‌ای معدنی و دارای ویژگی‌های استحکام، دوام، چکش خواری و شکل پذیری است، خاصیت تورّق دارد، ذوب می‌شود و پس از ذوب، امکان استفاده مجدد از آن وجود دارد.
در هنر قلمزنی از فلز به تنهایی استفاده نمی‌شود و بنابر خاصیت ترکیبی فلزات با هم مخلوط می‌شوند و فلز خاصی را پدید می‌آورند که به این ویژگی ترکیبی «آلیاژ» می‌گویند.
آلیاژ به معنی ترکیب و مخلوط کردن فلزات با یکدیگر است، بنابراین، مفرغ، فولاد، برنج و بسیاری مواد دیگر که در صنایع امروز کاربرد دارند آلیاژ نامیده می‌شوند.
آلیاژ و فلزات
بر این اساس آلیاژ‌ها و فلزاتی که امروزه در هنر قلمزنی بیشتر از آن‌ها استفاده می‌شود عبارت‌اند از:
۱. مفرغ، که ترکیبی از مس و قلع است که هرچه درصد قلع آن بیشتر باشد سفید‌تر و از استحکام بیش تری برخوردار است.
۲. ورشو، که مرکب از نیکل، مس و قلع است و خاصیت تورق و مفتول شدن دارد.
۳. برنج، که ترکیبی از مس و روی است و در اثر حرارت زیاد نرمی آن افزایش می‌یابد.
۴. طلا، فلزی بسیار نرم و زرد رنگ است و در تیزاب سلطانی حل می‌شود.
۵. نقره، فلزی سفید رنگ، چکش خوار و شکل پذیر است و به راحتی پرداخت می‌شود.
۶. مس، از فلزلت عمده و رایج مورد کاربرد در هنر قلمزنی است. رنگ آن قرمز متمایل به نارنجی است و خاصیت شکل پذیری و چکش خواری دارد. در ۱۰۸۳ درجه سانتی گراد گداخته و در ۲۵۹۵ درجه سانتی گراد به جوش می‌آید و دارای وزن مخصوص ۸/۵ گرم در سانتی متر مکعب است.
شیوه ساخت ظروف مورد استفاده در هنر قلمزنی
ظروف یا احجام مورد استفاده در قلمزنی به شیوه‌های زیر ساخته می‌شود:
چکش کاری: ساخت ظروف و اشیا به روش کوبیدن را چکش کاری سرد گویند، که به «دوانگری» معروف است و دارای سابقه بسیار طولانی است و به دو روش انجام می‌شود:
الف) ساخت اشیای یک تکه و بدون شکاف؛ از این شیوه برای ساخت ظروف مدور استفاده می‌شود.
ب) ساخت اشیا به صورت چند تکه یا دارای شکاف؛ از این روش برای ساخت ظروف هندسی زاویه دار استفاده می‌شود.
ریخته‌گری: ریخته‌گری یعنی ذوب فلز و ریختن آن در قالب و سپس سرد کردن و انجماد آن. در این شیوه به وسیله مدل ریخته‌گری فلز ذوب شده را به اشکال گوناگون در می‌آورند. مدل‌های ریخته‌گری معمولاً از چوب، فلز، گچ، پلاستیک و موم ساخته شده است. ریخته‌گری به وسیله قالب انجام می‌شود و قالب‌ها دارای دو نوع قالب باز و قالب بسته‌اند.
خم کاری: در این شیوه با استفاده از دستگاه «سه نظام» یک صفحه گرد از فلز می‌بُرند و با قالب‌های چدنی که به شکل ظروف ساخته شده به دستگاه می‌بندند و با استفاده از دستگاه فلز و قالب را به چرخش در می‌آورند؛ در این مرحله به وسیله قلم‌های فولادی فلز را با فشار روی قالب می‌چرخانند و به ظرف شکل می‌دهند.
