چاووشی سنتی رو به فراموشی

چاووشی سنتی رو به فراموشی

يكي از آيين هاي ديني و مراسم مذهبي سفر به اماكن مقدس مي باشد كه زيارت ناميده شده است . زيارت حركتي است ظاهراً در مكان و به حقيقت در دل و جان . زيارت حضور جسم و روح است در برابر اولياي الهي . زيارت برقرار كردن ارتباط قلبي با حجت خداست . آنچه در زيارت بسيار چشمگير است ، اهميت آن و ثواب هاي بسياري مي باشد كه در روايات ائمه اطهار بيان شده است . سفرهاي زيارتي كه با عشق و آرزومندي و با پس انداز مختصر انجام مي شد ، در هر شهر و دياري از ايران قديم آداب و رسوم خاصي داشت . مانند تهيه توشه راه ، طلب حلاليت ، پرداخت خمس يا زكات مال ، نوشتن وصيّت نامه ، پرداخت بدهي به طلبكاران ، رفع كدورت و آشتي با افراد قهر ، تعيين وكيل در غياب خود ، چاووشي خواني و بوسيدن قرآن هنگام خروج از منزل ، وداع با خانواده و بستگان . و نيز هنگام بازگشت همراه با مراسمي بود . مانند آوردن سوغات ، استقبال اهالي و فاميل همراه چاووشي خواني از زاير ، قرباني كردن ، برپايي سفره وليمه . پختن آش پشتِ پا و توزيع آن بين اهالي محل و خويشان و نزديكان ، از آداب سفر به شمار مي رود كه خانواده زاير با حركت مسافر خود ، براي سلامتي و ايمني مسافر به پخت آن مبادرت ميورزند .

چاووشی خوانی یکی از رسوم بسیار زیبایی است که از قدیم الایام در بین مسلمانان ایران مرسوم بوده .الان هم در خیلی از شهرستانها و روستاها این رسم هنوز زنده است و اجرا میشود . رسم بسیار زیبایی که قصد داریم شما را با آن آشنا کنیم.

چاووش در لغت

« چاووش» واژه‏ای ترکی است، به معنای جارچی، پیک، پیشرو کاروان، کسی که دعوت رفتن به زیارت عتبات عالیات و خانه خدا کند.

در اصطلاح روستاییان خراسان، چاووش، کسی بوده که در فصل مناسبِ زیارت، در دهات و روستاها، سواره یا پیاده به راه می‏افتاده و روستاییان را به وسیله جارزدن و خواندن اشعار نغز و دلکش ـ در مدح و منقبت امامان معصوم علیهم‏السلام ـ برای رفتن به زیارت تهییج و تشویق می‏کرده است.

لغت نامه فرهنگ دهخدا، واژه «چاو» را به، «بانگ و سر و صدای گنجشک، هنگامی که از بیم دزدیده شدن جوجه‏اش بانگ بر می‏آورد» معنا کرده‏است. بعید نیست این معنی و مفهوم در واژه چاووش نیز در نظر گرفته شده باشد؛ گویی چاووش با صدای گرم و پرشور خود، ناله سرداده است تا درد فراق و دوری عاشقانه خود و زائران را بیان کند و می‏خواهد آنان را سرشوق آورد.

