جستاري كوتاه بر تاريخچه نقشه ونقشه نگاري در جهان و ايران

جستاري كوتاه بر تاريخچه نقشه ونقشه نگاريدر جهان و ايران

(این مقاله در فصلنامه رشد آموزش جغرافیا به چاپ رسید)

مقدمه

يكي از مهمترين ابزار و وسائل مورد نياز جغرافي دانان و علاقمندان به دانش جغرافيا ، نقشه است كه با اين ابزار مي تواند پيرامون زمين و عوارض آن و اقليم هاي متفاوت و نواحي مختلف آب و هوايي ، انساني، گياهي و ... به مطالعه پرداخته و شناسايي كند.

در اين نوشته به طور مختصر به تاريخچه نقشه نگاري و انواع نقشه ها در جهان و ايران پرداخته مي شود و اينكه فن ترسيم نقشه از زماني و چگونه پديد آمده و تاكنون به چه شيوه هايي در اختيار عالمان جغرافيا قرار مي گيرد.

تعريف

نقشه Map) ( نمايش ترسيمي عوارض پوسته زمين روي موادي مانند كاغذ ، پلاستيك، مقوا ، پارچه و ساير مواد مشابه را كه به نسبت معيني كوچك شده باشد ، است . ( جعفري 1383 ص 1)

از نظر استاد غلامحسين مصاحب (1289-1358ش) ، نقشه جغرافيا يي ، يعني نمايش يا تصوير قسمتي از زمين بر يك صفحه . و نقشه جهان نما يعني نمايش دو نيمكره ي زمين بر صفحه. توضيح اينكه در تسطيح كره ، يعني نمايش آن بر سطح مستوي ، شكل ها ، اندازه ها ي نسبي و امتدادها ، كلا يا بعضا ، مشوش مي شود ، و تنها وسيله ي نمايش دادن سطح زمين به طوري كه مشخصات مذكور صحيحا نموده شود اين است كه آن را به شكل واقعي آن (كروي ) نمايش دهيم.از طرف ديگر چون به كار گيري كره جغرافيايي كه به قدركافي بزرگ باشد ممكن نيست ، ناچار نقشه ي جغرافيايي را به كار مي برند.( مصاحب 1345 ص 3047)

تاريخ نقشه نگاري

به مفهوم عام كليه ي عمليات نقشه برداري ، اعم از عمليات صحرايي و دفتري را گويند . و در معني خاص ، نقشه كشي يا هنر خاص نقشه را گويند.(جعفري1379ص343)

ترسيم نقشه يا نقشه نگاري حتي بر خط نويسي نيز از لحاظ تاريخي مقدم است . بوميان جزيره ميارشال و اسكيموها و هنديان ، نمودار پهنه هايي را كه با آنها آشنايي داشتند را مي توانستند ترسيم كنند. نقشه هايي به دست آمده است كه بابليان و مصريان و چينيان قديم آنها را ترسيم كرده بودند . قديمي ترين نقشه شناخته شده كه اكنون در موزه ي سامي هاروارد نگهداري مي شود ، لوحه اي گلين از بابل است كه 2500 قبل از ميلاد ترسيم شده است.روش نقشه نگاري كنوني جهان از كارهاي يونانيان است كه تا قرن شانزده ميلادي پيشرفتي نسبت به آن حاصل نشد. اندازه گيري هاي علمي فواصل زمين به وسيله ي خطوط نصف النهاري و مداري نخستين بار توسط اراتستن ( قرن 3 م ) صورت گرفت. در ميان نقشه نگاران قديمي ، بطلميوس از همه مشهور تر است كه روش او قرن ها رواح داشت ، گر چه اشتباه او در تخمين بزرگي كره زمين كمتر از آنچه هست ، تا زمان مركاتور اصلاح نشده ، در نقشه هاي قديمي ، تنها جهان اطراف مديترانه تا اندازه اي صحيح ترسيم شده است.