ابزاری که در قلمزنی از آن‌ها استفاده می‌شود
علاوه بر ابزاری که در ساخت ظروف قلمزنی کاربرد دارند، از ابزارهای دیگری به طور مستقیم در هنر قلمزنی استفاده می‌شود که عبارت‌اند از: گیره، سوهان، انبر، الک، سرپیک، مخزن سوخت، قیچی، تابه، زیرتابه (اجاق گاز)، قیر، گچ، سنگ نفت، قلم، چکش، تسکه، پرگار، کنُده، قالب، گرده، تیزاب و...
اما ابزارهایی که به طور مستقیم در هنر قلمزنی به کار می‌روند چکش و قلم است که هنرمند با استفاده از آن‌ها زیبا‌ترین آثار هنری را می‌سازد.
چکش:
چکش ابزاری فلزی است که دسته‌ای چوبی دارد و از سه قسمت سر، بدنه و دسته تشکیل شده است. در قلمزنی دو نوع چکش فلزی، برای کوبیدن روی قلم و ایجاد نقش روی فلز به کار می‌رود و چکش لاستیکی، با دسته چوبی که برای کوبیدن فلز و مسطح یا بر جسته کردن آن استفاده می‌شود.
انواع قلم:
قلم میلة فلزی از جنس فولاد خشکه است که طول آن معمولاً ده تا بیست سانتی متر و قطر آن متغیر است.
انواع قلم‌های مورد استفاده در قلمزنی دارای اشکال، نوک و آج‌های گوناگون‌اند و هریک از آن‌ها نامی دارد. قلم‌ها را بر اساس نوک آن‌ها به دو نوع آج دار و بدون آج تقسیم بندی کرده‌اند. نوع دیگر تقسیم بندی قلم‌ها عبارت‌اند از: قلم‌های ریزه کاری و قلم‌های بر جسته کاری
انواع قلم‌هایی که در قلمزنی استفاده می‌شوند:
۱. قلم سنبه: برای اجرای طرح اولیه و رو سازی طرح و تزیین زمینه کار از این قلم استفاده می‌شود، این قلم دارای نوک مخروطی شکل، شبیه نوک مداد است.
۲. قلم‌پرداز: برای رسم کردن خطوط طراحی و رو سازی گل‌ها و خط اندازی طرح و خطوط به دست آمده از قلم سنبه، از قلم‌پرداز استفاده می‌شود. مقطع این قلم کشیده و از دو سمت دارای آج به صورت اُریب است.
۳. قلم نیم بر: از این قلم برای آشکار کردن خطوط طراحی شده و ثابت کردن اثر خط بر روی لوح فلزی استفاده می‌شود. سطح مقطع نوک این قلم مانند نوک پیچ گوشتی و فاقد آج است.
۴. قلم گر سواد: برای سایه اندازی، ایجاد بافت روی فلز و فرو بردن زمینه کار و تزیین نقوش حیوانی و انسانی از این قلم استفاده می‌شود و با این قلم طرح را از زمینه کار جدا می‌کنند. سطح مقطع این قلم آج دار و مستطیل شکل است.
۵. قلم گرسوم: برای ساخت سطوح با نقوش دایره‌ای به صورت برجسته و منظم و سایه روشن کردن سطح فلز از این قلم استفاده می‌شود.
۶. قلم یک تو: این قلم در نوک مقطع خود دارای نقوشی شبیه دایره است و از آن برای ایجاد بافت در گل‌ها و حاشیه سازی استفاده می‌شود. نوک آن مخروطی شکل با مقطع گرد است و در اندازه‌های ریز و درشت ساخته می‌شود.
۷. قلم دو تو: این قلم نیز مانند قلم یک تو مخروطی شکل و در سطح مقطع آن دارای دو دایره کوچک در نوک و بدون آج است، که از آن برای تزیین زمینه کار استفاده می‌شود.
۸. قلم ناخنی: برای ایجاد نقوش تزیینی و خطوط منحنی و رو سازی طرح‌ها از این قلم استفاده می‌شود و نوک مقطع آن شبیه ناخن دست انسان است و در ایجاد نقوش شبیه فلس ماهی، موی انسان، یال اسب و.... از آن استفاده می‌شود.
