سفرنامه ارزروم(تصویري از تركيه نوين)

به جانب تركيه

چهارشنبه شب 27مهرماه90حدود ساعت هشت با اتومبیل سواری از ماکو به سمت ارز روم حرکت کردیم به اتفاق آقای امشاسفند همکار دانشگاه و سه تن از دوستان. در مرز بازرگان باید تشریفات گمرکی انجام می شد. حدود دو ساعت طول کشید تا از خروجی ایران و ورودی ترکیه گذر کنیم. در سالن انتظار مرز بازرگان دو دسته زائر دیدم که به جهت زیارت سوریه رهسپار بودند. همشهری بودند از ابوزیدآباد، آران و بیدگل و کاشان. گپ و گفتی با آنان کردم. برای رفتن به سوریه هر نفر سیصد هزار تومان هزینه کرده بودند. از مرز بازرگان تا ارزروم سیصد و ده کیلومتر راه بود. هوا نسبتا سرد بود و من در طول مسیر خواب و بیدار بودم. حدود ساعت دو بامداد به گردنه نزدیک شهر ارزروم رسیدیم که برف در جاده پا گرفته بود. همراهان نگران لغزش اتومبیل بودند و از این جهت سعی کردند که با زنجیر چرخ حرکت کنند، هوا سرد بود و باد- برف می آمد و ما ناچار از ماشین پیاده شدیم. اما به علت خرابی یا عدم تناسب زنجیرها حرکت با زنجیر چرخ میسر نشد. در نتیجه آرام آرام و بدون زنجیر طی طریق کردیم. طولی نکشید که به اقامتگاه خود در ارزروم رسیدیم. من به زیر پتو خزيدم و خوابیدم تا صبح.

محل اقامت میزبانان ما آقایان میرمحمود ذکاوت، بهمن پورعلی، اسماعیل محمد زاده و جعفر امشاسفند در منطقه داداش کنت شهر واقع بود. این منطقه دارای نقشه و طرح اولیه بوده و خیابان بندی و خانه سازی منظم و با قاعده ای داشت. دوستان ما در واحد نیم طبقه آپارتمان پنج طبقه ده واحدی سکونت داشتند كه چندين اتاق داشت. اجاره بهای این واحد 350 لیر(حدود 250هزار تومان) است که ارزان به نظر می رسد. به طور کلی قیمت اجاره بها و قیمت واحد مسکونی در ارزروم ارزان است، فی المثل یک واحد آپاتمان 180 متری حدود 45 میلیون تومان فروش رفته است که قیمت بسیار مناسبی است.(این قیمت ها الآن با توجه به تنزل شدید پول ایران حدود یک و نیم برابر شده است.)

دانشگاه آتاتورک

ورودی دانشگاه آتاترک

صبح پس از صرف صبحانه به طرف دانشگاه آتاترک حرکت می کنیم. دیشب حدود 15 سانتیمتر برف بارید، اما آفتاب ملایمتی به هوای پاک شهر داده است. دمای هوا در این لحظه 6 درجه است. دانشگاه آتاتورک یکی از دانشگاه های معتبر و بزرگ ترکیه است که میزبان بیش از 50 هزار نفر دانشجو و دارای امکانات و شرایط تحصیلی خوبی است. از حدود دو سال پیش که امکان تحصیل ایرانیان در ترکیه فراهم آمده است بیش از پانصد دانشجوی ایرانی عموما آذری زبان و اکثرا از شهرهای مرزی مانند ماکو در این دانشگاه تحصیل می کنند. این دانشگاه را شخص آتاترک بنیان گذاری کرده است. امکانات و اهمیت این دانشگاه به حدی است که سال قبل المپیاد زمستانی دانشجویان جهان به میزبانی این دانشگاه برگزار شد.