در قرون وسطي نقشه نگاران مسلمان ، مخصوصا ادريسي (قرن 12م)، كارهاي بطلميوس را دنبال و تكميل كردند. قديمترين آثار جغرافيايي اسلامي به معني خاص به اوايل قرن سوم و بالاخص دوران خلافت مامون عباسي تعلق دارد . در خلافت او نقشه ي عالم معروف به نقشه ماموني ( الصورۀ المأمونيه ) ترسيم شد كه اكنون از ميان رفته ، ولي ابوالحسن مسعودي آنرا ديده و نوشته بوده است كه اين نقشه از نقشه بطلميوس درست تر است.( آرام ص49)

آثار نقشه نگاري پير محيي الدين رئيس از اواخر قرن دهم مي باشد كه در ميان آنها نقشه هايي از آمريكا و آفريقا ديده مي شود و هنوز مايه ي تعجب دانشمندان عصر حاضر است.(همان ص55)

سه حادثه ي اساسي به تجديد حيات نقشه نگاري در حوالي سال 1500م كمك كرد : اكتشافات مجدد كتاب جغرافياي بطلميوس و ترجمه ي آن به لاتيني ، اختراع چاپ و حكاكي و گراوورسازي ، و مسافرت هاي بزرگ پويندگان . ( مصاحب 1345 ص 3048)

نقشه نگاري دوره ي رنسانس با كارهاي مركاتور كه نخستين اطلس جديد جهان او توسط اورتليوس در 1570 م انتشار يافت و با نقشه هاي تزئيني و نقاشي مانند خاندان فرانسوي سانسون (Sanson قرن 17 م ) تجلي پيدا كرد. بهبود هايي كه در روش هاي نقشه برداري پيدا شد و دقتي كه در اندازه گيري ها به كار مي رفت ، در قرن هفدهم به كار برجسته ي گ دليل و آنويل ، مؤسسان نقشه نگاري جديد انجاميد. پس از 1750 م بسياري از دولت هاي اروپايي به تهيه ي نقشه ي سرزمين هاي خود پرداختند . سزار فرانسوا كاسيني سرپرست نخستين نقشه برداري ملي در فرانسه بود و در پي آن نقشه برداري هاي انگلستان (1801م) و سويس (1832م) صورت گرفت.(همان )

در قرن نوزده م نقشه ي بيشتر كشورها ترسيم شد و اطلس هاي جغرافيايي چندي از سراسر جهان انتشار يافت كه از آن جمله اطلس آدولف شتيلر(1775-1836م) ، نقشه نگار آلماني ، اطلس هاينريش برگهاوس (Berghaus1797-1884) و اطلس كارل تئودور آندره جغرافيا دان و روزنامه نويس آلماني (Andree 1808-1875) را مي توان نام برد .

در قرن بيستم ميلادي احتياج به نقشه جهان با مقياس يكسان آغاز شد و در چندين جلسه كنگره ي بين المللي (1891، 1909 ، 1913م) ، آ . پنك (Ponctution) طرح هاي كامل شده را براي نقشه اي از جهان به مقياس 1:1000000 عرضه كرد كه هر يك پهنه اي از كره زمين را بر شش درجه عرض و چهار درجه طول جغرافيايي شامل مي شد كه مي بايد از طريق تصوير مخروطي ترسيم شود و براي سراسر زمين شامل1500 قطعه باشد . قراردادهاي مخصوص نوشتن اسامي و رنگ هاي خاص نماينده ي ارتفاعات مورد توافق قرار گرفت . ( مصاحب، همان) . مهمترين سهم را در نقشه جهان ، انجمن جغرافيايي امريكايي نيويورك داشته است كه 107 قطعه سهم خود يعني نقشه ي آمريكا ي اسپانيايي را در 1945 به پايان رساند. (مصاحب 1345 ص 3048)

در سالهاي 1265و 1266قمري به فرمان عباس ميرزا ، وليعهد حكومت قاجار ميرزا رضا و ميرزا جعفر قلي خان

مامور تهيه نقشه حدود مرزي ايران و عثماني و نيز نقشه اي از آذربايجان شدند . (زينلي 1380 ص108)

در زمان وزارت علي قلي خان مخبرالدوله ، دومين وزير علوم ايران در زمان قاجار ، دو نفر از معلمان آلماني به نامهاي وت (wet) و فلمر (Felmer) با كمك ميرزا رضا خان گرانمايه (مؤيدالسلطنه ) براي تعليم شاگردان دارالفنون به ايران دعوت شدند . وت از سال 1308 تا 1311 از شمال تهران نقشه ي دقيق و كاملي برداشت ، گرچه پيش از او كرشيش به سال 1275 اين كار را انجام داده بود اما نقشه ي وت بسيار دقيق تر و كامل تر بود.(يغمايي1347 ش 2 ص64)