۹. قلم بادامچه: سطح مقطع نوک این قلم بادامی شکل و آج دار است و از آن برای ساخت گل و برگ و تزیین زمینه لوح فلزی استفاده می‌شود.
۱۰. قلم کف تخت: نوک این قلم در مقطع شبیه مربع یا مستطیل و دارای انواع ریز و درشت است که از آن برای فرو بردن و مسطح کردن زمینه طرح استفاده می‌شود.
۱۱. قلم نیم ور: سطح مقطع آن شبیه ذوزنقه است و دارای دو نوع آج دار و بدون آج است و از آن برای فرو بردن و پایین نشستن زمینه و جداسازی طرح، از زمینه استفاده می‌شود.
۱۲. قلم نیم بر کلفت: با این قلم خطوط اصلی نقش را فرو برده و کار را برجسته می‌کنند. سطح مقطع آن بیضی شکل و منحنی و بدون آج است.
۱۳. قلم قلم گیری: از این قلم برای لایه برداری سطح فلز و برای کندن و ایجاد شیار به شکل تراش فلز استفاده می‌شود نوک آن تیز، شبیه سرنیزه؛ و فاقد آج است.
۱۴. قلم بادامی ساده یا درختی: از این قلم برای ایجاد نقوش چند پر و تزیین زمینه استفاده می‌شود. سطح مقطع آن شبیه می‌وة بادام و بدون آج است و سطح مقطع آن را تو خالی و لبه دار می‌سازند.
۱۵. قلم خُشه: از این قلم برای برجسته سازی استفاده می‌شود و سطح مقطع آن مدور و بدون لبه و صیقلی است.
۱۶. قلم تیزبُر: نوک این قلم تیز و برنده و از آن برای برش و مشبک کردن فلز استفاده می‌شود. سطح مقطع آن شبیه پیچ گوشتی و بسیار تیز است.
قیر و روش تهیه آن برای هنر قلمزنی
در هنر قلمزنی از قیر سفت به سه منظور استفاده می‌شود:
۱. استحکام بخشی و جلوگیری از شکستن فلز در برابر ضربه چکش و قلم.
۲. کاهش سر و صدای ناشی از ضربه قلم به فلز.
۳. سهولت اجرای کار.
برای تهیه قیر مخصوص قلمزنی موارد زیر لازم است: قیر، گچ، سرند یا الک، ظرف یا تابه برای گرم کردن قیر، چراغ گاز و کفگیر برای مخلوط کردن قیر
برای تهیه قیر، مقداری قیر در ظرف می‌ریزند و روی اجاق گاز قرار می‌دهند تا نرم شود، سپس مقداری گچ الک کرده را (نسبت قیر به گچ باید یک به سه باشد) به آرامی در قیر می‌ریزند، مخلوط را به هم می‌زنند تا قوام بیاید و از حالت سیالی یا روان شدن خارج شود.
افزایش گچ به قیر را باید به گونه‌ای ادامه داد که قیر به آسانی سرد و ترد یا شکننده شود و پس از پایان کار به آسانی از فلز جدا شود. برای اطمینان مقداری از مخلوط قیر و گچ را در آب سرد می‌ریزند، در صورتی که ترد و شکننده شده باشد و با ضربه چکش به آسانی خرُد شود، قیر برای کار آمده است. مهارت در این کار بر اثر ممارست و تجربه به دست می‌آید.
فصل چهارم
روش اجرای هنر قلمزنی
پیش از شروع کار با قلم و چکش و انتقال طرح بر روی فلز ابتدا باید کار را قیر ریزی کرد وسپس طرح را روی کار انتقال داد و آن‌گاه با قلم و چکش ایجاد نقش بر روی آن را آغاز کرد.