چاووش ؛ آداب و رسومات چاووش خوانی

چاووشی آوازی است که با صدای زیبا و دل نشین خوانده می شود و خبر عزیمت یا بازگشت زایری را از اماکن مقدس اعلام مینماید. رسم بر این بوده که یک هفته قبل از عزیمت زایر، چاووش خوان بر پشت بام منزلی و یا مسجدی با اشعاری زیبا به اطلاع عموم می رساند، که شخص قصد سفر به مکه معظمه یا کربلای معلی یا مشهد مقدس را دارد و به تناسب مقصد، اشعار تفاوت داشته است . از فواید چاووشی خوانی این بوده که دیگران را برای عزیمت تحریض می نمود و چه بسا در طی همین هفته گروهی گرد می آمده و به زیارت نایل می شده اند. در روز مسافرت چاووش خوان بر فراز پشت بام اولین قصد کننده مستقر می شده و اهل محل و دوستان با شنیدن بانگ چاووش بر در خانه وی تجمع می نمودند و با دیده بوسی او را بدرقه می کردند و التماس دعا می گفتند. این عمل به تعداد زوّار تکرار می شده تا تمام آن ها در میان روستا جمع می شدند و اهالی زایرین را به اتفاق راهی می نمودند و گاهی نذورات و هدایای نقدی خود را به ایشان می دادند و به انتظار سوغات می نشستند. هنگام بازگشت نیز چاووش خوان با بانگ خوش اهالی را به استقبال و دیده بوسی فرا میخواند. پس از رفتن زوّار، بستگان ایشان مقداری خشکبار در بشقابی قرار می دادند، آن را در دستمالی ابریشمی می نهادند به چاووش خوان تقدیم می نمودند؛ پس از بازگشت نیز خود مسافر هدیه ای مناسب به عنوان سوغات و دستمزد برای وی می آورد. در قديم در بعضی جاهها پس از بازگشت زائر چاووش در حالي كه بر اسبي سوار بود و چاووشي مي‌خواند پيشاپيش زوار حركت مي‌كرد و زوار را يكي يكي تا منزلشان مشايعت مي‌كرد. هديه چاووشي گردن گوسفندي بود كه براي زوار قرباني مي‌كردند. بنابراين در هر سفر تعدادي گردن گوسفند عايد چاووش مي‌شد.

برای اكثر شیفتگان اهل بیت (ع) علاوه بر مزار سرور شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و ماه منیر بنی‌هاشم حضرت ابوالفضل (ع) و دیگر ائمه معصومین در كشور عراق كه در مقاطعی از تاریخ، سفر به این عتبات عالیات به دلایل سیاسی امكان‌پذیر نشد، زیارت مشهدالرضا (ع) اهمیت بسیار زیادی داشته و دارد. عبارت " انشاالله به مشهد مقدس زوار شوی " هنوز نیز دعای خیر و تشكر بسیاری از مردم شهرهای مختلف برای افرادی هست كه كار نیكویی انجام داده‌اند. زیارت مزار خاندان نبوی برای هر عاشق چهارده معصوم ، سعادت معنوی بزرگی است كه شاید در طول عمر به دفعات معدودی نصیب آنان شود و یا بسیاری از افراد با این آرزو دار فانی را ترك نمایند. پیشینیان ما به این موضوع بسیار اهمیت می‌دادند و به همین خاطر رفتن و بازگشتن زائران را با مراسم ویژه‌ای همراه می‌كردند. در سال‌های نه چندان دور رفتن به زیارت عتبات عالیات و مشهد مقدس دارای آداب و مراسم‌های ویژه‌ای بود كه هریك به نوبه خود علاوه بر اهمیت و جذابیت ، تاثیرات و كاركردهای بسیار مفیدی برای خانواده‌ها و جامعه داشت. شخصی كه قصد تشرف به کربلای معلی و یا مشهد مقدس را داشت از چند هفته قبل مقدمات سفر را آماده می‌كرد و چون راه سفر سخت و دراز بود توشه راه و نیز وسایل مورد نیاز را برای استفاده در طول مسیر رفت و بازگشت فراهم می‌كرد. چند روز قبل از سفر با اعلام و دعوت قبلی مراسمی به منظور طلب حلالیت و وداع با اقوام و آشنایان برپا می‌شد كه در آن بطور معمول با چایی، خرما و آش كه به آش پشت پا موسوم بود از میهمانان پذیرایی می‌شد. این مجلس بسیار دیدنی بود و قطره‌های اشكی كه در لحظه خداحافظی زایر با نزدیكان خود بر گونه‌های افراد جاری می‌شد نظاره‌كنندگان را متاثر می‌كرد. كاركرد این مجلس از باب اینكه محبت و عاطفه را بین افراد افزایش می‌داد بسیار اهمیت داشت و از طرفی طلب حلالیت زایر از اقوام و دوستان و بالعكس باعث پالایش قلوب و پاك شدن دل‌ها از هر گونه كدورت می‌شد و كینه و قهر جای خود را به مهر و آشتی می‌داد. دیدنی‌ترین قسمت اینگونه مجالس زمانی بود كه افرادی كه هنوز آرزوی چند ساله زیارت امام حسین(ع (ویا آقا امام رضا (ع) را بر دل داشتند هنگام وداع با زائری كه قصد عزیمت به کربلا یا مشهد مقدس را داشت مبالغی را به عنوان نذری به او می‌داد تا هنگام زیارت مرقد مطهر امام آن را در داخل ضریح بیاندازد و یا مقداری دانه پرنده می‌خرید تا آن را همراه خود به كبوتران حرم آقا ببرد. این فرد از زائر می‌خواست كه در حرم امام او را نیز دعا كند و از خداوند بخواهد تا زیارت آقا برایش قسمت شود. عاشقان غریب خراسان همواره اشتیاق زیارت امام هشتم را در دل دارند چون تا زمانیكه به افتخار زیارت نایل نشده‌اند در شوق و حسرت آن ، روزگار سپری می‌كنند و از طرفی پس از تشرف به مرقد آقا شوقشان برای زیارتی دوباره بیش از پیش می‌شود و گویا اشتهای فراوان برای رفتن به پابوس امام سیری ناپذیر است. و همینگونه است در مورد عشاق حسین بن علی(ع) و زیارت مرقد مطهرش. با آمدن وسایل نقلیه جدید، باز هم چاوشی خوانی برای کسانی که به اماکن متبرکه میرفتند ادامه داشت، تا به مرور ایام منسوخ گردید. ولی چاوشی خوانی برای کسانی که از زیارت اماکن متبرکه باز میگشتند تا امروز ادامه دارد.