دانشکده ادبیات دانشگاه آتاترک

این دانشگاه دارای دانشکده های متعدد است، ما به دانشگاه ادبیات رفتیم. من به همراه آقای امشاسفند که دانشجوی دکتری رشته ادبیات عربی است در کلاس درس دو تن از استادان رفتم. کیفیت کلاس های آنها بهتر از کلاس های ما نیست اما امکانات بهتری دارند و در فضای علمی تری به کار خود مشغولند. باید دانشجویان متن های نظم و نثری که از قبل مطالعه کرده بودند را در کلاس خوانده و به ترکی ترجمه می کردند. استاد نیز در نهایت نظر خود را راجع به عبارات و اشعار بیان می کرد.

کلاس ورزش دانشگاه آتاترک

دانشکده الهیات

به دانشکده الهیات سری زدیم در سالهای اخیر که دختران و زنان باحجاب اجازه حضور در دانشگاه را پیدا کرده اند جنب و جوش خانم های محجبه در دانشگاه قابل ملاحظه است. در دانشکده الهیات حجاب به طور کامل رعایت می شود. در نقاط دیگر دانشگاه و همینطور شهر خانم هایی که حجاب دارند کاملا این امر را رعایت کرده و به جز گردی صورت تمام بدن را پوشانده اند. چون این حجاب زورکی نیست و با انتخاب است حتی یک تار موی زنان محجبه پدیدار نیست. واقعا حجاب آنها دیدنی است. خالصانه و بدون تزویر و ریاکاری و یا از روی اجبار و یا به جهت حفظ منافع شخصی و اخذ حقوق اجتماعی و شغلی. این دوگانگی فرهنگی در ترکیه کاملا پذیرفته شده و با حجابان و بی حجابان با رفاقت و دوستی کامل در همه شؤنات اجتماعی شرکت دارند. من بسیار دیدم که خانم های با حجاب با خانم های بی حجاب رابطه عمیق و صمیمی دارند و گویا هر دو گروه برای نوع پوشش یکدیگر حرمت قایل هستند.

ملیت؛ سرمایه کشور

در فعالیت های سیاسی نیز فرهنگ دینی به بخش مهمی از هویت ترکیه را شکل می دهد و گویا حتی این فرهنگ در بین گروه های سکولار که در ترکیه به نام جمهوری خواه مطرح هستند نیز به چشم میخورد. وجه بارز فرهنگ ترکیه ملی گرایی است. این مسئله برای ترکیه سرمایه اجتماعی عظیمی فراهم آورده است و این کشور به پشتوانه این سرمایه ملی بسیاری از مشکلات خود را حل می کند. در اینجا هیجانات ملی بدون در نظر گرفتن نوع عقیده و باور دینی در این کشور به رسمیت شناخته شده است. امروز که ما در ترکیه هستیم یک مسئله ملی شهر و كشور را دستخوش هیجانات شدید کرده است. ماشین های فراوانی پرچم ترکیه را در جلو اتومبیل نصب کرده اند و از پنجره بسیاری از مغازه ها و خانه ها پرچم کشور افراشته شده است. گویا این کار با اعلام احزاب انجام می گیرد و طرفداران هر حزب به محض اعلام رهبران حزب کشور را به رنگ پرچم تزیین می کنند.

یادمانی از هزاران کشته جنگ با روسیه که در برف مدفون شدند.(عکس از مشهدی)

یکی دو روز پیش در کمین کردهای معترض ده ها تن از سربازان و ارتشیان ترکیه کشته شده اند. تعدادی از این کشته شدگان از اهالی ارزروم هستند. در دانشگاه هم تظاهرات برقرار شده و بعضی از کلاس های درس نیز نیمکاره رها شده است. اساتید نیز در این راهپیمایی ها دانشجویان شرکت دارند. در حین کلاس درس استاد مسنی وارد اتاق استادی که من در کلاس اش حاضر بودم شد و وی را به همراهی دانشجویان در تظاهرات دعوت کرد و کلاس تعطیل شد تا استادان در تظاهرات شرکت کنند. روز بعد نیز هیجان شدید بر شهر حکم فرما بود و کلاس ها تق و لق بود، زیرا چند تن از کشته شدگان ارزرومی باید با شکوه فراوان تشییع می شدند. نیروهای جوان احزاب همراه با نشان های ملی و حزبی خروش برداشته بودند و احساسات همه شهروندان و هموطنان سخت برانگیخته شده بود. دولت ترکیه هم این موضوع را برای سرکوب شدید کردها مغتنم شمرده و کانال های تلویزیونی موج ملی گرایی را با شدت تمام دنبال می کردند.