۱. شیوه قیر ریزی ظروف یا بوم‌های قلمزنی
قیر ریزی ظروف به دو صورت انجام می‌شود:
قیر ریزی بوم‌های تخت و مسطح
در این شیوه ابتدا باید سطوح بوم را پاک و تمیز کرد به گونه‌ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی بر آن بنشیند. در این روش ابتدا کنار حجم یا بومی را که قرار است قیر ریزی شود به وسیله مقوا، سنگ، چوب یا آجر، مسدود می‌کنند تا قیر از روی آن بر زمین نریزد. خیس کردن سطح دیواره با آب ضروری است تا قیر به آن نچسبد. اگر دیواره شکاف داشته باشد قیر از آن به بیرون رسوخ می‌کند.
پس از آن با استفاده از ملاقه یا کفگیر به آرامی قیر ذوب شده را روی فلز می‌ریزند تا به قطر و ضخامت دلخواه در آید پس از سرد و خشک و سفت شدن قیر دیواره آن را بر می‌دارند و کار را روی لوح شروع می‌کنند.
روش قیر ریزی بوم یا ظروف مدور و توخالی
در این روش پس از پاک کردن ظرف، آن را حرارت می‌دهند و سپس با ملاقه قیر را درون طرف می‌ریزند تا کاملاً پر شود، باید دقت کرد که قیر به گونه‌ای در ظرف ریخته شود که حباب یا هوا داخل قیر نشود و ظرف کاملاً از قیر پُر شود. اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.
۲. شیوه‌های انتقال طرح
وقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحلة اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می‌شود.
چسباندن طرح یا به اصطلاح پیاده کردن طرح به روش‌های زیر انجام می‌شود:
روش گرد کردن: در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می‌دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می‌کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می‌چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه‌ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می‌کشد که از سوراخ‌های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می‌شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می‌کند.
اجرای مستقیم طرح روی بوم: در این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می‌کند.
شیوه استفاده از کاغذ کُپی
در این روش ابتدا سطح بوم را پاک کی کنند و چربی و گرد و خاک آن را می‌گیرند. سپس کاغذ کپی را با چسب روی آن می‌چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می‌دهند و با مداد روی خطوط طرح می‌کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را بر می‌دارند و خطوط را که آشکار نشده، با مداد مشخص می‌کنند تا اجرای قلمزنی آسان شود.
شیوه چسباندن اصل طرح روی بوم فلزی
در این روش اصل کاغذ طراحی را روی شیء یا بوم فلزی می‌چسبانند و بعد با استفاده از قلم سنبه، خطوط طرح را روی فلز اجرا می‌کنند. پس از مشخص شدن خطوط کاغذ طرح را بر می‌دارند و طرح پیاده شده را با قلم و چکش روی شیء اجرا می‌کنند. پس از انتقال طرح هنرمند کارش را با چکش و قلم آغاز می‌کند و با استفاده از تکنیک وسبک‌های قلمزنی طرح مورد نظرش راخلق می‌کند.
۳. شیوه در دست گرفتن چکش
بعد از اینکه هنرمند برای اجرای کار پشت میز نشست و کنده چوبی را تنظیم و لوح قلمزنی را آماده کرد باید چکش را در یک دست و قلم را در دست دیگر گیرد و کار را آغاز کند. روش در دست گرفتن قلم چنین است که دسته آن را بین دو انگشت شصت و سبابه به نحوی می‌گیرد که بالا و پایین رفتن چکش مانند یک محور آسان باشد و مانع از افتادن یا چرخش قلم از بین دو انگشت شود.
هنرمند باید دقت کند که انتهای دسته چکش بین دو انگشت کوچک و ماهیچه کف دست قرار گیرد تا بتواند با بالا و پایین بردن آن ضربات منظم و یکنواخت قلم را بر لوح فلزی وارد کند. و حرکت رفت و برگشت چکش در کنترل او باشد. آرنج و ساعد دست باید موازی با سطح شیء قرار گیرد و قسمت زیر چکش نیز در امتداد با سطح کنده باشد که وقتی ضربه چکش بر قلم وارد می‌شود، اجرای کار راحت‌تر انجام پذیرد.