جعفرقليخان نيرالملك رئيس مدرسه دارالفنون ، در اوايل سال 1287 قمري پس از چند ماه مطالعات محلي و كوشش مداوم به ياري ميرزا عبدالغفار خان معلم رياضي مدرسه دارالفنون و چند تن از مهندسان ، نقشه ي تهران و اطراف آن را با دقت تمام كشيد و به وسيله اعتضادالسلطنه اولين وزير علوم به نظر ناصرالدين شاه رساند و سه هزارتومان انعام گرفت و اين مبلغ را كه در آن زمان بسيار زياد بود ، بين همكاران خود تقسيم كرد. وي بعد ها سومين وزير علوم ايران در حكومت قاجار شد. (يغمايي ش 3 ص37).

تيمسار علي رزم آرا از دانشمندان برجسته جغرافيا و صاحب اثر بيست جلدي فرهنگ جغرافيايي ايران ، نقشه ايران را در مقياس 1:1000000 تهيه كرد. وي از پيشكسوتان كارتو گرافي در ايران است .(زينلي 1380ص110)

مهندس ابراهيمي بنيانگذار سازمان نقشه برداري كشور از پايه گذاران كارتوگرافي ايران در سال 1322 ش براي آموزش نقشه برداري و تهيه عكس هاي هوايي از سراسر كشور فعاليت وسيعي را آغاز نمود كه بعد ها با تشكيل دانشكده نقشه برداري اهداف او تحقق يافت. (همان) مرحوم عباس سحاب ، پدر كارتوگرافي ايران ، بنيانگذار چاپ نقشه در بخش خصوصي كشور و توليد كننده كره ي جغرافيايي به زبان فارسي و مؤلف ده ها اطلس و نقشه جغرافيايي ايران بود.. وي در دوران دبيرستان نقشه شهر تهران رادر مدت شش ماه به زبان انگليسي تهيه كرد.

امروزه نقشه هاي زيادي در دسترس دوستداران جغرافيا قرار دارد كه در انواع و مدل هاي مختلف و جهت كارهاي متفاوت تهيه شده اند. در اين قسمت تنها به نام آنها اكتفا مي كنم : نقشه برجسته ، نقشه برجسته وار ، نقشه بساوايي ، نقشه پلاني متري ، نقشه توپوگرافي ، نقشه توپولوژي ، نقشه رنگارنگ ، نقشه سياسي ، نقشه سينوپتيك ، نقشه شهري ، نقشه طبيعي ، نقشه منقوط ، نقشه مورفوگرافيك ، نقشه موضوعي و نقشه هاي ويژه. ( جعفري 1379ص343)

منابع

1. آرام ، احمد / علم در اسلام

2. جعفري ، عباس /نقشه خواني گيتا شناسي / انتشارات گيتاشناسي / تهران1383

3. جعفري ، عباس / فرهنگ بزرگ گيتاشناسي (اصطلاحات جغرافيايي) / انتشارات گيتاشناسي / تهران 1379

4. زينلي ، رؤيا / كتاب ماه تاريخ و جغرافيا / مقاله نقشه در ايران / آذر 1380

5. مصاحب ، غلامحسين/ دايرۀ المعارف فارسي / جلد مصور م- ي /تهران /فرانكلين 1345

6. يغمايي، اقبال/ ماهنامه آموزش و پرورش/ زندگي نامه علي قلي خان مخبرالدوله ، دومين وزير علوم ايران / شماره 2 /آبان 1347

7. يغمايي ، اقبال / ماهنامه آموزش و پرورش / زندگي نامه جعفر قلي خان نيرالملك ، سومين وزير علوم ايران / شماره 3 /آذر 1347

جستاري كوتاه بر تاريخچه نقشه ونقشه نگاري در جهان و ايران

مطالب مشابه :

نقشه راههای ایران ( بزرگ نمایی کنید)

نقوش شاه عباسي

طرح درس

جستاري كوتاه بر تاريخچه نقشه ونقشه نگاري در جهان و ايران

نقشه‌ي واحدهاي اصلي ساختاري رسوبي ايران

نقشه ي شهر هاي ايران

طرح درس جغرافي اول را هنمايي

لوگوي پرتال انيماتورهاي ايران طراحي شد

منابع و کتاب هاى مرجع درباره قشم (1)