ویژگی‏های چاووشان

چاووشان، مردان پاک و خداشناسی که وجودشان سرشار از عشق و محبّت به خدا و اوصیای او بوده است، همواره در بین مردم به نیک‏نامی و صلاح مشهور بوده‏اند. آنها خصلتهای ویژه‏ای داشته‏اند که به چند مورد آن اشاره می‏کنیم:

1. خلوص نیّت : که این بشیران و قاصدان زیارت کوی دوست، انگیزه‏ای جز نزدیک شدن به خدا و عشق به او و اولیای حق در سر نداشته‏اند و...

2. صدای خوش و نفسی گرم : که در نتیجه، صحنه‏هایی ایجاد می‏شد که بی‏اختیار اشک چشمها را روان می‏کرد و دل شنونده‏ها را می‏ربود و بی‏مقدمه راهی سفر و زیارت می‏کرد. ....

3. راهنمایی اهل کاروان (در صورت همراه شدن در طول سفر با سایر زوار) : آنها در انجام واجبات، مستحبّات، دعاها، خواندن زیارت نامه‏ها و همچنین معرفی مکانهای مورد بازدید زائران , راهنمای آنها بودند چاووشان در هر مکان، زائران را با وقایع و مصایبی که بر خاندان رسول خدا (ص) گذشته، آشنا می‏کردند.....

4. مراقبت و حمایت از زائران (در صورت همراه شدن در طول سفر با سایر زوار) : چاووشان از بدو حرکت کاروان تا هنگام برگشت، در تمام مراحل، حامی زائران بوده‏اند. گاه افراد جوان‏تر از بردن افراد سالخورده به دلیل سختی و مشکلات راه امتناع می‏کردند، در این موقع آن پیر دل باخته، ملتمسانه دست به دامن چاووش می‏شد و چاووش از خانواده او می‏خواست که مانع او نشود و خود حمایت و مراقبت از او را به عهده می‏گرفت. همچنین چاووشان در گرفتن تذکره، مهیا کردن آذوقه راه و تهیّه منزل، همواره حامی و پشتیبان زائران بوده‏اند ......

شیوه استقبال

هنگامی که کسی از مکه یا عتبات عالیات می آمد جمعی از اهالی یک کیلومتر یا بیشتر به استقبال او می رفتند و هنگامی که حاجی یا کربلایی به محل استقبال می رسید، از طرف خانواده، اقوام و دوستان نزدیک یکی دو گاو و گوسفند زیر پای او قربانی می کردند. پس از روبوسی؛ حاجی یا کربلایی را با سلام و صلوات و در حالی که یک نفر چاوشی می خواند و در مسیر راه او اسفند و کُندُر دود می شد به محله می آوردند.

کم و کیف چاووش خوانی

چاووش خوانی از حیث ادبی، از نمونه‏های ادبیات عامیانه و از نوع غنایی آن به شمار می‏رود که محتوای آن، احساسات، عواطف، عشق و دلدادگی، بیان آرزوها، برآورده شدن حاجات، غم و اندوه سفر و مشکلات راه و مصائبی است که بر خاندان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم گذشته است.