۴. شیوه در دست گرفتن قلم
روش به دست گرفتن قلم بسیار مهم است. اندازه طول قلم را به چهار قسمت مساوی تقسیم می‌کنند و قسمت سوم آن را میان دو بند انگشت شصت و سبابه می‌گیرند تا بتوانند به آسانی قلم را بین دو انگشت بچرخانند و به حرکت در آورند. و انگشت بلند میانی را برای جلوگیری از افتادن قلم در قسمت دوم قرار می‌دهند. از انگشت کوچک برای تکیه‌گاه قلم و جلوگیری از لغزش آن استفاده می‌شود.
باید توجه داشت که ساعد دست با بازو و ساعد با قلم زاویه ۹۰ درجه ایجاد کند و زاویه قلم نسبت به سطح کار باید کمتر از ۹۰ درجه باشد تا حرکت قلم به آسانی صورت گیرد.
۵. سبک‌های هنر قلمزنی
اجرا و کار قلمزنی به شیوه‌های متعدد و به سلیقه هنرمند انجام می‌شود. این شیوه‌ها عبارت‌اند از:
ریزه کاری: ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پُر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرحهای ریز و ظریف قلمزنی می‌کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می‌سازند و زمینة کار را از طرح جدا می‌کنند.
برجسته کاری: در این روش هر دو طرف بوم فلزی کار می‌شود. یعنی از سمت روی بوم، زمینه را فرو برده و از طرف پشت، نقش را برجسته می‌کنند. این کار را هنر بخشیدن به نقوش می‌گویند. این شیوه دربارة اشیایی قابل اجراست که امکان ضربه زدن از هر دو جهت وجود دارد. از این شیوه در بوم‌های مسطح بیشتر استفاده می‌شود. در این روش شیوه کار به این شکل است که ابتدا طرح یا زمینه کار را پایین برده و طرح را از آن جدا می‌کنند و یا اینکه سطح زمینه کار را از یک طرف قیر می‌ریزند و با قلم‌های مخصوص و بدون آج، آن را فرو برده و بعد قیر را از آن جدا می‌کنند و از سمت دیگر سطح کار را قیراندود می‌کنند و طرح را روی طرف دیگر اجرا می‌کنند.
تکنیک عکسی: در این سبک با ایجاد سایه و روشن در زمینه بوم موضوع طرح را مشخص می‌کنند اما زمینه را کاملاً پر نمی‌کنند.
تکنیک منبت: در این شیوه روی سطح فلز بین موضوع و زمینه حدود دو سانتی متر اختلاف ایجاد می‌کنند و آن را به صورت نیم برجسته به اجرا در می‌آورند و به سبک ریزه کاری تزیین می‌کنند.
تکنیک مشبک: در این روش پس از انتقال طرح به وسیله قلم نیم بر، طرح را ثابت می‌کنند. بعد به کمک قلم تیزبر بوم فلزی را برش می‌دهند و طرح را از زمینه جدا می‌سازند؛ و کار را مشبک می‌کنند.
۶. جدا کردن بوم فلزی از قیر یا قیربرداری
برای جدا کردن قیر از بوم‌های فلزی تخت قیر را سرد می‌کنند و می‌شکنند. اما در بوم‌های مدور و گلدانی شکل قیر را حرارت می‌دهند و جدا می‌کنند. این کار به روش‌های زیر انجام می‌شود.
حرارت دادن
برای خالی کردن قیر از بوم‌های مدور گلدانی یا حجم‌های هندسی، آن‌ها را حرارت می‌دهند. به این طریق که ظرف پُر از قیر را وارونه روی تکیه‌گاه چوبی یا فلزی می‌گذارند و ظرف را حرارت می‌دهند تا قیر ذوب شود. ابتدا دهانه ظرف بعد قسمت میانی و سپس ته ظرف را حرارت می‌دهند. بعد قیر را که روان شده خالی می‌کنند.