روح ملی گرایی و میهن دوستی از ترکیه کشوری سرزنده درست کرده است و همه هیجانات بدون اغراض سیاسی گروه یا جریانی خاص در جهت اهداف ملی و ایجاد انرژی مثبت برای شهروندان است. مردم ترس و نگرانی از بروز احساسات خود ندارند همچنين بروز هیجانات زورکی نیست. هیچ گروهی از ابراز هیجان محروم نیست. همه احزاب آزادانه در جهت مصالح ملی در حرکتند.

در خیابان جمهوریت و نمای بنای یاقوتیه

اسلام گرایان با ظهور خود این کشور را به جایگاه های بلندی در جهان ارتقا داده اند و کشور روند توسعه پرشتابي دارد. با این اوصاف همه می دانند که اگر کشور به نفع ایدئولوژی خاصی حرکت کند و از موج آزادی و حقوق سیاسی شهروندان جلوگیری شود این روند ناپایدار خواهد ماند. ترکیه از این سرمایه های عظیم ملی و مذهبی در جهت رهبری جهان اسلام و الگوی پیشرفت و ترقی مسلمانان استفاده می کند. از این روست که نقش این کشور در تحولات اسلامی در منطقه شتاب غیر قابل پیش بینی به خود گرفته است.

یادگارهای تاریخی ارزروم

ارزروم یکی از شهرهای مهم بین آسیا و اروپا از گذشته تا به حال است. این شهر در بخش آناطولی شرقی و مرتفع ترین شهر ترکیه است. وجود ارتفاعات برف گیر و مناسب برای ورزش های زمستانی، ایرانیان فراوانی را برای تفریح زمستانی به این شهر می کشاند به طوری که هتل های این شهر در زمستان مملو از ایرانیانی می شود که برای اسکی و تفریح به این شهر می آیند. این شهر به جز جاذبه های طبیعی جاذبه های تاریخی زیادی نیز دارد. آثار مهم داخل شهر که تقریبا در یک منطقه و در طول خیابان جمهوریت قرار دارد به طور عمده بازمانده از دوران سلجوقی، ایلخانی و عثمانی است. در این بین «مدرسه دومناره» از دروان سلجوقی اهمیت زیاد دارد به طوری که گلدسته های این مدرسه نماد شهر ارزروم است. در کنار این بنای بسیار باشکوه که به انواع تزئینات معماری مزین است، بنای «سه گنبد» قرار دارد که مجموعه ای آرامگاهی از دوره ایلخانی است. در نزدیکی این بناها «قلعه و باروی قدیمی» شهر و «مسجد جامع» واقع است. یکی دیگر از آثار باشکوه در این حوالی «مدرسه یاقوتیه» از آثار دوره اولجایتوخان مغول است که همانند مدرسه دو مناره با هنرمندی تمام ساخته شده و اکنون کاربرد موزه ای دارد.

سردر بنای یاقوتیه که در دوران غازان خان بنا شده است.(عکس از مشهدی)

بازدید از این دو بنا به دلیل مرمت ممکن نبود اما به جامع شهر وقتی رفتیم که هنگام دعا و قرآن بعد از نماز مغرب بود. مسجد باشکوه و زیبایی بود که گفته می شد از دوران سلجوقی است. گنبد این مسجد چوبی بود و گویا روزنه های دو جانب آن که در طرف قبله قرار داشت بیانگر اوقات شرعی بود. قوس محورهای قدیمی بنا شباهت اساسی با قوس های تاق کسری داشت. احتمال دارد که معماری این بنا متأثر از معماری ساسانی باشد.