چاووش خوانی بیش از هرچیز به طهارت باطنی و صفا و اخلاص و در مرحله بعد به کسب تجربه و تمرین و ممارست نیازمند است. چاووشانِ پیش‏کسوت، پس از رسیدن به مرحله علمداری، درصدد برمی‏آمدند به تربیت شاگرد بپردازند؛ بنابراین به آموزش مراحلی به نوآموزان چون نوچگی، روخوانی از چاووش نامه‏ها، از بر کردن، همآوایی و همراهی با چاووش ماهر، می‏پرداختند.

چاووش خوانی با توجه به ظرائف هنری آن، گاه به صورت تک خوانی و گاه به صورت همآوایی اجرا می‏شده که در شکل دوم، حال و هوای خاصّی داشته است. در این نوع از چاووش خوانی، زوّار و مردم بدرقه کننده با چاووشان همنوا می‏شده‏اند. در چنین فضای معنوی، هیجان و شور همه جا را فرامی‏گرفت و لحظاتی زائر و غیر زائر با خداوند متعال و اولیایش به زمزمه مشغول می‏شدند. همین حال روحانی باعث می‏گردید که اگر افراد احیاناً کینه و کدورتی در دل نسبت به هم داشتند، آن را فراموش کرده و محبّت و همدلی بر آنها حکم فرما شده، از هم حلالیّت بطلبند.

آثار تربیتی ـ اجتماعی چاووشی

از برکات و آثار مهم چاووش خوانی زمینه سازی برای انجام بسیاری از تعالیم دینی است. همچون: دیدار و زیارت مؤمنین، مصافحه و معانقه، صلح و آشتی، تعاون و شرکت در امور خیریه، دیدار با خویشاوندان و...

اشعار چاوشی :

غير از مشهد رضا، چاووش‌خوانان براي زوار مكه، نجف، كربلا و شاهچراغ شيراز نيز چاووشي مي‌خواندند.
در اين چاووش‌ها اشعار مختلفي در منقبت ائمه خوانده مي‌شد. اشعاري كه برخي از آنها حتي از نسخه‌هاي تعزيه وام‌گيري شده بود مانند اين قطعه كه از تعزيه شاهچراغ گرفته شده است:
آنجا كه غريب ناله‌ زار كند / آنجا كه غريب رو به ديوار كند
بالاي سر غريب خشتي باشد / خواهر نبود كه ناله بسيار كند
برخي اشعار نيز از اشعار معروفي است كه در منقبت اهل بيت گفته شده است مانند برخي از بندهاي ترجيح‌بند محتشم كاشاني كه با مطلع:
كشتي شكست خورده طوفان كربلا ...
اين كشته فتاده به هامون حسين توست ...
و ... آغاز مي‌شود.

همچنين اشعاري كه حاكي از اشتياق زائر به زيارت است مانند:
بر مشامم مي‌رسد هر لحظه بوي كربلا / در دلم ترسم بماند آرزوي كربلا
بعضي از اشعار نيز در توصيف حرم بارگاه ائمه معصوم است.
در برخي مواقع نيز اشعار چاووش عاميانه است و وزن مستحكمي ندارد. اشعاري كه چاووش‌خوانان مي‌خوانند، ديگران مانند مداحان و منقبت‌خوانان نيز كم و بيش مي‌خوانند. اما آن چه باعث تمايز چاووش‌خواني از انواع ديگر مي‌شود سبك خواندن چاووشي است. اين آواز كه كاملا از ديگر آوازها متمايز است . آن چه براي چاووش خوان اهميت فراوان دارد آن است كه اشعار مختلف در قالب اين گوشه آوازي اجرا شود و هنر چاووش‌خوان نيز به اجراي اين سبك است. اين هنر چاووش را همه كس ندارند و كساني كه امروزه به استقبال زوار مي‌روند مصيبت‌خواني مي‌كنند و اين خود از شور و هيجان زواري مي‌كاهد و انگار مرده‌اي را تشيع كرده و یا از زيارت امامزاده برمي‌گردند. اين نشان مي‌دهد كه چاووش خواني‌رو به زوال است و اكنون چاووش خوانان جانشيني ندارند كه راه را ادامه دهند.