شکستن قیر
برای جدا کردن قیر از بوم‌های مسطح از این شیوه استفاده می‌شود. به این صورت که قیر حاوی بوم را در آب سرد فرو برده و به آرامی با ضربات چکش، قیر را می‌شکنند و از ظرف جدا می‌کنند. پس از آن فلز را به وسیله سر پیک حرارت می‌دهند تا باقی مانده‌های قیر کاملاً بسوزد و از بوم جدا شود. سپس به وسیله نفت با پارچه یا برُس سیمی حجم فلزی را پاک می‌کنند.
پس از پاگ کردن قیر برای زدودن چربی نفت از سطح بوم فلزی، آن را با محلول مایع ظرف شویی و آب می‌شویند و خشک و پرداخت می‌کنند.
۷. پرداخت کردن
پس از جدا کردن بوم از قیر با استفاده از اسیدسولفوریک یا تیزاب سلطانی که با آب رقیق شده است (دو قسمت آب و یک قسمت اسید) آن را می‌شویند. ابتدا، آب و اسید را در ظرف پلاستیکی می‌ریزند و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می‌دهند. در نهایت به وسیله برس سیمی سطح آن را صیقلی کرده و سپس بوم را با آب می‌شویند. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می‌کنند. پرداخت بوم سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می‌شود. در این مرحله باید نکات ایمنی را رعایت کرد. اسید باید رقیق شود به گونه‌ای که موجب خوردگی شیء نشود. هم چنین باید از دستکش و ابزارهایی استفاده کرد که به دست آسیب نرسد.
فصل پنجم
استادان هنر قلمزنی
در تاریخ قلمزنی ایران به قدمت ساخت آثار به جای مانده، هنرمندانی بوده‌اند که با آفرینش آثار قلمزنی برگی از تاریخ فرهنگ و هنر و آرا و عقاید مردمان این مرز و بوم را، بسته به اوضاع فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی روزگار خود، بر پهنه تاریخ رقم زده‌اند و به نسل پس از خود انتقال داده‌اند و با خلق آثار گران بها یادگارهای ارزنده‌ای از خود به جای گذاشته‌اند، به گونه‌ای که آثار آن‌ها در هر دوره‌ای سر آمد هنرهای قلمزنی در جهان بوده است.
اما در اینجا به بیان قطره‌ای از بحر بی‌کران هنرآفرینان رشته قلمزنی بسنده و از هنر آفرینان دیرین تنها به ذکر نام برخی اکتفا شده است.
بختیار ابن معزالدین، محمودبن محمدبن محمد هروی، حمیدبن محمود الاصفهانی، جعفربن محمدعلی، محمدبن عبدالوحید، محمودبن سنقر
هنر قلمزنی معاصر اکثراً در شهرهایی چون: تهران، اصفهان، شیراز، کرمانشاه و کرمان انجام می‌شود که هنرمندان بسیاری در این شهر‌ها مشغول به ایجاد نقوش متنوع روی فلزات هستند و در کنار آن به آموزش و تعلیم این هنر در مراکز مختلف غیر از دانشگاه‌ها و مراکز دولتی می‌پردازند.
اینک به معر
مطالب مشابه :
تزئین سکه عید غدیر ۳
این سری سوم از تزئین سکه عید غدیر است که به عزیزان تقدیم میکنم البته از این تزیین سنبل هفت
دلار،قیمت دلار،سکه،قیمت سکه
دلار،قیمت دلار،سکه براي آن هويدا شد؛ از طرح تحول اقتصادي اس عید غدیر
دانلود کتاب افزایش قد
وبلاگ سکه - دانلود برنامه لمسی مجموعه طرح وکتور رایگان تابلو عید غدیر خم اس ام اس عید
هنر قلمزنی
عید غدیر بر اسکندر ذوب شده و به سکه رو سازی طرح و تزیین زمینه کار از این قلم
اس ام اس جدید و سرکاری اذر 93
هر روز وبلاگ به روز میشه پس همیشه به ما سر بزنید
برچسب :
طرح تزیین سکه عید غدیر