مسجد جامع دارای چهار کارمند رسمی بود که از دولت حقوق می گرفتند. دو امام جماعت که به صورت یک در میان به مسجد می آمدند. مؤذن که تکبیر و قرآن و دعا نیز با او بود و صدای رسا و زیبایی داشت و خادم مسجد که حقوق ماهانه شان خیلی زیاد نبود. به اتفاق دکتر امشاسفند پیش امام جماعت رفتیم. مرد اتو کرده ای بود با عمامه و ردایی مخصوص. محاسن خود را نیز از ته تراشیده بود. تکبری در او مشاهده می شد که شایسته امام جماعت نبود. خواستیم مسجد را به ما معرفی کند، اما او خادم مسجد را صدا زد و این امر را به وی محول کرده و بدون خداحافظی از ما دور شد.

اما خادم که پیرمرد جذابی بود به تفصیل مسجد را به ما معرفی کرد از جمله جایی که در داخل دیوار وجود داشت و مخصوص خلوت های صوفیانه بود. اما امروزه کاربری خود را از دست داده و گویا مناسب بازدید نبود.

پس از آن برای خرید پوشاک به مغازه های اطراف رفتیم خرید نسبتا زیاد و مقرون به صرفه ای کردیم. منسوجات ترکیه نسبت به اجناس ایرانی لطیفتر و ارزان تر است. شام هم خوراک کباب ترکی بود به قیمت هر پرس به 6 تا 7 لیر.

شب را به اقامتگاه آمدیم شب خوشی بود دچار رویای زیبایی شدم آنقدر هیجان انگیز که صبح زود بیدار شدم و با خود خلوتی کردم. به یادگار اين رؤیای شکوهمند تسبیحی خریدم که سوغات مخصوص ارزروم بود.

ارز روم(عکس از مشهدی)

به جانب ایران

بعد از ظهر جمعه به جانب ایران حرکت کردیم، یکی دو جای دیگر هم برای خرید اجناس ترکیه توقف کردیم. در یکی از این فروشگاه ها ایرانیان زیادی برای خرید آمده بودند. هزینه خورد و خوراک من در این دو روز به علاوه سهم(دانگ) من از قیمت سوخت با بنزین لیتری دو هزار تومان حدود سی هزارتومان شد که دوستان همراه ما را میهمان کردند و ما شرمنده شدیم. توضیح درباره سوخت این که هر اتومبیلی که از مرز ایران خارج می شود باید به مقدار ظرفیت باک بنزین لیتری1300تومان عوارض بدهد تا از قاچاق سوخت جلوگیری شود. این امر مقداری کار را برای دانشجویان سخت کرده بود. شب از نیمه گذشته بود که به ایران رسیدیم. گمرک بسیار شلوغ بود و صدها تریلر در پشت گمرک ترکیه به جانب ایران صف کشیده بودند.

این سوی مرز؛ ماکو و چالدران

شب در اقامتگاه دکتر امشاسفند در ماکو استراحت کردیم تا صبح که به دیدن «قره کلیسا» از قرون سوم و چهارم میلادی در چالدران و کاخ- باغچه زیبا و مصفای «باغچه جوق» از دوره قاجاری در ماکو رفتیم. در دیداری از طبیعت و رودخانه اطراف شهر، کوه باشکوه «آرارات» از آن سوی مرزها خودنمایی اسطوره اي داشت. به روستاهای مرزی سری زدیم. چند وانت بار دیدیم که بار الاغ داشت. آن هم الاغ های سرزنده و جوان. تعجبی نداشت، الاغ مرغوب است برای قاچاق جنس و کالا از مرز. کاسبی خیلی از مردم همین است. تقریبا هیچ کارخانه قابل ملاحظه ای در این مناطق نیست. فقر و تنگدستی چاره ای جز انجام این کار پرخطر باقی نگذاشته است. اوضاع کار شدیدا نامساعد است و اصلا با اوضاع شهرهای بزرگ و مرکزی قابل قیاس نیست. همان داستانی که در زابل و سیستان جریان دارد و من در سفری به شرق اساطیری آن را بازگو کردم- بیکاری، فقر و قاچاق.

حیف از این مردم نجیب و شريف