در قدیم هنگامی که کسی از مشهد می آمد برایش اسفند و کندر دود کرده این چاوشی را می خواندند:

اول بـه مدینـه مصطفی را صلوات دوم به نجف شیـر خدا را صلوات

در کرب و  بلا به شمر ملعون لعنت در توس غریب  الغربـا را صلوات

ولی امروزه این چاوشی برای کسانی که از مکه و عتبات عالیات (کربلا و نجف و کاظمین) می آیند خوانده می شود.

بعضی از اشعار چاوشی بدين قرار است :

اول سلام بر احمد ، دوم به ساقي كوثر * * * سوم به فاطمه ، چهارم به سبزپوش پيمبر

سلام پنجم ما باد به كشته نيزه خنجر * * * ز بعد پنج تن حق ، سلام بر همه يك سر

همين كلام بود امر واجب ما * * * كه بر حبيب خدا ختم انبيا صلوات

به يازده پسران علي ابوطالب * * * به ماه عارض هر يك جدا جدا صلوات

در كرب و بلا به شمر ملعون لعنت * * * در طوس غريب الغربا را صلوات

اشعار دیگری که در چاوشی خوانده می شد:

اي كعبه به خود مناز ، هر كه جايي دارد * * * بين شاه رضا چه بارگاهي دارد

خاك در او سجده گه شاه و گدا * * * با ورد زبان حمد و ثنايي دارد

كه خدا گفته در همه آيات * * * در طوس غريب الغربا را صلوات

و نمونه های دیگر :

ما سلام از روضه شیر خدا آورده ایم	روی پر گرد و غبار از کربلا آورده ایم
بس که رخ مالیده ایم بر مرقد شاه نجف	بوی مشک و عنبر و عطر و گلاب آورده ایم
قتلگاه حضرت شاه شهیدان دیده ایم	چشم گریانی از آن ماتم سرا آورده ایم
طوف عباس علی را کرده ایم از جان و دل	ما طواف مکه را از خیمه گاه آورده ایم
مرقد موسی کاظم در بغل بگرفته ایم	خاک درگاهش برای توتیا آورده ایم

****

هم تقی و هم نقی باعسکری طوفیده ایم	راه و رسم بندگی را ما به جا آورده ایم
مهدی صاحب زمان را ما زیارت کرده ایم	نامه آزادی از جرم و گناه آورده ایم
در بیابان ما بسی جور و جفاها دیده ایم	مهر و تسبیح از شهید کربلا آورده ایم

****

بار الها! کن نصیب شیعیان هر سالها

هم نجف، هم کربلا، هم مشهدِ شاه رضا

****

شکرِ خدا که تیر دعا بر هدف رسید	روی سیاه ما به ضریح نجف رسید
هر مطلبی که در دل ما بود یک به یک	بر عرض بارگاه شهِ لافتی رسیپ

« نعمت الله فروغی»

نتيجه

يكي از برنامه هاي مسلمانان از صدر اسلام تا به امروز ، مانند همه پيروان مذاهب آسماني ، تجليل و بزرگداشت از مقام نبوت و اولياي خدا و اداي احترام به آنها به نام زيارت معروف است . اين احترام و بزرگداشت در اثر تعليمات قرآن مجيد و روش پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) به وجود آمده است كه يكي از اعمال و عبادات مستحب محسوب مي گردد . و امیدواریم مسئولان نهادهای اسلامی، بویژه سازمان حج و زیارت، با هماهنگی با مدیران کاروانهای زیارتی و شرکتهای مسافرتی، اقدامات لازم را برای احیای این سنّت مذهبی در سطح کشور عزیزمان ایران انجام دهند.

چاووشی سنتی رو به فراموشی

مطالب مشابه :

طلب حلاليت براي رفتن به كربلا ...

خداحافظی برای سفر حج ...

سفرنامه حج تمتع (بخش اول - قبل از سفر )

چاووشی سنتی فراموش شده به مناسبت بازگشت حجاج بيت الله

چاووشی خوانی

شرایط یک وصیت‌نامه صحیح شرعی (به همراه یک نمونه)

چاووشی سنتی رو به فراموشی

بیائید با هم عمره برویم 2 (مطالب جلسه ایران بخش اول )

صدای چاهکوتاه (چاوشی خوانی استاد محسن قاسمی پور )

درباره چاووشی‌خوانی